علوم حدیث

÷

نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.

یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در

نام	علوم حدیث

علوم حدیث، علمی است که توسط آن اقوال و افعال و احوال یا تقریر حضرت محمد(ص) و معصومین(ع) شناخته می‌شود و چون احادیث رسیده از آن‌ها، شامل گفته‌هایشان هم می‌شود، شامل گفته و نیز نام وسائطی است که کلام مزبور را از وی روایت کرده‌اند. می‌توان گفت که علم حدیث علم به قوانینی است که به وسیلهٔ آن، احوال سند و متن حدیث شناخته می‌شود.

اهمّ علوم حدیث

گرچه مباحث مربوط به حدیث به دانشهای گوناگونی تقسیم شده و درباره هریك كتابهای مستقلّی نوشته شده است، لیكن بیشتر صاحب نظران، تمامی مباحث مربوط به حدیث را تحت سه عنوان اصلی، بحث می كنند:

1. علم درایت حدیث،
2. علم روایت حدیث،
3. علم رجال حدیث.

مقسم این سه دانش، علوم الحدیث (به معنای عامّ آن) است. برای استفاده و آشنایی بیشتر، شایسته است هریك از این سه علم و علوم دیگری كه با حدیث ارتباط تنگاتنگ دارد، اگرچه به گونه ای اجمالی، تعریف گردد. یادآوری این نكته لازم است كه در كلمات اهل فن (شیعه و سنی)، درباره زیرمجموعه های علوم حدیث و نیز نامهای مختلفی كه بر هریك گذاشته شده، اختلاف و گاهی تناقض وجود دارد. هدف این نوشته، بحث و تحقیق اساسی و فنّی و نقد و ایراد اقوال در این باب نیست؛ بلكه مقصود، تعریف اجمالی هریك و شناساندن تفاوتهای آنها با همدیگر و نیز بیان ثمراتی است كه بر هریك مترتّب می گردد.

درایةالحدیث

پیش از بیان تعریف و موضوع و غایت، شایسته است معنای لغوی درایه، به گونه ای اجمالی بررسی گردد. بسیاری از لغت شناسان، درایه و علم را مترادف دانسته اند؛ از جمله، مؤلّف المصباح المنیر می نویسد: دریت الشیء دریا، من باب دری ودریة ودرایة، علمته.

و مؤلّف معجم الفروق اللّغویّة، میان معنای درایه و علم، تفاوت قائل شده است؛ از جمله می فرماید: الدّرایة علم یشتمل علی المعلوم من جمیع وجوهه وذالك أن الفعالة للاشتمال مثل العصابة والعمامة والقلادة ولذالك جاء اكثر اسماء الصناعات علی فعالة نحو القصارة والخیاطة ومثل ذالك العبارة لاشتمالها علی ما فیها فالدّرایة تفید ما لاتفید العلم من هذه الوجه والفعالة أیضا تكون للاستیلاء مثل الخلافة والإمارة فیجوز أن تكون بمعنی الاستیلاء فتفارق العلم من هذه الجهة.

بنابراین نظریه، وحدت و ترادف معنای درایه و علم، صحیح به نظر نمی رسد؛ زیرا «درایه» آگاهی بر تمامی شئون و جهات معلوم است و از طرفی، وزن «فعالة» مفید اشتمال می باشد. این جهت، سبب می گردد كه درایه با معنای علم تفاوت داشته باشد. افزون بر اینها، اطلاق ماده علم بر علم خداوند صحیح است؛ برخلاف ماده درایه كه درباره خداوند به كار گرفته نشده است. پس معلوم می شود كه مفهوم این دو واژه فرق می كند. شاید بتوان گفت: «درایه هنگامی به كار برده می شود كه آگاهی پس از شك و تردید حاصل گردد».

پس روشن شد كه نظر بزرگانی مانند مؤلّفان مقباس الهدایه و ضیاءالدرایه و تعلیقه بر وجیزه كه معنای علم و درایه را یكی داشته اند درست نیست. مگر این كه تفاوت معنای درایه و علم توجیه گردد به اینكه ماده علم و درایه، وحدت مفهوم دارند و تفاوت معنای آن دو، برمی گردد به شكل علم و درایه.

تعریف علم درایه

صاحب نظران درایه، تعریفهای گوناگونی را از آن به دست داده اند. در این نوشته، به نقل و بررسی دو تعریف از بزرگان و پیشگامان دین و دانش بسنده می شود. شیخ بهایی می نویسد: دانش درایه عبارت است از دانشی كه در آن از سند و متن و چگونگی فراگیری و آداب نقل حدیث بحث می شود. شهید ثانی در تعریف درایه می فرماید: دانش درایه عبارت است از دانشی كه در آن بحث می شود از متن حدیث و راههای صحیح و ضعیف آن و نیز از چیزهایی كه برای شناسایی حدیث مقبول از مردود لازم است.

نقد و بررسی

با دقّت در این دو تعریف، چند مطلب روشن می گردد:

1. تعریف شیخ بهایی كاملتر و جامعتر از تعریف شهید می باشد؛ زیرا اولا شیخ بهایی با آوردن كلمه «سند»، مطالب مربوط به آن را كه جزو دانش درایه است، (از قبیل بحث از متصل و منقطع بودن، صحیح و یا موثق و یا ضعیف و یا حسن بودن، مسلسل و یا معنعن بودن حدیث) داخل در این علم كرده است. مگر آنكه بگوییم عبارت «وطرقه» شامل مباحث سندی می گردد. ثانیا در تعریف شیخ بهایی، عبارت «وآداب نقله» آورده شده و این سبب می شود كه چگونگی تحمّل حدیث را كه از اجزای علم درایه است، شامل گردد (برخلاف تعریف شهید ثانی).
3. تعریف شهید از آن جهت كه فاقد كلمه «سند» است، مباحث سندی را دربرنمی گیرد. از این رو، شامل مطالب مربوط به علم رجال (كه خارج از این علم است) نمی گردد. زیرا تنها در علم رجال از سند احادیث بحث می شود (برخلاف تعریف شیخ بهایی كه نسبت به برخی از مطالب دانش رجال مانع نیست و شامل آنها نیز می شود).
4. ممكن است گفته شود كه بحث از سند، در این دو علم با همدیگر تفاوت دارد؛ زیرا بحث سندی در علم رجال، عبارت است از «رسیدگی به صفات فردفرد راویان حدیث» و بحث سندی در علم درایه عبارت است از «بررسی سند، به طور مجموع». توضیح بیشتر این مطلب، در بیان فرقهای این دو علم خواهدآمد.
6. به نظر می رسد در این دو تعریف و بسیاری از تعریفهای دیگر، تفاوتی میان دانش درایه و دانش روایت گذاشته نشده، در صورتی كه میان علم روایت و علم درایت، تفاوت اساسی وجود دارد. فرق این دو، با بیان نظرات اهل سنّت و نیز تعریف علم فقه الحدیث، روشنتر خواهدشد.