علوم حدیث
| نام | علوم حدیث |
|---|
علوم حدیث، علمی است که توسط آن اقوال و افعال و احوال یا تقریر حضرت محمد(ص) و معصومین(ع) شناخته میشود و چون احادیث رسیده از آنها، شامل گفتههایشان هم میشود، شامل گفته و نیز نام وسائطی است که کلام مزبور را از وی روایت کردهاند. میتوان گفت که علم حدیث علم به قوانینی است که به وسیلهٔ آن، احوال سند و متن حدیث شناخته میشود.
اهمّ علوم حدیث
گرچه مباحث مربوط به حدیث به دانشهای گوناگونی تقسیم شده و درباره هریك كتابهای مستقلّی نوشته شده است، لیكن بیشتر صاحب نظران، تمامی مباحث مربوط به حدیث را تحت سه عنوان اصلی، بحث می كنند:
- علم درایت حدیث،
- علم روایت حدیث،
- علم رجال حدیث.
مقسم این سه دانش، علوم الحدیث (به معنای عامّ آن) است. برای استفاده و آشنایی بیشتر، شایسته است هریك از این سه علم و علوم دیگری كه با حدیث ارتباط تنگاتنگ دارد، اگرچه به گونه ای اجمالی، تعریف گردد. یادآوری این نكته لازم است كه در كلمات اهل فن (شیعه و سنی)، درباره زیرمجموعه های علوم حدیث و نیز نامهای مختلفی كه بر هریك گذاشته شده، اختلاف و گاهی تناقض وجود دارد. هدف این نوشته، بحث و تحقیق اساسی و فنّی و نقد و ایراد اقوال در این باب نیست؛ بلكه مقصود، تعریف اجمالی هریك و شناساندن تفاوتهای آنها با همدیگر و نیز بیان ثمراتی است كه بر هریك مترتّب می گردد[۱].
درایةالحدیث
پیش از بیان تعریف و موضوع و غایت، شایسته است معنای لغوی درایه، به گونه ای اجمالی بررسی گردد. بسیاری از لغت شناسان، درایه و علم را مترادف دانسته اند؛ از جمله، مؤلّف المصباح المنیر می نویسد: دریت الشیء دریا، من باب دری ودریة ودرایة، علمته[۲].
و مؤلّف معجم الفروق اللّغویّة، میان معنای درایه و علم، تفاوت قائل شده است؛ از جمله می فرماید: الدّرایة علم یشتمل علی المعلوم من جمیع وجوهه وذالك أن الفعالة للاشتمال مثل العصابة والعمامة والقلادة ولذالك جاء اكثر اسماء الصناعات علی فعالة نحو القصارة والخیاطة ومثل ذالك العبارة لاشتمالها علی ما فیها فالدّرایة تفید ما لاتفید العلم من هذه الوجه والفعالة أیضا تكون للاستیلاء مثل الخلافة والإمارة فیجوز أن تكون بمعنی الاستیلاء فتفارق العلم من هذه الجهة[۳].
بنابراین نظریه، وحدت و ترادف معنای درایه و علم، صحیح به نظر نمی رسد؛ زیرا «درایه» آگاهی بر تمامی شئون و جهات معلوم است و از طرفی، وزن «فعالة» مفید اشتمال می باشد. این جهت، سبب می گردد كه درایه با معنای علم تفاوت داشته باشد. افزون بر اینها، اطلاق ماده علم بر علم خداوند صحیح است؛ برخلاف ماده درایه كه درباره خداوند به كار گرفته نشده است. پس معلوم می شود كه مفهوم این دو واژه فرق می كند. شاید بتوان گفت: «درایه هنگامی به كار برده می شود كه آگاهی پس از شك و تردید حاصل گردد».
پس روشن شد كه نظر بزرگانی مانند مؤلّفان مقباس الهدایه[۴] و ضیاءالدرایه[۵] و تعلیقه بر وجیزه[۶] كه معنای علم و درایه را یكی داشته اند درست نیست. مگر این كه تفاوت معنای درایه و علم توجیه گردد به اینكه ماده علم و درایه، وحدت مفهوم دارند و تفاوت معنای آن دو، برمی گردد به شكل علم و درایه.
تعریف علم درایه
صاحب نظران درایه، تعریفهای گوناگونی را از آن به دست داده اند. در این نوشته، به نقل و بررسی دو تعریف از بزرگان و پیشگامان دین و دانش بسنده می شود. شیخ بهایی می نویسد: دانش درایه عبارت است از دانشی كه در آن از سند و متن و چگونگی فراگیری و آداب نقل حدیث بحث می شود[۷]. شهید ثانی در تعریف درایه می فرماید: دانش درایه عبارت است از دانشی كه در آن بحث می شود از متن حدیث و راههای صحیح و ضعیف آن و نیز از چیزهایی كه برای شناسایی حدیث مقبول از مردود لازم است[۸].
نقد و بررسی
با دقّت در این دو تعریف، چند مطلب روشن می گردد:
- تعریف شیخ بهایی كاملتر و جامعتر از تعریف شهید می باشد؛ زیرا اولا شیخ بهایی با آوردن كلمه «سند»، مطالب مربوط به آن را كه جزو دانش درایه است، (از قبیل بحث از متصل و منقطع بودن، صحیح و یا موثق و یا ضعیف و یا حسن بودن، مسلسل و یا معنعن بودن حدیث) داخل در این علم كرده است. مگر آنكه بگوییم عبارت «وطرقه» شامل مباحث سندی می گردد. ثانیا در تعریف شیخ بهایی، عبارت «وآداب نقله» آورده شده و این سبب می شود كه چگونگی تحمّل حدیث را كه از اجزای علم درایه است، شامل گردد (برخلاف تعریف شهید ثانی).
- تعریف شهید از آن جهت كه فاقد كلمه «سند» است، مباحث سندی را دربرنمی گیرد. از این رو، شامل مطالب مربوط به علم رجال (كه خارج از این علم است) نمی گردد. زیرا تنها در علم رجال از سند احادیث بحث می شود (برخلاف تعریف شیخ بهایی كه نسبت به برخی از مطالب دانش رجال مانع نیست و شامل آنها نیز می شود).
- ممكن است گفته شود كه بحث از سند، در این دو علم با همدیگر تفاوت دارد؛ زیرا بحث سندی در علم رجال، عبارت است از «رسیدگی به صفات فردفرد راویان حدیث» و بحث سندی در علم درایه عبارت است از «بررسی سند، به طور مجموع». توضیح بیشتر این مطلب، در بیان فرقهای این دو علم خواهدآمد.
- به نظر می رسد در این دو تعریف و بسیاری از تعریفهای دیگر، تفاوتی میان دانش درایه و دانش روایت گذاشته نشده، در صورتی كه میان علم روایت و علم درایت، تفاوت اساسی وجود دارد. فرق این دو، با بیان نظرات اهل سنّت و نیز تعریف علم فقه الحدیث، روشنتر خواهدشد.
فقه الحدیث
از جمله دانشهایی كه زیرمجموعه علم حدیث (به معنای عام) واقع شده، علم فقه الحدیث است. از آنجا كه این دانش در بسیاری از كتابهای علوم حدیث ـ بویژه آنچه كه مربوط به شیعه است ـ به طور مستقل مورد بحث واقع نشده، برخی از صاحب نظران متأخّر، این دانش را جدای از درایةالحدیث دانسته اند. از جمله، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: دانش فقه الحدیث، با دانش رجال و درایت در موضوع مخالف است؛ زیرا موضوع دانش فقه الحدیث، عبارت است از تنها متن حدیث. بنابراین، در آن، از شرح لغات حدیث و بیان حالات آن از جهت بودن نص یا ظاهر عام و یا خاص، مطلق و یا مقید، مجمل و یا مبیّن، معارض و یا غیرمعارض، بحث می كند[۹].
نقد و بررسی
این تعریف صاحب ذریعه، در صورتی صحیح است كه ما علم درایه را تنها در مباحث مربوط به سند حدیث منحصر بدانیم؛ مثل بحث از اینكه سند حدیث متّصل است یا منقطع، مسند است یا مرسل، مسلسل است یا معنعن، صحیح است یا موثّق و یا حسن و یا ضعیف ... و مانند اینها. به نظر می رسد این تعریف، نادرست است؛ زیرا علم درایه (افزون بر مباحث و عوارض مربوط به سند)، شامل مباحث و عوارض مربوط به متن حدیث (از قبیل بحث از مجمل و یا مبیّن بودن، محكم و یا متشابه بودن، مضطرب و یا غیرمضطرب بودن، نص و یا ظاهربودن حدیث) نیز می گردد. همانگونه كه در تعریف شیخ بهایی و بسیاری از صاحب نظران این علم، به آن تصریح شده است.
رجال الحدیث
گرچه بسیاری از صاحبان تألیف در دانش رجال ـ بی آنكه تعریفی از آن به دست دهند ـ وارد مباحث آن شده اند، ولی برخی از بزرگان این دانش، تعریفهای گوناگونی از آن كرده اند[۱۰]. از باب نمونه به دو مورد اشاره می كنیم. صاحب بهجةالآمال می نویسد: علم رجال، وضع شده است برای تشخیص راویان حدیث از نظر شخصی، و یا از نظر صفات پسندیده و ناپسند[۱۱]. علامه تهرانی در كتاب شریف ذریعه می نویسد: دانش رجال، علمی است كه در آن از حالات راویان حدیث و صفات آنها بحث می شود، از آن جهت كه آن صفات، در قبول و ردّ گفتار آنها تأثیر دارد[۱۲].
نقد و بررسی
تعاریف علم رجال، تفاوت قابل توجهی با همدیگر ندارند و بیشتر اختلاف آنها به الفاظ برمی گردد و نه به محتوا. از میان دو تعریف پیش گفته، عبارت علامه تهرانی، از آن جهت كه قید «لها دخل فی جواز قبول ...» را دارد، مناسبتر است و با آوردن این جمله، از قید «ذاتا» نیز بی نیاز خواهیم بود. به نظر می رسد تعریف مناسبتر از این دو، عبارتی باشد كه علاّمه مامقانی، به عنوان آخرین تعریف، در كتاب رجالی خویش آورده است. ایشان می نویسد: إنّه علم یبحث فیه عن احوال الراوی من حیث اتّصافه بشرائط قبول الخبر وعدمه[۱۳]. علم رجال، دانشی است كه در آن از حالات راوی، از نظر برخورداربودن و نبودن او از شرایط قبول خبر، بحث می گردد. از آنجا كه این تعاریف ـ همانگونه كه علامه مامقانی فرموده است[۱۴]. بیشتر شرح و توضیح اند تا تعریف حقیقی، بحث و تحقیق بیشتر، ضروری به نظر نمی رسد.
- تراجم
- فهرست شناسی
- مشیخه شناسی
در شمار دانشهای زیرمجموعه علم الحدیث، باید از «فهرست شناسی»، «مشیخه شناسی» و دانش «تراجم» یادكرد. جهت روشن شدن حقیقت این علوم، شایسته است گفته شود: بحث درباره زندگی و حالات و صفات رجال دین، اگر از این جهت باشد كه راوی حدیث اند، موضوع علم رجال خواهدبود؛ و اگر از این نظر باشد كه صاحب كتاب و تألیف و تصنیف اند، موضوع دانش فهرست نگاری را تشكیل می دهد؛ و اگر از آن جهت باشد كه در نقل حدیث استاد و صاحب اجازه اند، موضوع دانش مشیخه را فراهم می كند؛ و اگر از آن جهت باشد كه این رجال دارای كمالات فردی و آثار وجودی در ابعاد گوناگون سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و مانند آن هستند، موضوع علم تراجم خواهدبود.
منبع
برگرفته از سایت اقسام علوم حديث - مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهاتhttps://www.pasokh.org
پانویس
- ↑ رجوع شود به: همین مجله، شماره اوّل، مقاله دانشمند فرزانه جناب مهدوی راد، تحت عنوان «تدوین حدیث(1) تعاریف».
- ↑ المصباح المنیر، علامه فیّومی، دارالكتب العلمیة، ج1، ص263 و نیز مراجعه شود به: لسان العرب، ج14، ص255 و مجمع البحرین، ج1، ص138.
- ↑ معجم الفروق اللّغویة، ابوهلال عسكری، مؤسسه نشر اسلامی، ص230.
- ↑ مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، عبدالله المامقانی، تحقیق شیخ محمدرضا مامقانی، مؤسسة آل البیت، ج1، ص41.
- ↑ ضیاءالدّرایة، سید ضیاءالدین علاّمة، مطبعة الحكمة، قم، ص13.
- ↑ الوجیزة (للشیخ البهائی) مع تعالیق مفیدة، انتشارات الرسول المصطفی(ص)، ص2.
- ↑ همان مدرك.
- ↑ الرعایة فی علم الدرایة، زین الدین الشهید الثانی، تحقیق محمدعلی بقّال، منشورات مكتبة آیةالله المرعشی النجفی، قم، ص49.
- ↑ الذریعة الی تضانیف الشیعة، ج8، ص54.
- ↑ از باب نمونه، به معجم الرجال، تألیف آیةالله خویی و یا قاموس الرّجال، تألیف علاّمه شوشتری و یا جامع الرّواة، تألیف مرحوم اردبیلی مراجعه شود.
- ↑ بهجةالآمال فی شرح زبدةالمقال، ملاّعلی علیاری، بنیاد فرهنگ اسلامی كوشان پور، ج1، ص4.
- ↑ الذریعة، علامه شیخ آقابزرگ تهرانی، چاپخانه مجلس، ج10، ص80.
- ↑ تنقیح المقال فی علم الرجال، المامقانی، ج1، ص173.
- ↑ همان مدرك.