مسجد قبا
مسجد قبا اولین مسجدی است که توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنا گردید.
موقعیت جغرافیایی
منطقه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعی و پرآب اطراف مدینه به شمار می‌آید. به همین دلیل نخلستان‌های زیادی در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه، که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته می‌شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مکه به مدینه، نخستین استقبال کنندگان از مهاجرین و نیز شخص رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در وقت هجرت بودند.
پیش از آمدن رسول خدا(صلی الله علیه وآله)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به قبا آمدند، چند روزی در آنجا توقف کرده و آنگاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی(صلی الله علیه وآله) قرار دارد، شدند.
تاریخ بنای مسجد
در چند روزی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) در قبا بود، مسجدی در این ناحیه بنا کرد که طی آن، تنها دیواری از سنگ‌های حرّه بر گرد آن کشیده شد. تا زمان توسعه ولید بن عبدالملک مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه‌های خرما بود.
ورود رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشتهاند. آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعد بن خَیْثمه با مردم نماز میخواند. سعد در جنگ بدر و پدرش درجنگ احدبه شهادت رسیدند. خانه سعد بن خَیْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربی ـ بوده و هر دوی آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال ۱۴۰۶ قمری، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طی چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز میخواندند. در حال حاضر، محل این دو خانه، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهای شنبه و گاه دوشنبه به قبا می آمد و در این مسجد نماز می گزارد. ابن شَبّه نوشته است: «إنَّ النَّبی (صلی الله علیه وآله) کانَ یَأتِی قُباء یَوْمَ الإثْنَین.»[۱]
مسجد قبا در قرآن
بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه «... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ...»[۲] میباشد. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در این مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» میشناختند.[۳] این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه نفاق و اختلاف بنا گردید. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معنای همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد.
همچنین نقل شده است که آیه «... فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»[۴] در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. این آیه در کنار آیاتی که اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نهم هجری، اندکی پیش از جنگ تبوک است.
یاقوت حِمَوی در اوایل قرن هفتم هجری نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقی است. زائرانی که برای زیارت مسجد قبا به این ناحیه می آیند، به مسجد ضرار هم سری زده و با زدن لگدی به آن، از آنجا میگذرند.[۵]
تجدید بنای مسجد قبا
عمربن عبدالعزیز در آخرین دهه قرن اول هجری، به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را خراب کرد و از نو بنایی استوار برپا ساخت و برای آن رواق‌هایی نیز افزود.
مسجد قبا بعدها به دست جمال الدین ابو منصور اصفهانی، یکی از وزرای حکّام موصل، در سال ۵۵۵ قمری بازسازی شد. آثار این وزیر در تمامی مکه و مدینه دیده میشود.
توسعه مسجد قبا در قرن اخیر
مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسی در آن انجام شده است. در سال ۱۳۸۸ قمری ملک فیصل رواقهای آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد.
بنای جدید آن، که در ۲۶ صفر سال ۱۴۰۶ قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهمترین و زیباترین مساجدی است که در مدینه منوره قرار دارد. در بنای فعلی چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام ۴۷ متر طول دارد. مساحت تقریبی آن و بناهای جانبی مربوط به آن، در محدودهای به مساحت ۱۳۵۰۰ متر مربع میباشد که بر اساس محاسبات معماران آن، گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد.
ثواب نماز در مسجد قبا
به هر روی، مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول الله(صلی الله علیه وآله) آن را بنا کرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود: «مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتی مَسْجِدَ قُباء فَصلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن کانَ کأجْرِ عُمْرة[۶]؛ کسی که در خانه‌اش وضو بگیرد، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده است.»
در حدیث دیگری هم آمده است: «کانَ النَّبِیُّ(صلی الله علیه وآله) یَأتِی مَسْجِدَ قُباء راکباً وَ ماشِیاً فَیُصَلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن[۷]؛ رسول خدا، گاه پیاده و گاه سواره به مسجد قبا میآمد و دو رکعت نماز در آن می خواند.»