مسجد جامع دربند

مسجد جامع دربند یک بنای منحصربه فرد و قدیم ترین نمونۀ معماری اسلامی در قفقاز شرقی است که در سال 2003م ذیل پرونده دربند، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

نام مسجد	مسجد جامع دربند
سال ساخت	حدود سال115 قمری

مسجد جامع دربند

مسجد جامع دربند یک بنای منحصربه فرد و قدیم ترین نمونۀ معماری اسلامی در قفقاز شرقی است که در سال 2003م ذیل پرونده دربند، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. برخی از پژوهشگران معتقد اند با توجه به شکل مستطیلی مسجد و تقسیمات سه گانۀ آن و قرار گرفتن محراب در سالن میانی شبستان، احتمالا مسجد روی یک کلیسا و یا یک بنای میترایی بنا شده و بعدها سازه‌هایی به آن اضافه شده است. برخی نیز معتقد اند ساختمان اولیۀ مسجد روی خرابه های یک آتشکدۀ ساسانی ساخته شده است.
قدیم ترین کتیبۀ مسجد که بر سردر ورودی شبستان نصب شده است تاریخ 115 قمری را نشان می‌دهد که مقارن با حکومت امویان و همچنین اولین سال امامت حضرت امام جعفر صادق(ع) است.
مسجد جامع دربند و شهر دربند همیشه مورد توجه اقوام و حکومت ها قرار داشته است و لذا دائماً شاهد وقایع و حوادث تلخی بوده است.
در سال 1930 م این مسجد مانند دیگر مراکز مذهبی روسیه بسته شد و از سال 1938 تا 1943 م شبستان و کلاس های مدرسه به عنوان زندان حکومتی مورد استفاده قرار گرفت.

معماری مسجد

مجموعۀ مسجد جامع دربند دارای یک شبستان بزرگ در ضلع جنوبی و یک مدرسۀ تاریخی در ضلع شمالی است و به مرور زمان بخش اداری در شرق مجموعه و بخش خدماتی در غرب مسجد به آن افزوده شده است. شبستان مسجد، مستطیلی در راستای شرقی غربی است که مساحتش 2100 متر مربع است.
درون شبستان چهل ستون در دو ردیف مستقر شده است، ستون ها به علت زلزله سال 1968 م خم شده‌اند تا جایی که در بدو ورود به شبستان کجی آنها به چشم می‌آید. دیوار شمالی نیز ترک های متعددی برداشته که در ضمن چندین بار بازسازی و مرمت شده است.
محراب مسجد که بر دیوار جنوبی قرار دارد کاملاً جدید است و متأسفانه هم از لحاظ آرایه و هم از لحاظ مصالح، شباهتی به مساجد سنتی شهر ندارد و تا حدودی شبیه محراب کلیساهای محلی قفقاز است.
شبستان مسجد به اندازۀ سه ردیف فرش انداز در امتداد قبله و 19 فرش انداز عمود به قبله است. گنبدخانه به صورت بیرون زده، روی در انتهای محور میانی قرار دارد، قطر گنبد 30 / 9 متر و ارتفاع آن از کف 17 متر است.
به گفته مدیر مسجد فرهاد علییف در سال 114 ق اعراب مسلمان پیش از ساخت این مسجد زمین را حفر و گودال بزرگی ایجاد کردند و داخل آن را برای شش ماه پر از آب کرده و پس از آن تخلیه کردند تا ساختمان بزرگ مسجد، نشست نکند.

مسجد جامع برای همه مسلمانان

شهر دربند که تا مدت ها شمالی ترین شهر جهان اسلام بود، در دورۀ حکومت صفویه به تشیع گرایید و به شمالی ترین شهر شیعه نشین جهان تبدیل شد و هم اکنون بیش از 60 درصد از جمعیت صدهزار نفری دربند شیعه هستند. مسجد جامع به دلیل ارزش و اهمیت فوق العاده ای که در منطقه دارد هم مورد استفاده شیعیان است و هم اهل تسنن. لذا نماز جماعت شیعیان در سه نوبت و اهل تسنن در پنج نوبت در آن برپا می‌شود.
شیعیان در صحن اصلی و اهل تسنن در قسمت شرقی نماز می‌خوانند، زنان در شبستان پشت قسمت مردانه نماز می‌خوانند.

نماز جمعه

جمعه با حضور همزمان شیعیان و اهل تسنن و به امامت پیش نماز شیعیان برگزار می‌شود. خطبه‌ها نیز به زبان روسی قرائت می‌شود.

کاوش در بنای مسجد

باستان شناسان هنوز اجازه نیافته اند که کاوش های تخصصی در این مسجد انجام دهند. زیرا مسجد جامع قلب فعالیت های مذهبی و اجتماعی شیعیان دربند است و تعطیلی مسجد باعث ایجاد مشکلات بسیاری می‌شود. در تنها کاوشی که حین مرمت و بازسازی مسجد صورت گرفت، یک طاق آجری تاریخی و یک اتاق در ابتدای ورودی مسجد کشف شد.
دکتر گاجیف مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه داغستان و همچنین مدیر پروژۀ باستان شناسی دربند ابراز امیدواری کرد پس از بازسازی مسجد بتوان بخش‌هایی از مسجد را کاوش نموده و به اسرار و تاریخ پر فراز و نشیب این مسجد دست یافت.
از نظر دکتر گاجیف مسجد جامع و محوطۀ اطراف آن دارای چندین لایه فرهنگی بسیار باارزش است که مطالعۀ آنها می‌تواند اطلاعات ذی قیمتی از اقوام و تمدن های مختلف منطقه ارائه دهد.

مدرسۀ علوم دینی مسجد جامع

در ضلع شمالی حیاط مسجد، ساختمان مدرسۀ علوم دینی قرار دارد. این ساختمان دارای دو تالار نسبتاً بزرگ در طبقۀ دوم و سیزده اتاق حجره مانند در طبقۀ همکف است. این ساختمان دارای دو کتیبۀ فارسی و دو کتیبۀ عربی است. در کتیبۀ عربی نصب شده در ورودی مدرسه تاریخ ساخت مسجد 879 ق توسط شیرانشاه 2 ذکر شده است. بر اساس کتیبه این مدرسه قدیم ترین مدرسۀ وابسته به مسجد در داغستان است. در دیگر کتیبۀ عربی ذکر شده که شیخ علیخان (از والیان قبه و دربند) پس از اینکه مدرسه تخریب شده بود در سال 1204 ق آن را بازسازی کرده است و در کتیبۀ فارسی آمده که در سال 1220 ق مجدداً توسط شیخ علیخان تعمیر و بازسازی مدرسه صورت گرفته است.