غدیر
این مقاله در دست تولید است تمام نشده
این مقاله در راستای جریان شناسی اسلام به جریان غدیر پرداخته و با تبیین زمان و مکان این رخداد تاریخی به ابعاد مختلف این جریان اشاره نموده و با بهرهگیری از راویان شیعه و سنی به ترسیم واقعهٔ غدیرخم اقدام نموده و به زوایای مهم ابن رویداد پرداخته است.
جغرافیای غدیر خم
«خم» نام ناحیهای در میان مکه و مدینه است که بر سر راه حاجیان قرار دارد و به خاطر وجود برکهای در این محل که در آن آب باران جمع میشدهاست، به این نام شهرت یافتهاست. غدیر در ۳–۴ کیلومتری جحفه واقع شده و جحفه در ۶۴ کیلومتری مکه قرار دارد که یکی از میقاتهای پنجگانهاست. در جحفه راه اهالی مصر، مدینه، عراق و شام از یکدیگر جدا میشود.«خم» به سبب وجود آب و چندین درخت کهنسال، محل توقف و استراحت کاروانیان بود؛ اما با وجود گرمای طاقت فرسای عربستان رویداد غدیر در اواخر اسفند ماه رخ داد و آنچنان گرم نبود.
رخداد غدیر خم
پیامبر اسلام، در ۱۸ ذیالحجه سال ۱۰ هجری قمری (برابر با ۲۸ اسفند سال ۱۰ خورشیدی) علی بن ابی طالب را «مولای» مؤمنان اعلام کرد.[۱] سالروز این واقعه در میان شیعیان به عید غدیر شهرت دارد.
پیامبر اسلام، در بازگشت از آخرین حج خود همه مسلمانانی را که در حج شرکت داشتند در غدیر خم جمع و خطبهای ایراد کرد که عبارت معروف: مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه ؛ هرکه من مولای اویم پس علی مولای اوست. قسمتی از آن است. ولی یا مولا به معنای رهبر یا دوست قابل اعتماد و با کلمه ولایت (با کسر واو) یا وَلایت (با فتح واو) که حکومت، غلبه معنوی و قدرت معنی میدهد، مرتبط است. وقوع این رخداد و بیان سخنان با تفاوتهایی در عبارات حدیث متواتر مورد قبول بین شیعه و سنی میباشد. اما، در تفسیر حدیث غدیر خم در بین شیعه و سنی اختلاف وجود دارد. شیعیان معتقدند که او در آنجا علی بن ابیطالب را بهعنوان وصی و برادر و جانشین خود از جانب الله معرفی کرد. اهل سنت این حدیث را به خاطر خصومتهای صحابه با علی که در یمن بر سر تقسیم غنائم جنگی رخ داد میدانند که علی گفت بگذارید پیامبر میان ما غنائم را تقسیم کند اما صحابه مخالفت کردند و علی داستان را به محمد گفت و محمد به همین خاطر تنها آن را بهمنزلهٔ اظهار نزدیکی پیامبر به علی و دعوت به دوستی با او و رفع کینهها میدانند و اینکه علی به عنوان پسر عمو و فرزندخوانده اش جانشین او در مسئولیتهای خانوادگی اش پس از مرگ شود.
وبر اساس نقلی در ۱۸ ذیحجه سال دهم هجری در زمان بازگشت از حجالوداع، محمد در محلی به نام غدیر خم توقف کرد تا همراهانش گرد او آیند. به دلیل گرمای هوا، منبر سایهبانداری برای او ساختند. سپس بالای آن رفته و علی را فراخواند و دست او را گرفت. بعد از حجاج پرسید که آیا کسی از میان خودشان بیش از او (محمد) به آنها نزدیک است و حاجیان پاسخ گفتند که کسی نزدیکتر نیست.[۲] سپس محمد جمله معروف «هرکس که من مولای او هستم، از این پس علی مولای اوست» را بر زبان راند. در برخی روایات بلندتر، عبارت «خدایا، دوستِ دوستان علی و دشمن دشمنان او باش» هم روایت شدهاست.[۳].
روایت شیعه
روایت فوق در میان شیعه و سنی پذیرفته شدهاست؛ اما در منابع شیعه جزئیات بیشتری دربارهٔ این رویداد موجود است. در این روایات، محمد عنوان میکند که پیش از این هم از طریق وحی الهی آگاه شدهاست که علی پس از او رهبر امت اسلام خواهد بود؛ ولی این را آشکار نکرده بود تا زمانی که اطمینان داشته باشد مخالفتی از سوی مسلمانان نسبت به انتخاب علی به عنوان جانشین وجود نخواهد داشت. در غدیر خم، آیه ۶۷ سوره مائده حاوی «ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرساندهای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت» بر محمد نازل شد.[۵] بنا به برخی از منابع متاخرتر، قرآن پیش از اینکه توسط دشمنان علی تحریف شود، به جانشینی علی پس از درگذشت پیامبر اسلام اشاره کردهاست.[۶] پس از آن، محمد عبارت «هرکس من مولای او هستم، از این پس علی مولای اوست» را به سمع مسلمانان رساند که اعلام رسمی علی به عنوان جانشین بود. او همچنین از مرگ قریبالوقوع خود خبر داد و به مسلمین تأکید کرد از دو چیز دور نشوند: قرآن و اهلبیت. پس از اقامه نماز، محمد و علی به چادر پیامبر اسلام رفتند و بعد بنا به دستور محمد، علی با مسلمانان که او را امیرالمؤمنین خطاب میکردند، بیعت کرد.[۷] در میان آنان که با علی بیعت کردند، خلفای آتی ابوبکر و عمر و به علاوه ابنعباس بودند.[۸] حسان بن ثابتِ شاعر با تأیید محمد شعری به افتخار انتخاب علی سرود.[۹] آنگاه محمد آن روز را بزرگترین عید مسلمانان نامید.[۱۰] پس از این سخنرانی محمد و همراهانش به مدینه بازگشتند. فاصله درگذشت محمد تا آغاز خلافت علی حدود بیست و پنج سال طول کشید که در این مدت زمامداری مسلمین و خلافت در دست ابوبکر و عمر و عثمان بود.[۱۱]
آیه اکمال
بنا به روحانیون شیعه، از جمله عبدالحسین امینی، بلافاصله بعد از سخنرانی محمد، آیه زیر که سومین آیه از سوره مائده است، نازل شد:[۱۲][۱۳][۱۴] امروز، کافران از آیین شما، مأیوس شدند بنا بر این، از آنها نترسید! و از من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم. این را آخرین آیه نازل شده از قرآن به حساب میآورند.[۱۵] در این مورد هم بنا به باور شیعه، قبل از تحریف قرآن در این آیه علی مورد اشاره قرار گرفته بود. ادعا شدهاست نسخه کامل آیه بدین صورت بودهاست:[۱۶] در این روز، دین شما را به لطف ولایت علی بن ابیطالب کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم. البته معمولاً نظر بر این است که آیه اکمال چند روز قبل در روز عرفه نازل شدهاست.[۱۷]
دیدگاه اهل سنت
بگفته ماریا دقاق، بسیاری از منابع اهل سنت واقعه غدیر خم را نقل کردهاند اما قائل به این موضوع نیستند که غدیر دلالت بر تعیین علی به عنوان جانشین سیاسی پیامبر مسلمانان داشتهاست.[۱۸] اهل سنت معتقدند که عدهای از تقسیم غنایم در اردوکشی به یمن که توسط علی انجام شده ناراضی بودند و محمد در پاسخ به آنها علی را دوست خویش معرفی کرد تا ناخشنودی آنان را فرونشاند.[۱۹][الف]
راویان حدیث غدیر
عبدالحسین امینی در کتاب الغدیر نام صد و ده تن از صحابه محمد را که این حدیث را نقل کردهاند برمیشمارد و برخی دیگر از منابع تعدادی بیشتری را ذکر کردهاند که اکثر صحابه بزرگ مورد قبول شیعه و سنی در زمره آنها هستند و برخی از مشهورترین آنها عبارتند از:[۲۴][۲۵][۲۶][۲۷] 1. فاطمه، دختر محمد 2. علی بن ابی طالب امام اول شیعه و خلیفه چهارم اهل سنت 3. ابوبکر، خلیفه اول اهل سنت 4. عمر بن خطاب، خلیفه دوم اهل سنت 5. عثمان بن عفان، خلیفه سوم اهل سنت 6. ام سلمه، همسر محمد 7. عایشه، همسر محمد 8. اسماء بنت عمیس، همسر ابوبکر و علی 9. ام هانی بنت ابوطالب، خواهر علی 10. فاطمه بنت حمزه، دخترعموی محمد و علی 11. زبیر بن عوام، از صحابه کبار 12. طلحه، از صحابه کبار 13. سعد بن ابی وقاص، از صحابه کبار 14. جابر بن عبدالله انصاری، از صحابه کبار 15. ابوذر غفاری، از صحابه کبار 16. سلمان فارسی، از صحابه کبار 17. عمار یاسر، از صحابه کبار 18. عبدالله بن جعفر، برادر زاده علی 19. حسان بن ثابت، از شعرای مدینه که شعری برای غدیر سرود 20. حسن بن علی، پسر علی 21. حسین بن علی، پسر علی 22. عباس بن عبدالمطلب، عموی محمد و علی 23. عبدالله بن عباس، پسر عموی محمد و علی 24. عبدالله بن عمر، پسر عمر و از صحابه 25. عبدالله بن مسعود، از صحابه 26. عمرو عاص 27. ابوسعید خدری، از صحابه 28. زید بن ارقم، از صحابه 29. ابوهریره، از صحابه 30. انس بن مالک انصاری، خادم محمد و از صحابه 31. ابو ایوب انصاری 32. قیس بن سعد بن عباده 33. سهل بن حنیف 34. ابن تیهان 35. خزیمة بن ثابت 36. حذیفه بن یمان 37. ابی بن کعب
تاریخنگاری روایت حدیث غدیر
طبق بررسی ماریا دقاق این حدیث از سدهٔ نخست در میان مسلمانان مطرح بوده، اما در زمان سه خلیفهٔ نخست در اختلافات مذهبی یا سیاسی میان هواداران و مخالفان علی به آن چندان استناد نمیشدهاست. در زمان جنگهای میان مسلمانان در دوران خلافت علی بن ابی طالب، این حدیث دارای اهمیت مذهبی به خصوص در رابطه با موضوع ولایت شد و حامیان علی در تثبیت مشروعیت وی به آن استناد کردند.[۲۸] علی بن ابی طالب در دوران خلافت علی بن ابی طالب روزی که معروف به روز رحبه است در کوفه از صحابه محمد، پیامبر اسلام، که شاهد رخداد غدیر خم بودند درخواست میکند که ماجرا را برای مردم روایت کنند و بر آن شهادت دهند. در این هنگام بین ۱۲ تا ۳۰ نفر از این افراد برمیخیزند و شهادت میدهند که محمد فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» یا «الا من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه و اعن عن اعانه» (همانا خدای عز و جل ولی من است، و من ولی مؤمنین هستم، پس هر کس که من مولای اویم پس این علی، مولای او است، بار خدایا دوست بدار آنکه را که او را دوست دارد و دشمن دار آنکه را که او دشمن بدارد)[۲۹] عبدالحسین امینی در الغدیر دو واقعهٔ مناشده در رحبه را ذکر کرده، نخست مناشدهٔ علی بن ابیطالب در رحبه و در سال ۳۵ هجری و اوائل استقرار علی در کوفه بوده که علی پس از شنیدن تردید و انکار گروهی از مردم دربارهٔ روایات پیامبر در موضوع برتری و تقدم علی بر دیگران، در رحبه که میدان وسیع کوفه بوده، حاضر شده و در میان جمعیت حاضر در میدان به دفاع از حق خویش پرداختهاست. دومین مناشده در رحبه مربوط به داستان سواران در رحبه و در سال ۳۶ و ۳۷ هجری بوده که در آن گروهی سوار در رحبه نزد علی آمده و به او با عبارت «السلام علیک یا مولای» یا «السلام علیک یا مولانا» سلام کردند؛ و علی از آنان دربارهٔ علت و چگونگی این سلام پرسید و آنان در پاسخ حدیث غدیر را ذکر کردند. در هردو ماجرا چند نفر به این حدیث و برتری علی اقرار نکردند که مورد نفرین و مناشدهٔ علی واقع شدند.[۳۰] طبق روایت برخی دیگر که ویلفرد مادلونگ آورده، بعد از جنگ صفین و در زمان اختلاف میان شیعیان علی و خوارج رخ دادهاست. به نوشته مادلونگ، علی بدین ترتیب صراحتاً مرجعیت دینی فراتر از ابوبکر و عمر، خلفای پیشین را برای خود مطرح کرد.[۳۱][۳۲] به نوشته دقاق، نکتهٔ قابل توجه این است که در میان دلایلی که علی در کتاب نهج البلاغه برای بر حق بودنش ذکر میکند، اشارهای به غدیر خم نیست. اما چنین به نظر میرسد که از حدود قرن دوم هجری حدیث غدیر خم بهعنوان یکی از دلایل مهم برای اثبات بر حق بودن علی بر جانشینی محمد به کار رفتهاست.[۳۳] به گفتهٔ دقاق در دانشنامهٔ ایرانیکا، اولین آثار ادبی قابل تاریخگذاری برجامانده، مجموعهٔ اشعاری از نویسندگان شیعه در قرن دوم هجری است. اولین منبع تاریخی که به غدیر خم اشاره میکند یعقوبی (م. ۲۸۴ هـ)، مورخ شیعه در نیمهٔ دوم قرن سوم هجری، است.[۳۴] بنا بر پژوهش دقاق، حدیث غدیر خم در برخی از منابع شیعه و برخی از منابع سنی آمده، اما نقل یا عدم نقل آن بر مبنای دستهبندی مذهبی نبودهاست.[۳۵] مجموعهٔ جامعی از نقل قولها و احادیث در مورد غدیر خم در سه کتاب اهل سنت وجود دارد. این سه اثر عبارتند از کتاب مُسند احمد بن حنبل (۱۶۴–۲۴۱ هجری)، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر (۴۹۹هـ - ۵۷۱ ه)، و کتاب البدایة و النهایة ابن کثیر (۷۰۱ ق. - ۷۷۴ ق).[۳۶] این حدیث در برخی منابع تاریخی اهل سنت نظیر سیرهٔ ابن هشام، تاریخ طبری و طبقات الکبری ابن سعد نیامده، اما در انساب الاشراف بلاذری ذکر شدهاست.[۳۷] به نوشته رضا شاه کاظمی، زمانی که گروهی از اهل حدیث افراطی در بغداد در سده سوم هجری این حدیث را ساختگی میدانستند، محمد بن جریر طبری کتابی با نام «الولایة» نگاشت که اسناد حدیث غدیر را با جزئیات بیان نمود و تردیدناپذیری این رخداد را نشان داد.[۳۸] از منابع شیعهٔ اواخر دورهٔ امویان، هاشمیات کمیت بن زید اسدی (۶۰–۱۲۶ هجری) و کتاب سلیم بن قیس هلالی (پیش از ۱۲۵ هجری) مربوط به اوایل قرن دوم هجری/هشتم میلادی حدیث را آوردهاند. حال آنکه در منابع حدیثی شیعه که از قرن سوم به بعد گردآوری شدهاند نظیر اصول کافی(پیش از ۳۲۹ هجری) چندان به آن پرداخته نشدهاست و صرفاً برای تثبیت نظریهٔ شیعی نصب امام توسط نص آن را ذکر کردهاند. همچنین منابع تاریخی مایل به شیعه در سدههای نخست چندان به غدیر نپرداختهاند. مسعودی در مروج الذهب اصلاً آن را ذکر نکرده و یعقوبی فقط گزارش مختصری از آن آوردهاست. بنا بر تحلیل دقاق این واقعه بیشتر در آن دسته از منابع تاریخی آمدهاست که مربوط به دورهٔ امویان میشود یا بر منابع این دوره اتکا دارد و در دوره عباسیان از توجه به آن کاسته شدهاست.[۳۹]
کتاب الغدیر
به گفته ماریا دقاق در دانشنامه ایرانیکا، بهترین منبع شیعه دوازده امامی که در دوره معاصر در زمینه غدیر خم نگاشته شدهاست، کتاب الغدیر عبدالحسین امینی است. این کتاب در یازده جلد با این هدف نگاشته شده که همه مطالب در زمینه غدیر خم در آثار سنی و شیعه اعم از حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، شعر، و نیز زندگینامه افراد مشهوری که در زمره راویان یا حافظان این حدیث بودند را جمعآوری کند.[۴۰]
واقعه غدیر از مهمترین وقایع تاریخ اسلام است که در آن، پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذیالحجه سال دهم قمری در غدیر خم، امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرد. حاضران در آن واقعه که بزرگان صحابه نیز در میانشان بودند، با امام علی(ع) بیعت کردند. این معرفی بنا به دستور خدا در آیه تبلیغ بود. این آیه به پیامبر(ص) دستور میداد آنچه خداوند بر او نازل کرده، ابلاغ کند و اگر این کار را نکند، رسالتش را انجام نداده است. پس از واقعه غدیر آیه اکمال نازل شد که میگفت: «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» معصومان(ع) به حدیث غدیر استناد کردهاند و شاعران بسیاری از دوران امام علی(ع) درباره آن شعر سرودهاند. از مهمترین آثار درباره این واقعه، کتاب الغدیر از علامه امینی است. پیامبر(ص) و دیگر معصومان این روز را عید خواندهاند و مسلمانان، بهویژه شیعیان این روز را جشن میگیرند. ماجرای غدیر پیامبر(ص) در ذیقعده سال دهم هجری همراه هزاران نفر برای ادای مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد.[۱] این سفر رسول خدا(ص)، حجة الوداع، حجة الاسلام و حجة البلاغ نامیده میشود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود[۲] و هنگامی که از تصمیم پیامبر(ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عدهای به سمت مکه حرکت نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول خدا(ص) پیوست.[۳] نزول آیه تبلیغ نوشتار اصلی: آیه تبلیغ مسلمانان حجگزار پنج شنبه ۱۸ ذی الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر(ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا(ص) امر نمود تا علی(ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کند.[نیازمند منبع] پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت میکنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب ماندهاند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.[۴] ایراد خطبه نوشتار اصلی: خطبه غدیر پیامبر(ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبهای ایراد کرد که به خطبه غدیر مشهور شد و در ضمن آن فرمود: «حمد و ستایش مخصوص خداوند است و از او یاری میخواهیم و به او ایمان داریم و از شر نفسهایمان و زشتیهای کردارمان، به او پناه میبریم... خداوند لطیف و خبیر مرا خبر داد که من به زودی (به سوی او) فرا خوانده میشوم و (دعوت او را) اجابت خواهم نمود... من پیش از شما در کنار حوض (حوض کوثر) حاضر میگردم و شما در کنار آن بر من وارد میگردید، پس بنگرید که پس از من چگونه درباره ثقلین رفتار میکنید؛ ثقل اکبر کتاب خداست... و ثقل دیگر، عترت من است...» سپس رسول خدا(ص)، دست علی(ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود: «ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوارتر نیستم؟ مردم پاسخ دادند: آری، ای رسول خدا. حضرت فرمود: خداوند ولی من است و من ولی مؤمنینام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.» رسول خدا(ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: «خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن میدارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری مینماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا میگذارد.» سپس خطاب به مردم فرمود: «حاضران این پیام را به غایبان برسانند.» [۵] نزول آیه اکمال نوشتار اصلی: آیه اکمال هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که دوباره جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند، آیه سوم سوره مائده نازل شد که به آیه اکمال مشهور است. در بخشی از آیه آمده است: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً؛ امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» تبریک به امام علی(ع) نوشتار اصلی: حدیث تهنیت در این هنگام، مردم به امیرمؤمنان(ع) تهنیت گفتند. از جمله کسانی که پیشاپیش سایر صحابه، به امام علی(ع) تهنیت گفتند، عمر بود. او پیوسته خطاب به امیرمؤمنان(ع) میگفت: بر تو گوارا باد! ای پسر ابوطالب!، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.[۶] پیامبر(ص) نیز دستور داد خیمهای برای علی(ع) برپا کردند و به مسلمانان فرمان داد دسته دسته خدمت ایشان برسند و به عنوان امیرمؤمنان به او سلام دهند و همه مردم حتی همسران رسول خدا(ص) و همسران مسلمانان، دستور پیامبر(ص) را عملی ساختند.[۷] حاضران درباره تعداد افراد حاضر در غدیر خم اختلافنظر است. تعداد حاضران را ده هزار نفر،[۸] دوازده هزار نفر،[۹] هفده هزار نفر،[۱۰] هفتاد هزار نفر[۱۱] و ۱۲۰هزار نفر[۱۲] گفتهاند. برخی با توجه به گنجایش جمیعت در فضای غدیر خم، جمعیت مدینه در سال دهم هجری، در نظر گرفتن جمعیت حاضر در مکه در حجة الوداع، گزارش مبنی بر حضور ده هزار نفر در غدیر خم را مستندتر دانستهاند.[۱۳] عمر بن خطاب،[۱۴] عثمان بن عفان،[۱۵] عایشه بنت ابوبکر،[۱۶] سلمان فارسی،[۱۷] ابوذر غفاری،[۱۸] زبیر بن عوام،[۱۹] جابر بن عبدالله انصاری،[۲۰] عباس بن عبدالمطلب،[۲۱] ابوهریره[۲۲] از صحابهای بودند که در واقعه غدیر حاضر بوده و آن را بدون واسطه نقل کردهاند. واقعه غدیر در منابع شیعه و سنی نقل شده است. برخی از فرازهای خطبه غدیر مانند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» متواتر است.[۲۳] آیات نازله درباره غدیر طبق نظر مفسران شیعه[۲۴] و سنی،[۲۵] چند آیه در قرآن کریم درباره ماجرای غدیر در حجة الوداع نازل شده است: 1. «الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروز، دینتان را برای شما کامل و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.» [۲۶] که به آیه اکمال معروف است. 2. «یا أیها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من النّاس؛ ای پیامبر، آنچه را از ناحیه پروردگارت به تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، اصلاً پیغام پروردگار را نرساندی و خدا تو را از (شر) مردم، نگه میدارد.» [۲۷] این آیه به آیه تبلیغ مشهور است. 3. «سأل سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع»[۲۸] پس از آنکه پیامبر مسأله ولایت علی (ع) را به مردم اعلان کرد نعمان بن حارث فهری با حالت اعتراض به پیامبر گفت: ما را به توحید و قبول رسالتت و انجام جهاد و حج و روزه و نماز و زکات امر کردی، ما هم قبول کردیم. اما به این مقدار راضی نشدی تا اینکه این جوان را منصوب کردی و او را ولی ما قرار دادی. آیا این اعلام ولایت از ناحیه خودت بوده، یا از سوی خدا؟ وقتی پیامبر به او فرمود که از ناحیه خداوند است، با حالت انکار از خداوند خواست که اگر این حکم از جانب اوست، سنگی از آسمان بر سرش فرود آید. در این هنگام سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را درجا کشت و این آیه نازل شد.[۲۹] احتجاج به غدیر امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به واقعه غدیر اشاره کردهاند. امام علی در اوایل حکومتش در روز رحبه، به منظور دفاع از حق خود و رد بر کسانی که در امر خلافت با او منازعه میکردند، به واقعه غدیر مناشده کرد.[۳۰] همچنین حضرت فاطمه(س) میفرماید: «گویی شما نمیدانید آنچه را که پیامبر در روز غدیرخم فرمود؟ سوگند به خدا، پیامبر در آن روز مقام ولایت و امامت را برای علی مقرر و استوار ساخت، تا رشته طمع شما را نسبت به این مقام قطع کند.» [۳۱] عید غدیر در اسلام نوشتار اصلی: عید غدیر مسلمانان و بهخصوص شیعه همواره روز غدیر را از عیدهای بزرگ میدانند و این روز در میان ایشان به عید غدیر معروف و مشهور است. در سال ۴۸۷ق بیعت با مستعلی بن مستنصر، از حاکمان مصر در روز عید غدیر خم صورت گرفت.[۳۴] همچنین از اهل سنت روایت شده که هر کس روز ۱۸ ذی الحجه را روزه بگیرد، خداوند ثواب روزه شصت ماه را برای او مینویسد.[۳۵] رسول خدا(ص) فرمود : «روز غدیرخم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد که در آن روز، برادرم امام علی(ع) را به عنوان پرچمدار امتم منصوب کنم تا بعد از من، مردم توسط او هدایت شوند و آن روزی است که خداوند در آن روز، دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید.» [۳۶] امام صادق(ع) میفرماید: «روز غدیرخم عید بزرگ خداست. خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است.» [۳۷] امام رضا(ع) فرمود: «روز غدیر در میان اهل آسمان مشهورتر است تا میان اهل زمین... اگر مردم ارزش این روز را میدانستند، بیتردید فرشتگان در هر روز ده بار با آنان مصافحه میکردند.» [۳۸] کتابشناسی کتاب الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب • الغدیر، علامه امینی • عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار (حدیث الغدیر)، میر حامد حسین کنتوری لکنهویی • غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری • چهارده قرن با غدیر، محمدباقر انصاری • همگام با پیامبر در حجة الوداع، حسین واثقی • الغدیر و المعارضون، سید جعفر مرتضی عاملی • الغدیر فی الإسلام، محمدرضا فرج اللّه حلفی نجفی • شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم، سید محمدتقی نَقَوی • فرهنگ غدیر، جواد محدثی که چاپ هفتم آن از سوی نشر معروف در سال ١٣٨٦ش منتشر شده، ٦٥٤ صفحه دارد و به صورت الفبایی تنظیم شده است و محتوای کتاب شامل هر چیزی میشود که به نوعی مرتبط با موضوع غدیر است از موضوعات، مفاهیم و اصطلاحات، جاها، وقایع، کتابها، تا آیات و احادیث، اشخاص و اعلام، رمزها و نمادها، آداب و سنتها، گروهها و فرقه ها و ... [۳۹] پانویس
4. پرش به بالا↑ 5. پرش به بالا↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴. 6. پرش به بالا↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷. 7. پرش به بالا↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۶. 8. پرش به بالا↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۳۲. 9. پرش به بالا↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۹. 10. پرش به بالا↑ شعیری، جامع الاخبار، المطبعة الحیدریة، ص۱۰. 11. پرش به بالا↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶. 12. پرش به بالا↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۳۷۶ق، ص۳۷. 13. پرش به بالا↑ امام، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، ص۳۸. 14. پرش به بالا↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۳۹۸ق، ج۷، ص۳۴۹. 15. پرش به بالا↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰. 16. پرش به بالا↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۲. 17. پرش به بالا↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸. 18. پرش به بالا↑ جوینی، فرائدالسمطین، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۳۱۵. 19. پرش به بالا↑ ابن عقده الکوفی، کتاب الولایة، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰. 20. پرش به بالا↑ امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۵۷. 21. پرش به بالا↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸. 22. پرش به بالا↑ جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبة الامام أمیرالمومنین، ص۴۸. 23. پرش به بالا↑ مطهری، امامت و رهبری، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۴-۱۱۳؛ خسروی، «نقلهای حدیث غدیر در منابع روایی قرن سوم و چهارم»، ص۱۵۴ـ۱۶۱. 24. پرش به بالا↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۳۵، ۵۸۸؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۵، ص۱۹۳-۱۹۴. 25. پرش به بالا↑ واحدی، أسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۱۳۹؛ حاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۰، ۲۴۹. 26. پرش به بالا↑ سوره مائده، آیه۳. 27. پرش به بالا↑ سوره مائده، آیه ۶۷. 28. پرش به بالا↑ سوره معارج، آیات۱-۲. 29. پرش به بالا↑ طبرسی، مجمع البیان، موسسه اعلمی للمطبوعات، ج۱۰، ص۵۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ق، ج۱۹، ص۲۷۸؛ ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۳۵. 30. پرش به بالا↑ امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۱، ص۳۳۹. 31. پرش به بالا↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۰. 32. پرش به بالا↑ نگاه کنید به: امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ج۲-۱۱. 33. پرش به بالا↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۳ش، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵. 34. پرش به بالا↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۸۰. 35. پرش به بالا↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴. 36. پرش به بالا↑ صدوق، امالی، موسسه بعثت، ص۱۲۵ 37. پرش به بالا↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، موسسه آل البیت، ج۵، ص۲۲۴. 38. پرش به بالا↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبة الاسلامیة، ج۲، ص۷۳۷. 39. پرش به بالا↑ فرهنگ غدیر پاتوق کتاب فردا