قسم

قسم یا سوگند یکی از راه حلهای اثبات دعوی است که در روزگاران گذشته رواج داشت که در زبانهای اروپایی اوردال و در فارسی آزمایش ایزدی میگفتند. آزمایش ایزدی آنگاه به جای آورده میشد که دوطرف دعوی برای اثبات حقانیت خود، هیچگونه گواهی نداشتند، به ناچار به خداوند روی آورده از او خواستار بودند که درست را از نادرست بشناسند. در اینجا داوری با خداست، اوست که می تواند آنچه را که پوشیده و پنهان است هویدا کند. به ناچار باید دو طرف تن به آزمایش دهند، هر کدام که رستگار درآمد حق با اوست.

آزمایش ایزدی در ایران باستان ایجاد شد. این عقیده از ایرانیان به مردم دیگر جهان رسیده است و در همه جای دنیا رواج پیدا کرده است. یکی از داوریها سوگند بود و در ادبیات فارسی از سوگند همین مفهوم اراده می شود. واژه سوگند در فارسی به جای قسم عربی آورده می شود. سوگند از این نظر در زمان قدیم اعتبار پیدا کرده بود که در آن زمان اقوامی مانند ایرانیان وجود داشتند که برای آنان مفهوم احترام به راستگویی و وفاداری نسبت به سنن باستانی، نقش اصلی را در زندگی اجتماعی بازی می کرد و مانند جستجوی آسایش مادی و معنوی در زندگی انسان امروز، شایان توجه بود.

به این معنی وقتی که کسی با اتکا به اعتقادات مذهبی خویش، چیزی را بیان می کرد و خدا را به صحت گفتار خود گواه می گرفت، اظهارات او ارزش کاملاً خاصی پیدا می کرد و مورد احترام واقع می شد. سوگندی که او یاد می کرد ما نند دلیل معتبر بود. البته حقوق دانان اشخاص ساده لوحی نبودند و تنها با فقدان ادله به این گونه دلیل متوسل می شدند. احتمال سوگند دروغ هرگز نمی تواند به کلی رد شود، چه اشخاصی هستند که برای موفقیت در دعوی از دوزخ نیز ترس ندارند. سوگند آخرین وسیله اثبات دعوی بود. پیامیر اکرم (ص) در مراحل رسپدگی به پرونده های قضایی، مطابق ظاهر و برابر ادله ارائه شده توسط اصحاب دعوا عمل می نمود؛ حضرت به مناسبتی فرمود: انما اقضی بینکم بالبینات و الایمان؛ همانا فقط با کمک دلیل و قسم در میانتان به دادرسی می پردازم. از همین رو، هرگاه بر کرسی قضاوت تکیه می زد و به داوری می پرداخت، مدعی را مکلف به اراثه دلیل و منکر را موظف به ادای قسم می نمود و می گفت: البینه علی المدعی و الیمین علی من ادعی علیه؛ بینه وظیفه مدعی و قسم تکلیفی است بر دوش مدعی علیه.

امروز نیز انسان به سبب تصوری که کسی را فریب نمی دهد به آن قسمت از اظهارات رسمی خبود که مبتنی بر یک فرمول مقدسی (من به خداوند سوگند یاد می کنم…) می باشد، بیشتر از دیگر قسمتها ارزش قائل است. این امر اصولا باید پس از اعتقاد به برخی مفاهیم دینی انجام گیرد.

قسم یا سوگند، پنجمین دلیل اثبات دعواست که در قانون مدنی پیش بینی گردیده است. همچنین در مبحث هفتم از فصل نهم قانون آیین دادرسی مدنی به سوگند اختصاص دارد. قسم و سوگند عبارت از این است که: شخص با یاد خدا خبر از وجود و یا سقوط حقی به نفع خود و به زیان طرف مقابل بدهد و یا سوگند عبارت از اعلام اراده ای است که به موجب آن شخص خدا را شاهد صداقت خود در اظهار و یا ادعای خود مبنی بر وجود حقی علیه دیگری و یا سقوط حق می گیرد.

پیشینه دینی قسم

فقهای شیعه در کتاب‌های فقهی مانند توضیح المسائل اقسام، شرایط و احکام «سوگند» را بیان کرده‌اند. همچنین در کتاب‌‌های روایی، در باب أیمان از سوگند بحث شده است.

در قرآن و روایات، قسم خوردن در امور شخصی به خداوند و به غیر خداوند مانند قسم به قرآن، پیامبر(ص)، و ائمه(ع)، نهی شده است؛ اما اگر جنبه شرک نداشته و یا برای امور تربیتی، هدایت، دفع ظلم و تعظیم امور مقدس باشد، مشکلی ندارد. چنان‌چه نمونه‌های گوناگونی از سوگند در قرآن و کلام معصومین(ع) دیده می‌شود. خداوند در قرآن به جان پیامبر، روز قیامت، جان و روح انسان، فرشتگان و همچنین موجودات با عظمتی مانند خورشید، ماه، شب و روز، شفق، صبحگاهان، مکه، انجیل، زیتون و مانند آن سوگند یاد کرده است. به گزارش برخی قسم در قرآن ۹۳ بار ذکر شده است.

شیطان جزو نخستین کسانی بود که سوگند به فریفتن انسان خورد.[۱۹] همچنین طبق آیه۲۱ سوره اعراف، شیطان برای اثبات خیرخواهی خود برای حضرت آدم و حوا قسم دروغ خورد.[۲۰] حضرت ابراهیم(ع) نیز در خطاب به بت‌پرستان برای شکستن بت‌ها بدست خود، سوگند یاد کرده است.[۲۱] قسم خوردن در فرهنگ‌ها، ادیان، جوامع غربی و ایران باستان نیز رایج بوده است.[۲۲]