حضرت اسماعیل
الگو:جعبه اطلاعات زندگی‌نامه پیامبران حضرت اسماعیل از پیامبران الهی و فرزند ابراهیم خلیل است. به اعتقاد بیشتر مسلمانان او همان ذبیح است. همچنین بنا بر روایات اسلامی نسب پیامبر اکرم حضرت محمد (صلی الله علیه) به اسماعیل می‌رسد.
مهاجرت به سرزمین مکه به همراه مادر خویش هاجر و به وجود آمدن چشمه زمزم به برکت وی، قربانی کردن وی توسط پدرش و ساخت خانه کعبه از مهم‌ترین وقایع زندگانی وی هستند.
به حضرت اسماعیل (علیه السلام) در قرآن هم اشاره شده اما روایت اسلامی تفاوت‌هایی با آنچه در تنخ آمده، دارد. قرآن نام پسری که حضرت ابراهیم (علیه السلام) قصد قربانی‌کردنش را داشت، مشخص نکرده و اغلب مسلمانان آن پسر را حضرت اسماعیل (علیه السلام) می‌دانند که ریشه در رقابت یهودیان و اعراب دارد. در سوره‌های مکی اطلاعات خاصی دربارهٔ حضرت اسماعیل (علیه السلام) دیده نمی‌شود و تنها نام او ذکر شده اما در سوره‌های مدنی جای‌گاهش بالاتر رفته و در کنار پدرش حضرت ابراهیم (علیه السلام) سازنده کعبه معرفی شده‌است.
پدر و مادر حضرت اسماعیل
حضرت اسماعیل (علیه السلام) فرزند حضرت ابراهیم خلیل الرحمن (علیه السلام) است که از پیامبران اولو العزم و دارای شریعت و کتاب مستقل بود[۱]. نام مادرشان نیز هاجر(سلام الله علیها) بود که یکی از بانوان بزرگ و مشهور تاریخ بوده و سلسله دودمانی او به کشور مصر برمی‌گردد[۲].
ولادت حضرت اسماعیل
همان‌گونه که در مورد تولد ابراهیم (علیه السلام) تاریخ دقیقی وجود ندارد، در مورد فرزندشان اسماعیل (علیه السلام) نیز چنین است. اما بر اساس گزارش‌ها هنگامی که ابراهیم (علیه السلام) از آتش نمرودیان رهایی یافت، به فرمان خداوند، سرزمین آنان‌را رها کرد و ره‌سپار بیت المقدس شد[۳].
با گذشت سال‌های طولانی، اما به دلیل نازایی همسرش ساره (سلام الله علیها) او دارای فرزندی نشد. بعد از آن بود که ساره (سلام الله علیها) پیشنهاد داد تا ابراهیم (علیه السلام) با کنیز مصری او هاجر (سلام الله علیها)[۴] وصلت کند[۵].
نتیجه این وصلت؛ اسماعیل (علیه السلام) بود که قرآن کریم تولد او را هدیه‌ای الهی برای پدرش در دوران کهن‌سالی[۶] اعلام می‌کند[۷].
البته ساره (سلام الله علیها) بعد از این ماجرا و در سن بالا دارای فرزندی به نام اسحاق (علیه السلام) شد که او نیز از پیامبران بود.
القاب حضرت اسماعیل
برخی مفسران، لقب «صادق الوعد» را که در قرآن آمده، متعلق به ایشان می‌دانند:
«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا»[۸] [؟–؟] 
؛ و در این کتاب اسماعیل را یاد کن. وعده‌های او همواره راست بوده و فرستادهای پیامبر بود.
گفته شده است حضرتشان با مردی وعده گذاشت که در جایی منتظرش بماند. آن مرد فراموش کرد، اما اسماعیل (علیه السلام) سه روز[۹] و یا یک‌سال[۱۰] در آن‌جا ماند تا آن شخص برگشت.
همچنین گفته شد، از آن‌جا که اسماعیل (علیه السلام) به وعده‌‌ای که به پدر - مبنی بر صبر هنگام ذبح - داده بود وفا کرد، به صادق الوعد ملقب شد[۱۱].
البته برخی معتقدند که اسماعیل (علیه السلام) پیش از پدرش ابراهیم (علیه السلام) از دنیا رفت. و «صادق الوعد»، توصیفی برای اسماعیل بن حزقیل است که به سوی قومش مبعوث شد[۱۲].
لقب دیگر ایشان «ذبیح الله» است که در روایات منقول از پیامبر اسلام (صلی الله علیه) و اهل‌‌بیت (علیه السلام) بیان شده است که این لقب به ایشان تعلّق دارد[۱۳].
روایتی مشهور از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه) وجود دارد که در آن، حضرتشان خود را پسر دو قربانی خواند و به این موضوع، افتخار کرد: «أنا ابن الذبیحین»؛ [۱۴] من فرزند دو قربانی هستم[۱۵].
با توجه به این‌که پیامبر اسلام (صلی الله علیه) از نسل اسماعیل (علیه السلام) بود، نه اسحاق (علیه السلام) که از نیاکان بنی‌اسرائیل است، بی‌گمان قربانی نخست، اسماعیل (علیه السلام)، [۱۶] و قربانی دوم، عبدالله پدر گرامی پیامبر است که به جای وی 100 شتر قربانی شد.
در دعایی منقول از پیامبر اسلام (صلی الله علیه) و امام علی (علیه السلام)، خداوند این‌گونه مورد خطاب قرار گرفته است: «یا من فدی اسماعیل من الذبح[۱۷]»؛ ای خدایی که اسماعیل را از قربانی‌شدن نجات بخشیدی.
امام علی[۱۸]، امام صادق شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 391، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403ق</re و امام رضا (علیه السلام)[۱۹] در پاسخ به این‌که ذبیح کیست، اسماعیل (علیه السلام) را نام برده‌اند.
این‌ها و دلایل و شواهد دیگر که در جای خود بیان شده‌اند، بیان‌گر آن است که ذبیح الله اسماعیل است[۲۰].
ویژگی‌های اخلاقی حضرت اسماعیل
در قرآن کریم ویژگی‌هایی برای اسماعیل (علیه السلام) بیان شده است[۲۱] که برخی از آنها عبارت‌اند از:
بردباری: «ما او [ابراهیم] را به نوجوانی بردبار و صبور بشارت دادیم[۲۲]».
در قرآن کریم، ویژگی و خُلق «حلم»، تنها برای خدا[۲۳]، ابراهیم(علیه السلام)[۲۴] و اسماعیل(علیه السلام) و شعیب(علیه السلام) [۲۵]، به کار رفته است.
گفتنی است؛ همراه شدن دو ویژگی حلم با جوانی در اسماعیل(علیه السلام) از امتیازات برجسته ایشان است؛ زیرا این دو معمولاً با هم جمع نمی‌شوند[۲۶].
صبر و شکیبایی: قرآن کریم، از پیامبرانی - که اسماعیل (علیه السلام) در میان آنها بود - نام برده و آنان را با ویژگی صبر و شکیبایی می‌ستاید: «و اسماعیل و ادریس و ذا الکفل را (به یاد‌آور) که همه از صابران بودند[۲۷]».
به گفته برخی از مفسران، مراد این آیه از صبر اسماعیل، استقامت ایشان در ساختن خانه کعبه، آن هم در سرزمینی بایر و غیر حاصل‌خیز است[۲۸].
برخوردار از رحمت خاص الهی: خدا در مورد پیامبرانی که در بند گذشته به آنها اشاره شد، بیان می‌فرماید: «و ما آنان‌را در رحمت(خاصه) خود وارد ساختیم [۲۹]».
نیکی و نیکوکاری: قرآن کریم آن‌حضرت را همراه با بعضی پیامبران دیگر، از نیکان می‌شمارد: «و اسماعیل و الیَسع و ذوالکِفل را یاد کن که همه از نیکانند[۳۰]».
راهنمایی کننده به نماز و زکات: {{متن قرآن|«وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ...[۳۱]»؛ او همواره خانواده‌اش را به نماز و زکات فرمان می‌داد.
الگوی هدایت: خداوند در قرآن کریم به پیامبر اسلام(صلی الله علیه) توصیه می‌فرماید تا از افراد هدایت‌شده‌ای مانند اسماعیل (علیه السلام) الگو بگیرد: «و اسماعیل، یَسَع، یونس، لوط و ... اینان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، پس به هدایت آنان اقتدا کن[۳۲]».
خانواده و فرزندان حضرت اسماعیل
حضرت اسماعیل (علیه السلام) دارای همسران و فرزندانی بود که پیامبری از طریق آنان ادامه یافت.
همسر اول ایشان، زنی از قبیله «جرهم» به نام «جداء» دختر سعد بود که بعدها اسماعیل (علیه السلام) به دستور پدرش او را طلاق داد[۳۳]. ایشان زن دیگری از همین قبیله را به همسری برگزید و از وی صاحب چندین فرزند شد[۳۴]. در مورد نام همسر بعدی او گزارش‌های متفاوتی وجود دارد:
«سیده»[۳۵] و یا «رعله» دختر مضاض بن عمرو[۳۶]، «ام‌سلمی»[۳۷] و یا «حتفاء» دختر حارث بن مضاض.
درباره تعداد و نام فرزندان اسماعیل (علیه السلام) نیز اختلافاتی وجود دارد. اسماعیل (علیه السلام) صاحب دوازده پسر به نام‌های قیدار، نابت، ادبیل، مبشام، مسمع، دوما، مسا، حداد، تیما، یطور، نافس و قیدما شد. این نام‌ها چون از لغت عبرانی نقل شده است، در حروف و حرکات تلفظ اختلاف پیدا می‌کند؛[۳۸] لذا این نام‌ها در برخی از کتاب‌های دیگر با کمی تغییر بیان شده است[۳۹].
اما در مورد دختران آن‌حضرت از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که در حجر (اسماعیل)، نزدیک رکن سوم(غربی) تنی چند از دختران اسماعیل دفن شده‌اند. [۴۰] همچنین اسماعیل یکی از دخترانش را به عقد پسر عمویش عیص بن اسحاق درآورد[۴۱]. اما منبعی نیافتیم که به صورت دقیق به نام و تعداد دقیق تمام دختران آن‌حضرت اشاره کرده باشد.
از جمله کسانی که بعدها از دودمان اسماعیل (علیه السلام) به پیامبری رسیدند، می‌توان به قیدار نبی (علیه السلام)[۴۲]، شعیب نبی (علیه السلام)[۴۳] و پیامبر اسلام(صلی الله علیه)[۴۴] اشاره کرد.
نبوت و کتاب آسمانی حضرت اسماعیل
قرآن کریم در چندین آیه، اسماعیل را پیامبری الهی دانسته، اما در هیچ‌‌کدام، به وجود کتابی آسمانی برای آن‌حضرت اشاره نشده و در منابع تاریخی، تفسیری و روایی هم مطلبی در این زمینه نیافتیم؛ لذا باید گفت اسماعیل(علیه السلام) مروج دین و آیین توحیدی پدرش ابراهیم(علیه السلام) در مقابل شرک و بت‌پرستی بود. او رسالت داشت تا به هدایت جرهمیان و قبایل یمانی و [۴۵]عمالیق [۴۶] بپردازد[۴۷]؛ لذا در میان ایشان به ادای رسالت الهی پرداخت و آنان را به نماز و زکات فراخواند و از پرستش بت‌ها بر حذر داشت.
شغل حضرت اسماعیل
با توجه به دوران زندگی اسماعیل (علیه السلام) و با توجه به وضعیت آب و هوایی منطقه مکه، به نظر می‌رسد که شغل اصلی بیشتر مردم آن دیار از جمله اسماعیل (علیه السلام) دامداری بود.
این مطلب را می‌توان از دیدار ابراهیم (علیه السلام) با همسر اسماعیل (علیه السلام) دریافت، آن‌جا که حال شوهرش اسماعیل (علیه السلام) و مادر شوهرش هاجر (سلام الله علیها) را از او جویا شد و پاسخ شنید که آنان دنبال گله هستند[۴۸].
کرامات و معجزات حضرت اسماعیل
برخی از کرامات و معجزاتی را که می‌توان برای اسماعیل (علیه السلام) بیان کرد عبارت‌اند از:
- در ابتدای کودکی آب زمزم از زیر پای ایشان در مسجدالحرام جاری شد که بعدها تبدیل به چاه زمزم شد. بر این مطلب هم در روایات[۴۹]، و هم در منابع تاریخی[۵۰] تصریح شده است[۵۱].
- هنگامی که ابراهیم (علیه السلام) بدو گفت: پسرم، در خواب دیدم که ترا قربان کردم. اسماعیل (علیه السلام) گفت: پدر آنچه فرمان یافته‌ای انجام ده که ان‌شاء اللَّه مرا از صابران خواهی یافت، کاردی که در دستان ابراهیم (علیه السلام) بود کُند شده و گلوی فرزندش را نبرید[۵۲].
وفات و آرامگاه حضرت اسماعیل
گزارش شده است که حضرت اسماعیل (علیه السلام) در سن 130 سالگی[۵۳] و یا 137 سالگی[۵۴] و در حدود دو هزار و شش‌صد و هشتاد و شش سال قبل از هجرت از دنیا رحلت نمود[۵۵].
روایات و گزارش‌های تاریخی اتفاق نظر دارند که حضرتشان در منطقه‌ای در کنار کعبه و زیر ناودان آن دفن شدند که امروزه منسوب به نام ایشان بوده و به «حجر اسماعیل» شناخته می‌شود[۵۶]. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که منطقه «حِجْر(اسماعیل)»، هم محل زندگی این پیامبر الهی و هم محل دفن او و مادرش(هاجر) بوده است[۵۷].
پانویس
- ↑ ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، جمهرة أنساب العرب، تحقیق، لجنة من العلماء، ص 7، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1403ق، 1983م؛ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج 1، ص 193، بیروت، دار الفکر، 1407ق
- ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق، السقا، مصطفی و الأبیاری، ابراهیم و شلبی، عبدالحفیظ، ج 1، ص 6، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا؛ یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 25، بیروت، دار صادر، بی‌تا
- ↑ انبیاء، 68 ـ 71؛ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 230، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق
- ↑ «نام همسران و فرزندان حضرت ابراهیم (علیه السلام)»، 34622؛ «زندگی هاجر براساس قرآن و تورات»، 57142؛ «چشمه آب زمزم»، 49056؛ «فلسفه طواف و پیشینه اعمال حج و عمره»، 37787
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 25
- ↑ بر اساس برخی گزارش‌ها ایشان در آن زمان، 86 ساله بودند. ر. ک: تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 25
- ↑ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ». ابراهیم، 39
- ↑ مریم، 54
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للإمام علی بن أبی‌طالب، ص 45، قم، انصاریان، چاپ سوم، 1384ش
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر و آخوندی، محمد، ج 2، ص 105، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق
- ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج 16، ص 101، قاهر، دار الکتب المصریة، چاپ دوم، 1384ق
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 6، ص 800، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ ر. ک: «مقصود از اسماعیل در سوره مریم»، 21362
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 230، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق؛ طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص 338، قم، دار الثقافه، چاپ اول، 1414ق
- ↑ محمد بن محمد، تاریخنامه طبری، تحقیق، روشن، محمد، ج 1، ص 169؛ ج 3، ص 19، تهران، سروش، چاپ دوم، 1378ش؛ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق، عبدالموجود، عادل احمد و معوض، علی محمد، ج 1، ص 302، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414ق، 1993م
- ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج 2، ص 226، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق؛ من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 368؛ امالی، ص 457
- ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقابزرگ، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج 8، ص 518، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا
- ↑ ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، محقق، مصحح، کرمانی، ابوطالب و محرر، محمد حسن، ص 156، قم، دار الذخائر، چاپ اول، 1411ق
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ص 338
- ↑ شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 56، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش
- ↑ «ذبیح اسماعیل یا اسحاق»، 26862؛ «بررسی روایات مربوط به ذبیح بودن اسحاق(علیه السلام)»، 95812
- ↑ «فضیلت حضرت اسماعیل در قرآن»، 21569
- ↑ «فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلیمٍ». صافّات، 101
- ↑ بقره، 225، 235، 263، ...
- ↑ «إِنَّ إِبْراهیمَ لَأَوَّاهٌ حَلیمٌ»، توبه، 114
- ↑ سوره هود، آیه 87
- ↑ آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، علی عبدالباری، عطیة، ج 12، ص 122، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق
- ↑ «وَ إِسْماعیلَ وَ إِدْریسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرینَ». انبیاء، 85
- ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 94
- ↑ «وَ أَدْخَلْناهُمْ فی رَحْمَتِنا ...». انبیاء، 86
- ↑ «وَ اذْکُرْ إِسْماعیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیار». ص، 48
- ↑ }} «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ...». مریم، 55
- ↑ «و اِسمعیلَ و الیَسَعَ و یونُسَ و لوطًا ... اُولئِکَ الَّذینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُدهُمُ اقتَدِهُ». انعام، 86 ـ 90
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق، ابراهیم، محمد أبوالفضل، ج 1، ص 314، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق، 1967م
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 27
- ↑ تاریخ طبری، ج 1، ص 314
- ↑ ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: عطا، محمد عبدالقادر، ج 1، ص 43، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق
- ↑ منهاج سراج، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبدالحی حبیبی، ج 1، ص 47، تهران، دنیای کتاب، چاپ اول، 1363ش
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 222
- ↑ الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 125
- ↑ کافی، ج 4، ص 210. «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع دُفِنَ فِی الْحِجْرِ مِمَّا یَلِی الرُّکْنَ الثَّالِثَ عَذَارَی بَنَاتِ إِسْمَاعِیلَ»
- ↑ تاریخ طبری، ج 1، ص 314
- ↑ «زندگی‌نامه قیدار نبی»، 40712
- ↑ دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق، عامر، عبدالمنعم، ص 9، قم، منشورات الرضی، 1368ش
- ↑ ابن أثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 1، ص 20، بیروت، دار الفکر، 1409ق، 1989م؛ السیرة النبویة، تحقیق، السقا، مصطفی و الأبیاری، ابراهیم و شلبی، عبدالحفیظ، ج 1، ص 1 و 2
- ↑ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق، المهدی، عبدالرزاق، ج 3، ص 237 و 238، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420ق
- ↑ «قوم عمالقه، خشونت در کتاب مقدس»، 32973
- ↑ الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 125
- ↑ مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق، داغر، اسعد، ج 2، ص 20، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ق
- ↑ کافی، ج 4، ص 202؛ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج 2، ص 432، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش، 1966م
- ↑ تاریخ طبری(تاریخ الأمم و الملوک)، ج 1، ص 252؛ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 25
- ↑ «چشمه آب زمزم»، 49056
- ↑ صافات، 102؛ «حکمت جایگزینی گوسفند به جای حضرت اسماعیل»، 10414؛ «فلسفه وحی در خواب به حضرت ابراهیم(علیه السلام) برای ذبح اسماعیل(علیه السلام)»، 53102
- ↑ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: «تُوُفِّیَ إِسْمَاعِیلُ بَعْدَهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِینَ وَ مِائَةِ سَنَةٍ فَدُفِنَ فِی الْحِجْرِ مَعَ أُمِّه» ؛ علل الشرائع، ص 38؛ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر (تاریخ ابن خلدون)، تحقیق، شحادة، خلیل، ج 2، ص 396، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، 1408ق، 1988م
- ↑ البدایة و النهایة، ج 1، ص 193
- ↑ ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، ج 4، ص 316، بیروت، مؤسسه التاریخ، چاپ اول، بی‌تا
- ↑ الطبقات الکبری، ج 1، ص 44
- ↑ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع: «قَالَ الْحِجْرُ بَیْتُ إِسْمَاعِیلَ وَ فِیهِ قَبْرُ هَاجَرَ وَ قَبْرُ إِسْمَاعِیلَ». کافی، ج 4، ص 210