جنبش مهدی سودانی
جنبش مهدی سودانی در سودان
شرایط سودان در سیطره مصر
سودان در سال 1820 مورد تجاوز نظامی مصریان قرار گرفت. هدف از حمله «محمدعلی پاشا» به سودان، تسلط بر منابع طبیعی و اقتصادی این کشور و در اختیار گرفتن ثروت‌های ملی و وضع مالیات‌های سنگین بر مردم، برده‌گیری و تجارت آن به اروپا بود. مردم سودان بین سال‌های 1823 ـ 1824 شورش‌هایی انجام دادند که به دلیل نبود همبستگی بین قبایل اطراف سودان، سرکوب گردید. خدیو مصر «محمدعلی پاشا»، وابسته به غرب بود. ازاین‌رو اروپاییان وارد سودان شدند و مردم سودان تا اواخر قرن نوزدهم از ناحیه استعمارگران انگلیسی، فرمانروایان و مأموران ترک مورد ظلم و ستم‌های فراوان واقع شدند.
شکل‌گیری جنبش مهدی سودانی
در این شرایط یک جنبش اصلاحی، استعمارستیز و سیاسی در سال 1881 شکل گرفت. رهبری این جنبش را «محمد احمد بن عبداللّه» برعهده داشت، محمد أحمد المهدی بن عبد الله یا محمد احمد سودانی به مهدی سودانی و مهتدی سودانی نیز مشهور است، وی متولد ۱۲ اوت ۱۸۴۴ رهبر مذهبی طریقت سمانیه بود که در ۲۹ ژوئن ۱۸۸۱ ادعا نمود که مهدی موعود است. او علیه حکومت بریتانیا در سودان شورش نمود و در ۲۶ ژانویه ۱۸۸۵ خارطوم را به تصرف خود درآورد و ژنرال چارلز جرج گوردون، حاکم بریتانیایی سودان را به هلاکت رساند.
منشأ فکری و رفتاری مهدی سودانی
«مهدی سودانی» شاگرد سید جمال‌الدین اسدآبادی بوده لذا ریشه‌های فکری وی به شیوه‌های تصوف، با گرایش‌های اصلاحی در جامعه و خطوط فکری سید جمال برمی‌گردد و نیز از جنبش اصلاحی و ضد استعماری محمد بن علی سنوسی الهام گرفته است همچنین این گروه از نظر تعصب در پیکارجویی متأثر از جنبش وهابیت بود با وجود این، تفاوت‌های زیادی با آنها داشت، نه مثل وهابیون به قشری گرایی رو آورد و نه خود را به یک جنبش سیاسی محدود کرد؛ بلکه افزون بر انجام اصلاحات فکری و دینی، به اصلاحات اجتماعی و سیاسی نیز توجه ویژه داشت.
خطوط فکری و اندیشه‌های سیاسی جنبش «مهدی سودانی»
1 ـ «مهدی سودانی» مشکلات جوامع اسلامی را در نابودی فکری و فساد اخلاقی و نبود برابری و عدالت اجتماعی می‌دانست؛ به همین دلیل می‌خواست با آگاه کردن مردم و نشر فرامین اسلامی در سراسر جهان اسلام، بر این مشکلات پیروز شود.
2 ـ او استعمارگران اروپایی و ترکان مصری را عامل بدبختی مردم و ستمگری‌ها در سودان می‌دانست؛ ازاین‌رو، خواهان قیام عمومی علیه آنان شد.
3 ـ «مهدی» با امپراتوری عثمانی رابطه دوستانه داشت، ولی مستقل از آن عمل می‌کرد و حتی از علمایی که از دانشگاه الازهر به سودان آمده بودند و به سود دولت مصر تبلیغ می‌کردند، بیزار بود.
4 ـ از دیگر مواضع فکری «مهدی» این بود که دعوت خود را تنها برای سودان نمی‌دانست بلکه در نظر داشت که تمام جهان را از زیر سلطه استعمارگران، آزاد کند. با این هدف، برای بسیاری از سران کشورهای اسلامی نامه نوشت و آنان را به‌سوی خود فراخواند تا او را در مبارزه با کافران یاری نمایند.
5 ـ او خود را مهدی موعود می‌دانست و باورداشت که هر کس او را به‌عنوان مهدی قبول نداشته باشد، کافر است. [۱]
اهداف مهدی سودانی
1. بازگشت به اصول اولیه اسلام؛
2. رفع ستم و چپاولگری مصریان، اروپاییان و فرمانروایان محلی بر مردم سودان؛
3. برقراری برابری و عدالت اجتماعی در جامعه؛
4. تشکیل حکومت اسلامی بر مبنای قرآن و سنت؛
5. خاتمه دادن به نابسامانی‌های داخلی و بیرون راندن اشغالگران از این کشور.
این شعارها مورد حمایت مردم مسلمان قرار گرفت و عده زیادی به جنبش پیوستند.
پیروزی بر دشمنان و تشکیل حکومت
در سال‌های 1882 ـ 1883، جنبش، گسترش یافت و با حمله به «کردفان» نیروهای مصری و انگلیسی را تارومار کردن و مرکز آن، «العُبید» را تصرف نمود. این پیروزی سبب شد که حملات جنبش در سراسر سودان گسترش پیدا کند و در سال 1884، مبارزان وارد خارطوم شدند و در ژانویه 1885 پایگاه نظامی انگلیسی‌ها در خارطوم را تصرف و فرمانده آن «ژنرال گوردون» را به قتل رساندند. «مهدی»، اولین دولت خود را بعد از تصرف خارطوم، در «ام درمان» و در سال 1885 تشکیل داد، ولی خود او در ژوئن همان سال درگذشت. بعد از «مهدی» رهبری جنبش به یار وفادارش «عبداللّه بن محمد» سپرده شد که از سال 1885 تا 1898 ادامه داشت، عبدالله در داخل با اختلاف شدید پیروان مهدی و در خارج با قحطی و گرسنگی حاکم بر سودان و فشار روزافزون انگلیسی‌ها در گیر بود تا در سال 1898 با حمله مشترک فرانسه و انگلیس سرنگون شود و بسیاری از رهبران جنبش «مهدی»، به دست نیروهای فاتح کشته و یا زندانی شدند.
تبدیل جنبش به حزب امت
فرانسه پس از گرفتن امتیازاتی، سودان را به انگلیس سپرد. انگلیسی‌ها به شدت با خانواده و گروه مهدی برخورد کردند اما تفکر و اندیشه آزادی‌خواهی «مهدی» در قلب‌های مردم سودان باقی ماند و سرانجام موجب قیام «محمد المهدی» در اوایل قرن بیستم گردید. «محمد المهدی»، اولین عالم دینی است که نهضت استعمارستیز خود را با پیروی از جنبش «مهدی سودانی» آغاز نمود. پس از او پسرش «عبدالرحمن المهدی» در سال 1944 «حزب امت» را پایه‌گذاری کرد. این حزب در به‌دست‌آوردن استقلال سودان در سال 1956، سهم مهمی برعهده داشت. حزب امت بعد از اعلام استقلال نیز در دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی سودان ایفای نقش نمود.
سرگذشت حزب امت
بعد از درگذشت «عبدالرحمن المهدی» در سال 1959، رهبری سیاسی حزب امت را فرزند بزرگ او «صادق المهدی» به عهده گرفت و رهبری مذهبی آن «گروه انصار» را فرزند دومش «هادی المهدی» عهده‌دار شد. حزب امت با نمیری به‌خاطر چرخش از سوسیالیسم به امریکا به مخالفت پرداخت؛ وی نیز برای رضایت اربابان خود، با اسلام‌گرایان به شدت برخورد کرد و «صادق المهدی» را به‌عنوان رهبر سیاسی مهدیون و افراد زیادی از پیروانش را به زندان افکند . این اقدامات «نمیری» باعث خشم و اعتراض مردم شد و در اثر این اعتراض ها حکومت «نمیری» سرنگون و «سوار الذهب» در 4 آوریل 1985 به قدرت رسید. در انتخابات 1986 حزب امت و دموکراتیک موفق شدند یک دولت ائتلافی را با نخست وزیری «صادق المهدی» به وجود بیاورند. دولت ائتلافی «صادق المهدی» در ژوئن 1989 در یک اقدام نظامی، توسط ژنرال «عمر حسین البشیر» که یک اسلام گرا و عضو جنبش اخوان المسلمین در سودان بود، سرنگون شد. [۲]