توکل

توکل به معنای تسلیم و واگذاری امور بندگان به خداوند است. این صفت حسنه به معنای تکیه و اعتماد بر خدا داشتن و نتایج کار را به او سپردن است. کسی اهل توکل است که برای رسیدن به هدفی مقدس از فکر و قدرت خود استفاده می کند و بقیه امور خویش را به خداوند می سپرد. بنابراین، انسان متوکل علاوه بر آن که دست خود را نسبت به انجام وظایفش نمی بندد، اما در واقع خود و آن چه انجام می دهد را تسلیم امر الهی کرده از او می خواهد تا برایش وکیلی امین باشد.

معناشناسی توکل

توکل کلمه ای عربی است که از واژه "وکل" به معنای سپردن امر خود به غیر به دست می آید. اما توکل در لغت و اصطلاح، اظهار عجز، اعتماد به غیر و سپردن (نیابت دادن - نائب قراردادن) امر خویش (خود) به فردی مطمئن به علت کفایت او یا ناتوانی شخص از قیام به امر خود است. پس اگر فردی به خدا اعتماد کند و او را وکیل خود قرار دهد، خداوند برایش کفایت می کند ﴿فَهُوَ حَسْبُهُ﴾ و هر که بر خدا توکل کند همو وی را بسنده است» و اگر به غیر خداوند توکل کند و به دنیا بپیوندد، خداوند، او را به غیر خودش واگذار می‌کند. ؛ برخی از بزرگان معتقدند که توکل در فرهنگ دینی به این معنا است که انسان فقط خداوند را فاعل موثر در هستی بداند که بدون او هیچ کاری انجام نمی شود. ازاین‌رو تنها به او اعتماد کند و امور خود را به او واگذارد.

جایگاه توکل در قرآن

در قرآن نام توکل و شاخه های مربوط به آن، 70 بار بیان شده است. قرآن در موارد فراوانی ایمان و توکل را در کنار هم آورده است. گویی ملازمه ای بین این دو صفت وجود دارد. تا آن جا که در برخی از موارد از توکل به عنوان لازمه ایمان نام برده شده است. مثلا در آیه ۲ سوره انفال، مؤمنان کسانی معرفی شده‌اند که تنها بر پروردگارشان توکل دارند. و در آیات متعدد دیگری نیز تعبیر «و عَلی اللّهِ فَلْیتَوَکَلِ المُؤمنون» (مؤمنان به خدا توکل می‌کنند)، به کار رفته است. مطابق با برخی از آیات قرآن، خداوند کسانی را که اهل توکل اند دوست دارد. وکسی که بر خداوند توکل کند، خداوند او را کفایت می‌ کند.

جایگاه توکل در روایات

علاوه بر قرآن، در روایات نیز توکل امر مهمی بر شمرده و به آن سفارش و تاکید شده است. براساس حدیثی از امام علی(ع) توکل همراه با تفویض و نیز رضایت به قضای الهی و تسلیم در برابر اوامر خداوند از پایه های چهارگانه ایمان معرفی شده است. علاوه، از امام رضا(ع) روایتی نقل شده است که فرمود: توکل بر خدا از اجزای یقین است. در حدیث جنود عقل و جهل از امام صادق(ع)، توکل از سپاهیان عقل و ضد حرص معرفی شده است.

توکل از منظر علمای اخلاق

علمای اخلاق توکل را از منازل سیر و سلوک و از فضایل اخلاقی . دانسته اند.

بالاترین مرحله توکل

ایمان و توحید باوری هر شخصی تعیین کننده مرحله توکل اوست و بالاترین مرتبه توکل آن است که انسان تسلیم محض پروردگار شده همه امور خود را به خدا واگذار کند به طوری که هیچ گونه اختیار و اراده ای برای خود قائل نباشد و آن چیزی را بپسندد که خدا برای او مقدر کرده است.

درجات توکل

توکل از امور تشکیکی است به این معنا که دارای درجات متفاوت از پایین ترین مرحله تا بالاترین آن می باشد.

درجه اول

در این درجه فرد طوری به خدا اعتماد می کند که گویا به یک وکیل اعتماد کرده است. این مرحله از نازل ترین مراحل توکل بر شمرده شده است.

درجه دوم

در ای مرحله حال شخص متوکل همچون حال کودکی خردسال است که به غیر از مادر هیچ پناهی رو نمی شناسد و فقط به او اعتماد می کند تفاوت این مرحله از توکل با مرحله اول این است که اینجا متوکل فقط به کسی که بر او توکل کرده، توجه می‌کند و حتی به خودِ توکل نیز توجه ندارد. .این مرحله مخصوص خواص است. نراقی

درجه سوم

در این مرحله شخص متوکل به طوری تسلیم موکل خود می شود که گویی یک مرده است و بدنش در اختیار شخص غسال قرار دارد و با اراده غسال به چپ و راست می غلطد. فرق این مرحله با مرحله قبل در این است که در مرحله دوم شخص متوکل دعا و استغاثه خود را ترک نمی کند ولی در مرحله سوم که مرحله تسلیم محض است متوکل چون به لطف و عنایت الهی اعتماد دارد از این رو ممکن است که دیگر دعا و استغاثه ای به درگاه الهی نداشته باشد این مرحله از توکل بالاترین مرحله و درجه آن است که هر کسی نمی تواند به این مرحله از توکل دست یابد مگر شخصی چون حضرت ابراهیم و آن هنگامی بود که به سوی آتش پرتاب می شد.

راه دست یابی به توکل

از نگاه برخی از عالمان اخلاق اصلی ترین راه توکل به خدا توحید گرایی و باور مندی شدید انسان ها نسبت به این مسئله است که تنها خداوند است که مصدر همه امور و افعال است و اوست که در کار خود هیچ شریکی را نمی پذیرد. همچنین اندیشیدن در امور خلقت و نیز تفکر در آیات مربوط به توکل در قرآن به اضافه مطالعه در زندگی و احوال بزرگانی که با توکل به خداوند به مقاماتی رسیده اند می تواند در تقویت توکل انسان به خداوند موثر باشد.

نشانه توکل

از مهم ترین نشانه های توکل آن است که به دست آوردن اموال و منافع یا از دست دادن آن هیچ تغییری در حال شما ایجاد نکند.

آثار مثبت توکل از منظر قرآن و احادیث

در منابع دینی مثل قرآن و احادیث آثار مثبتی برای شخص متوکل بیان شده است. قرآن می فرماید: و من یتوکل علی الله فهو حسبه یعنی هرکسی بر خدا توکل نماید، خدا او را کفایت می‌کند. همچنین در احادیث نیز به استناد آیه شریفه مذکور چنین اثری برای توکل بیان شده است. امام علی(ع) می فرماید: هرکسی به خدا توکل کند، سختی‌ها برایش آسان می‌شود و اسباب برایش فراهم می‌گردد. روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است هر کس که می‌خواهد قوی‌ترین مردم باشد، باید به خداوند توکل کند.