ابوحنیفه
نُعمان بن ثابت بن زوطا بن مرزبان مُکنّی و مشهور به ابوحَنیفه (۸۰–۱۵۰ ه.ق) فقیه و متکلم نامدار کوفه و پایه‌گذار مذهب حنفی از مذاهب چهارگانهٔ اهل‌سنت است. بیشتر منابع، می‌گویند که اصالت او به کابل بر می‌گردد. در برخی منابع، ترمذ یا نسا به عنوان محل سرزمین اجدادی‌اش نام برده شده است. جدّ وی از موالی و ایرانی بوده و در سال ۸۰ هجری قمری در شهر کوفه متولد شده است. ابوحنیفه از حماد بن ابی سلیمان، ابراهیم نخعی و علقمه بن قیس شاگرد عبدالله بن مسعود، علم فقه و علم حدیث را اخذ کرد. شافعی و مالکی به کمالات او معترف بوده‌اند و علاوه در نزد اهل سنت یکی از بزرگ‌ترین فقها به‌شمار می‌رود و البته در زمان خود بازرگان موفقی نیز بوده است.
| نام | نعمان بن ثابت معروف به ابوحنیفه |
|---|---|
| محل تولد
|
کوفه |
| اساتید | حماد بن ابی سلیمان |
| شاگردان | ابوالهذیل زفر بن هذیل بن قیس کوفی، حسن بن زیاد، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم کوفی |
| اصول مذهب ابوحنیفه | مراجعه به قرآن، سنت نبوی، اتفاق نظر مجتهدان، صحابه و دیگران و قیاس. |
| شیوه مذهب ابوحنیفه | اهل رأی بوده است. |
مشخصات ابوحنیفه
ابوحنیفه در سال 80 هجری قمری در کوفه و در عصر امارت عبدالملک بن مروان خلیفه اموی به دنیا آمد و در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز توانایی واستعداد خود را نشان داد.این شخصیت از نظر زمانی جزء تابع تابعین به حساب می‌آید، اما چون از برخی از صحابه از جمله انس بن مالک حدیث نقل کرده است، او را از تابعین شمرده‌اند.[۱] ابوحنیفه در نگاه بسیاری از فقهای بزرگ اهل سنت، فقیهی سر‌آمد معرفی شده است. مثلا پیشوای شافعیه مردم را در فقه وامدار ابوحنیفه خوانده است. [۲]
تحصیلات و اساتید ابوحنیفه
ابوحنیفه نزد بسیاری از فقها و علما دانش آموخت. استاد ویژه او حماد بن ابی‌سلیمان بود. وی مدت ۱۸سال در درسش شرکت می‌کرد و تا پیش از مرگ حماد، شاگرد وی بود.[۳]عامر شعبی، ابواسحاق سبیعی، عاصم بن ابی‌النجود، قیس بن مسلم، سماک بن حرب، علقمة بن مرثد، عطیة بن سعد عوفی و حکم بن عتیة از دیگر استادان وی بوده‌اند.[۴]همچنین نام برخی از رجال بصره همچون قتادة بن دعامة و مالک بن دینار در فهرست استادان وی نیز دیده می‌شود.[۵] ابوحنیفه در زمان تحصیل (پیش از ۱۱۴ق) سفر یا سفرهایی به حجاز کرده و از شیوخ حرمین دانش آموخته است. او در مدینه مدتی در مجلس درس ربیعة بن ابی عبدالرحمن از فقیهان اهل رأی حاضر می‌شد. [۶] و در مکه مدتی در مجلس عطاء بن ابی رباح (متوفی۱۱۴ یا ۱۱۵ق) فقیه بزرگ آن سرزمین حاضر می‌شد.[۷] او در مدینه از امام محمد باقر(ع)، عبدالرحمن بن هرمز اعرج، نافع مولای ابن عمر، محمد بن منکدر و ابن شهاب زهری و در مکه از کسانی چون عمرو بن دینار و ابوالزبیر مکی نیز بهره برد.[۸] در هر صورت، شاگردی ابوحنیفه در محضر امام باقر و امام صادق علیهما السلام و نیز زید بن علی ع به هیچ وجهی قابل انکار نیست و وی بهره‌های فراوانی از محضر آنان برده است. [۹]
شاگردان ابوحنیفه
وی شاگردان بسیاری داشت که مشهورترین‌شان، ابوالهذیل زفر بن هذیل بن قیس کوفی، حسن بن زیاد، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم کوفی که در زمان هارون الرشید قاضی القضاة بوده و نیز محمد بن حسن شیبانی هستند. [۱۰]
اصول مذهب ابوحنیفه
ابوحنیفه می‌گوید: برای استنباط احکام نخست به کتاب خدای تعالی مراجعه می‌کنم، اگر نتوانستم از کتاب خدا و سنت پیغمبر (ص) حکمی استنباط کنم از گفته‌های صحابه بهره گرفته و بقیه را رها می‌نمایم و به قول دیگری عمل نمی‌کنم منابع تشریعی‌ای که امام ابوحنیفه در استنباط مسائل به آنها اتکا می‌نمود عبارتند از: قرآن، سنت نبوی، اتفاق نظر مجتهدان صحابه و دیگران و قیاس. البته بعد از این چهار منبع، نوبت به استحسان می‌رسد. [۱۱]
شیوه مذهبی ابوحنیفه
معروف است که ابوحنیفه امام اهل رای بوده است.[۱۲] وی هر چند تاکید بسیاری بر سنت نبوی و احکام تعبدی داشت، با این‌حال اخبار و روایات غیرقطعی را برای فتوا دادن کافی نمی‌دانست. [۱۳]
قلمرو مذهب حنفیه
نکته قابل توجه اینکه پیروان این مذهب نسبت به دیگر مذاهب اسلامی، بیشتر است و حیطه جغرافیای آن، شامل کشورهای ترکیه، افغانستان، آسیای میانه، عراق، قفقاز، هندوستان، چین، کشورهای حوزه بالکان، برزیل، سوریه، لبنان و فلسطین می‌شود. علاوه، حنفی‌ها به شکل محدود در ایران، حجاز، یمن و مصر نیز حضور دارند.[۱۴] بنابراین به دلیل پراکندگی گسترده این مذهب در سراسر جهان، می‌توان گفت حدودا یک سوم مسلمانان جهان پیرو این مذهب هستند.[۱۵]
مصادر فقهی ابوحنیفه
وی در فتوا دادن از کتاب خدا و سنت رسول خدا ـ به شرطی که اولا متواتر یا مورد عمل همه علمای مناطق باشد یا آن سنت را یکی از صحابه در میان خود صحابه نقل کرده و مخالفی هم نداشته باشد - بهره می‌برد و اگر به سنتی دست نمی‌یافت، تابع اجماع صحابه بود و در صورت نبودن آن، به اجتهاد و قیاس و پس از آن به استحسان تمسّک می‌جست. ابوحنیفه چون در عمل به سنت سخت‌گیر بود، بنابراین، نزد وی روایات اندکی به عنوان سنت ثابت شده بود، به‌طور گسترده به قیاس و استحسان روی آورد. [۱۶]ابن خلدون نقل می‌کند که ابوحنیفه فقط هفده حدیث از رسول خدا را صحیح شمرده و به آنها اعتماد می‌کرد.[۱۷]
رفتار‌شناسی ابوحنیفه در عمل به قواعد و نصوص
معروف این است که ابوحنیفه از مدافعان رای و قیاس بود تا آنجا که به پیشوای اهل رای معروف شد. البته وی از رای در جایی استفاده می‌کرد که نصی از قرآن یا روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود نداشته باشد.
پانویس
- ↑ خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۴۵.
- ↑ خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۶۳ـ۴۸۱ و مشهور‌ترین استادش حماد بن ابی سلیمان کوفی متوفای 120 هجری قمری بود.
- ↑ خطیب، ج۱۳، ص۳۳۳.
- ↑ ابن ابی‌حاتم، ج۴(۱)، ص۴۴۹؛ خطیب، ج۱۳، ص۳۲۴؛ مزی، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ مکّی، ج۱، ص۵۹.
- ↑ ابوزرعه، ج۱، ص۴۲۸
- ↑ ترمذی، ج۵، ص۷۴۱
- ↑ مزی، ج۱۸، ص۱۲۷-۱۲۸
- ↑ ادوار علم الفقه، ص ۱۴۲.
- ↑ الفقه الاسلامی و ادلّته، ج ۱، ص ۴۴
- ↑ http://wiki.ahlolbait.com/%D8%AD%D9%86%D9%81%DB%8C
- ↑ ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۸۳
- ↑ احمد پاکتچی، اندیشه‌های فقهی در سده‌های ۲و ۳، ص۴۴۴
- ↑ http://www.hajij.com/fa/islamic-countries-and-sects/islamic-sects/item/660-1390-12-14-09-24-15
- ↑ محمد وفاریشی، «المذهب الحنفی»، ج۱، ص۳۴۱، در المذاهب الاسلامیة الخمسة: تاریخ و توثیق، بیروت: الغدیر، ۱۴۱۹/۱۹۹۸
- ↑ تاریخ الفقه الاسلامی، ص ۱۲۱-۱۲۰.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۷۹۶ (فصل ششم، علوم حدیث)