احمد بابا تنبکتی
بابا تُنْبُکتى، احمد بابا بن احمد صنهاجى ماسنى (963-1032 یا 1036ق/1556-1623 یا 1627م)، رجال‌شناس و فقیه مالکى بلاد سودان. شناخت این شخصیت با توجه به آثار وی می‌تواند در زمینه تقویت وحدت اسلامی مفید واقع شود.
پیشینه
نیاکان احمد بابا از بربرهای صنهاجه بودند و به خاندان آل اقیت از قبیله مَسّوفه تعلق داشتند. وی در شهر تنبکتو به دنیا آمد و همانجا به تحصیل پرداخت و در مدت کوتاهى مدارج علمى را طى کرد. خانواده او اهل فضل و دانش بودند و مدتها رهبری مذهبى و امر قضا را بر عهده داشتند [۱].
علم آموزی
از برجسته‌ترین استادان وی، پدرش (929-999ق) بود که حدیث و منطق را نزد او فراگرفت. احمدبابا نزد عمویش ابوبکر نحو آموخت؛ همچنین تفسیر، حدیث، فقه، اصول، ادبیات عرب و تصوف را از شیخ بغیع (930-1002ق) فراگرفت و همو بود که تأثیر علمى شگرفى بر بابا تنبکتى گذاشت [۲].
تبعید و زندان
در زمان حکومت احمد المنصور (956-1012ق/1549-1603م) بر مراکش، و تصرف تنبکتو به فرماندهى محمود زرقون، باباتنبکتى و عشیره او به سبب مخالفت با حکومت مرکزی دستگیر، و به مراکش منتقل شدند. وی در مراکش به زندان افتاد و از 1002ق تا 1004ق در حبس به سر برد و سرانجام با این تعهد که به زادگاهش باز نگردد، از زندان آزاد شد.
مراتب علمی
بابا تنبکتى در مراکش از جایگاه علمى شایسته‌ای برخوردار شد، آنچنانکه از او تقاضا کردند تا در جامع الشرفا در مراکش تدریس نماید. طلاب از هر سو به او روی آوردند و حتى چند تن از بزرگان و مشایخ چون ابوالقاسم ابن ابى نعیم، قاضى ابوالعباس مکناسى، شیخ رجراجى، محمدبن یعقوب مراکشى، شهاب مقری و ابن ابى العافیه نزد او دانش آموختند [۳]. در همین دوران تبعید بود که بابا تنبکتى مشهورترین اثر رجالى خود به نام نیل الابتهاج را تکمیل کرد و خلاصه آن را با عنوان کفایة المحتاج که به شرح حال علمای مالکى اختصاص دارد، تألیف نمود [۴].
تبعید او تا زمان درگذشت احمد المنصور ادامه داشت و سپس فرزند و جانشین او زیدان به بابا تنبکتى و عشیره‌اش اجازه بازگشت به وطن داد. از سالهای 1014ق و 1015ق به عنوان سال بازگشت آنان به تنبکتو یاد شده است [۵]. وی تا آخر عمر در زادگاهش به تعلیم پرداخت و سرانجام در همانجا نیز درگذشت [۶].
آثار
افزون بر 40 اثر در موضوعات مختلف نحو، فقه، اصول، رجال و تصوف به بابا تنبکتى نسبت داده شده که از آن میان، آثار برجای مانده اینهاست:
چاپى
- نیل الابتهاج بتطریز الدیباج، معروف‌ترین اثر مؤلف که تألیف آن در 1005ق و زمانى که او در مراکش در تبعید به سر مى‌برد، تکمیل شده است و به تصریح مؤلف، مستدرک و تکمله‌ای بر کتاب الدیباج المذهب ابن فرحون (ه م) است. این کتاب نخستین بار در 1317ق/1899م در فاس منتشر گردید؛ سپس میان سالهای 1329 و 1351ق در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون در قاهره به طبع رسید و سرانجام به کوشش عبدالحمید عبدالله هرامه در 1989م در طرابلس چاپ شد. ترجمه اسپانیایى کتاب نیز همراه با متن اصلى آن در 1865م در اسپانیا به چاپ رسیده است؛
- مجموعه رسائل شامل «ارشاد الواقف لمعنى نیة الحالف»، «فتح الرزاق فى مسألة الشک فى الطلاق»، «افهام السامع بمعنى قول الشیخ خلیل فى النکاح بالمنافع» و «انفس الاعلاق فى فتح الاستغلاق من فهم کلام خلیل فى درک الصداق» که در 1307ق در فاس منتشر شده است.
خطى
- کفایة المحتاج، گزیده نیل الابتهاج که نسخه‌های خطى متعددی از آن باقى مانده است [۷]؛ II/226,
- جلب النعمة و دفع النقمة بمجانبة الولاة الظلمة ، GAL,S[۸]؛
- حکم بیع العبید المجلوبین من السودان [۹]؛
- منن الرب الجلیل، در شرح مختصر خلیل [۱۰]؛
- اللا¸لى السندسیة فى الفضائل السنوسیة [۱۱].
- مرآة التعریف بفضل العلم الشریف، که نسخه خطى آن در مرکز احمد بابا سودانى در تنبکتو موجود است [۱۲]).
شایان توجه است که در برخى از رساله‌های او، بازتاب اندیشه سیاسى و اجتماعى، و نگاه خاص او به مسائل و مشکلات مردم بلاد سودان آشکارا دیده مى‌شود.
پانویس
- ↑ محبى، 1/170؛ مخلوف، 298؛ کتانى، 1/114؛ مراکشى، 2/99
- ↑ محبى، مخلوف، همانجاها؛ مراکشى، 2/100
- ↑ محبى، 1/171- 172؛ ابن ابى دینار، 11؛ وفرانى، 97؛ سلاوی، 5/130؛ مخلوف، 298-299؛ مراکشى، 2/101-102
- ↑ عنان، 1/256، 356-357
- ↑ قادری، 87؛ قس: هرامه، 1/14- 15
- ↑ محبى، 1/172؛ قادری، 87 - 88
- ↑ مثلاً نک: عنان، 1/256؛ GAL, II/716 S, GAL, 618;
- ↑ همانجا
- ↑ علوش، 2(1)/273
- ↑ همو، 2(1)/289-290؛ محبى، 1/171
- ↑ فهرست...،2(4)/351؛ ، GAL,S همانجا
- ↑ نک: هرامه، 1/18؛ برای برخى دیگر از آثار خطى، نک: عنان، 1/97؛ هرامه، نیز ، GAL,S همانجاها؛ GAL, ؛ II/618-619 برای آثار یافت نشده، نک: بغدادی، 1/230، 2/136، 211، 585، 677 - 678؛ هرامه، 1/17-
منابع
- ابن ابى دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمّام، تونس، 1387ق
- بغدادی، ایضاح
- سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضا، 1955م
- علوش، ی. س. و عبدالله رجراجى، فهرس المخطوطات العربیة ، رباط، 1954م
- عنان، محمد عبدالله، فهارس الخزانة الملکیة ، رباط، 1400ق/ 1980م
- فهرست المخطوطات المصورة ، قاهره، 1390ق/1970م
- قادری، محمد، التقاط الدرر، به کوشش هاشم علوی قاسمى، بیروت، 1403ق/1983م
- کتانى، عبدالحى، فهرس الفهارس، بیروت، 1402ق/1982م
- محبى دمشقى، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق
- مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة ، قاهره، 1350ق
- مراکشى، عباس، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، فاس، 1355ق/ 1936م
- وفرانى، محمد، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، به کوشش هوداس، رباط، مکتبة الطالب
- هرامه، عبدالحمید عبدالله، مقدمه بر نیل الابتهاج بابا تنبکتى، طرابلس، 1409ق/1989م
- GAL,S. GAL