امامزادگان بلافصل چهارده معصوم (مقاله)

امامزادگان بلافصل چهارده معصوم عنوان مقاله ای است به زبان فارسی که در آن زندگی ‌نامه تمامی امامزادگان بلافصل چهارده معصوم (علیهم السلام) با همه فراز و نشیب ها و حوادث امامزادگان و نوادگان آنها مورد بررسی قرار گرفته است.

چکیده

شناسایی امامزادگان منتسب به چهارده^ و نیز شناخت و تفکیک شخصیت‌های برتر و ممتاز آنها از امامزادگانی که یا خود منشا انحراف بودندو یا سرچشمه یک فرقه انحرافی قلمداد گردیده اند،از جمله مبانی اهداف مقدس پروردگار در راستای سعادت ابدی انسان است تا آدمی مبتنی برشناسایی آنان و بصیرت کافی و لازم در این باره، راه را از چاه و سره را از ناسره تشخیص داده و زمینه ساز سعادت خود گردد.

در این مقاله ابتدا سعی شده است تا ابتدا مبانی و مقدمات مربوط به وجود امامزادگان اعم از احترام به سادات از منظر آیات و روایات، معنای اصطلاحی امامزاده، ثواب‌های مرتبط با تکریم امامزادگان مانند ساخت یا تعمیر قبور ایشان، اقسام امامزادگان، بررسی عقاید و آسیب ها و ارتباط آنان با مکتب ولایت مطلقع معصومین ^ بررسی گردد و در لابلای این مباحث مسایل مبتنی بر جزییات مربوطه به امامزادگان مانند؛ اسامی امامزادگان بلافصل به ترتیب معصومین^ اعم از خوب و بد و نیز فرقه‌های انحرافی منتسب به آنان ذکر گردد.

وجود امامزادگان بلافصل چهارده معصوم^ چه نقش راهبردی و تاثیرگذار در افکار، عقاید و رفتارهای فردی و اجتماعی و سیاسی جامعه دارد؟

احترام به سادات از منظر آیات و روایات

اسلام دینی است که به همه انسان‌ها حتی غیر مسلمانان احترام می‌گذارد، اما برای مسلمانان و مؤمنان احترام بیشتری قائل است و در میان مؤمنان، احترام به منسوبین به پیامبر اکرم6 و فرزندان حضرت زهرا ÷ را سفارش و تأکید کرده است. آیه شریفه مودّت «... بگو: من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏کنم جز دوست ‏داشتن نزدیکانم (اهل بیتم‏). را می توان یکی از دلائل این احترام دانست. ریشه اصلی احترام به سادات، آیه شریفه مودّت است که در مرتبه اول و به طور مستقیم، اهل‌بیت و عترت پیامبر اکرم6 را شامل شده و سادات را که فرزندان با واسطه حضرت زهرا‌÷ بوده و نسب آنان به یکی از ائمه^ می‌رسد، نیز شامل می‌شود. در این آیه خدای تعالی به پیامبر 6امر می‌کند که به مردم بگوید که با خویشاوندان وی دوستی و مودت نمایند، که این دوستی و محبت، خود، مصداقی از احترام است. همچنین در روایات، سفارشات فراوانی به احترام و اکرام به سادات شده است، که در این جا، به برخی اشاره می شود: 1. پیامبر اکرم6 فرمود: «چهار دسته را روز قیامت شفاعت کنم، هر چند با گناه اهل دنیا به صحرای محشر حاضر شوند: آن که اولاد مرا یاری کند. آن که از اموالش به اولاد تنگدستم کمک کند. کسی که با زبان و قلب، آنان را دوست بدارد و آن که تلاش کند در انجام حوائج و نیازهای افرادی از ذریه ام که تبعید شده و یا رانده شده‌اند». 2. پیامبر اکرم‌6 : «اکرام کنید خوبان ذریه مرا از براى خدا و بدان ایشان را براى من» 3. امام صادق × فرمود : «هر گاه روز قیامت شود منادى فریاد می‌زند که، اى گروه مردمان! خاموش باشید که همانا محمّد‌6سخن می‌گوید. مردم خاموش می‌شوند؛ پیامبر6 حرکت مى‌کند و می‌فرماید: اى گروه مردمان! هر کس براى او در پیش من دستى و منّتى و نیکى هست باید حرکت کند تا جبران کنم. می گویند چه دست و چه منّت و چه نیکى است براى ما بلکه تمام این‌ها براى خدا و رسولش بر تمام مردمان است. می‌فرماید: هر کس یکى از فرزندان مرا پناه داده، نیکى به او کرده، او را از برهنگى پوشیده، او را گرسنه بوده، سیر کرده باید حرکت کند تا جبران کنم. پس بلند می شوند مردمى که این کردار را انجام داده‏اند. پس ندا از پیشگاه خداى جلّ و علا می‌رسد که، اى محمّد! حبیب من! پاداش آنان را به تو واگذار کردم در هر کجاى بهشت که می خواهى آنان را جاى ده. پس آنان را در وسیله جا می‌دهد مکانى که محمّد و آل محمّد را مى‏بینند». گفتنی است این احترام یک امر طبیعی است و نشانه محبت به پیامبر6 است یعنی اگر کسی شخصی را دوست داشته باشد منتسبین به او را هم دوست خواهد داشت و مورد احترام قرار می‌دهد، و همین یعنی احترام و یاد پیامبر اسلام6 و گرامی داشت اهداف آن حضرت. امام خمینی: مامی‌خواهیم که در پناه این امامزادگان مردم در آرامش زندگی کنند، موقوفات باید به حال وقفیت باقی و عمل به وقف شود. آیت‌الله خامنه‌ای: امامزادگان و بقاع متبرکه باید به قطب فرهنگی تبدیل شوند. آیت الله بهجت: توسلات، خیلی نافع است. به این امام‌زاده‌ها زیاد سر بزنید. این بزرگواران همچون میوه‌ها که هر کدام یک ویتامین خاصی دارند، هر کدامشان خواص و آثاری دارند، از محبت اهلبیت نباید دست برداشت، همه چیز توی محبت است، اگر چیزی دارید از محبت است. امام‌زاده امام‌زاده در بین شیعیان به فرزندان یا فرزندزادگان ائمه‌اطهار^و گاهی به مدفن و مزار آنان گفته می‌شود. کاربرد این واژه در این اصطلاح، از قرن ششم هجری قمری و حتی قبل از آن وجود داشته ولی از قرن نهم به بعد رایج شده‌است. ساخت مقبره بر مزار این امامزاگان نیز از قرن اول ثبت شده و در روایات برای سازنده آن اجرهای معنوی در نظر گرفته شده است. بعضی از این امامزاگان شهرت جهانی و بعضی نیز شهرت منطقه‌ای دارند. بقاع امامزادگان در ایران و کشوهای دیگر اسلامی دیده می‌شوند. بقاع و امامزاگان مدفون در آنها در فرهنگ مردم تاثیر داشته‌اند به گونه‌ای که گاه نام شهر یا روستا برگفته از نام امامزادگان است.  

تعریف اصطلاحی امام‌زاده

اصطلاح امام‌زاده برای اشاره به فرزند یکی از امامان دوازده گانه و نیز نوادگان آنان به کار می‌رود. دهخدا در معنای واژه امام‌زاده کسی را که بلافاصله یا به فاصله کم از نسل امام باشد، امام‌زاده دانسته است. به گفته او مقبره و محل دفن امام‌زاده نیز در فرهنگ عامیانه امام‌زاده خوانده می‌شود. . بعضی معتقدند که در این اصطلاح، منظور اصلی محلی است که آن شخص در آنجا مدفون است و به اصطلاح، از باب ذکر حال و اراده محل است( گاهی به ساختمان امام‌زاده «آستانه»، «مقام»، «مقبره»، «بقعه»، «مرقد» و یا «مشهد» می گویند.

پیشینه واژه

درباره زمان دقیق کاربرد واژه امام‌زاده در فرهنگ تشیع خبر قطعی در درست نیست، اما از آنجا که قزوینی در النقض این واژه را به کار برده(النقض ص 198)، می‌توان گفت کاربرد واژه امام‌زاده در قرن ششم معمول بوده است و شاید به دوران قبل از ان هم بازگردد، چون در همین کتاب حتی ضرب‌المثل برای امام‌زاده ذکر شده است و این حکایت از استعمال رایج لفظ امام‌زاده در آن دوران و حتی قبل از آن دارد. در سده‌های اولیه نیز این لفظ استفاده میشده اما معنایی غیر از معنای امروزی داشته و گاهی برای اسم شخص خاص بکار می‌رفته است، مثلا امام‌زاده رکن‌الدین(. حمدالله مستوفی که در قرن هشتم می‌زیسته در کتاب نزهه القلوب، بارها از لفظ امام‌زاده استفاده کرده و در معنای فرزندان ائمه اطهار(علیهم السلام) به کار برده است(. از قرن نهم به بعد به وفور در کتاب‌های مختلف لفظ امام‌زاده دیده می‌شود، که در اولاد و نسل بکار رفته است(. ودر قرن دهم در زمان صفویه به اوج خود می‌رسد

امام‌زاده با واسطه

ترکیب کلمه امام با زاده آنچه به ذهن خطور می‌کند این است امام‌زاده باید فرزند بدون واسطه امام باشد، ولی در فرهنگ عامیانه، به فرزندان با واسطه، گاهی واسطه زیاد نیز امام‌زاده گفته می‌شود، این مطلب با آموزه‌های دینی نیز هم‌خوانی دارد، وقتی تمامی امامان دوازده‌گانه، ابن رسول الله خطاب می‌شوند و حتی امام موسی کاظم× به دفاع از این مطلب در نزد هارون الرشید برمی‌خیزد در جای دیگر فرزندان و حتی نوادگان امام رضا× آنهم با چند واسطه ابن الرضا خطاب می‌شوند، کاربرد واژه ابن الرضا برای امام جواد( و امام هادی، دیده می‌شود؛ بدین جهت می‌توان گفت کاربرد واژه امام زاده برای فرزندان با واسطه امامان امری طبیعی است.  

ثواب ساخت یا تعمیر بقاع متبرکه

در منابع روایی و حدیثی روایاتی در اجر و ثوات ساخت یا تعمیر بقاع امامزادگان دیده می‌شود، از جمله پیامبر6 می‌فرماید: «یا علی اِنَّ اللهَ جَعَلَ قَبْرُکَ وَ قَبْرُ اَوْلادِکَ بُقْعَةٌ مِنْ بُقاعِ الجْنَّهِ وَ عَرْصَةٌ مِنْ عَرَصاتِها». «ای علی خداوند قبر تو و قبر فرزندان تو را، خانه‌ای از خانه‌های بهشت و میدانگاهی از میدانگاه‌های آن قرار داده است.» «مَنْ زارَنی اَوْ زارَ اَحَداً مِنْ ذُرِیتی زُرْتُهُ فی یوْمِ الْقِیمَةِ فَانْقَذْتُهُ مِنْ اَهْوالِها وَ‌ یا عَلی مَنْ عَمَّرَ قُبُورُکُمْ فَکَانَّما اعانَ سُلیمانَ بْنِ داوُدَ عَلی بَناءِ بَیتِ الْمُقَدَّس» «ای علی هر کسی که زیارت کند مرا یا یکی از ذریه من را، زیارت می‌کنم او را در روز قیامت و از هول‌های قیامت او را نگه می‌دارم و نیز حضرت اضافه مینماید که هر کسی تعمیر کند قبور شما را چنان است که کمک کرده باشد سلیمان بن داوود را در بنا بیت المقدس.» 

اقسام امامزادگان

امامزادگان از نظر جایگاه و اعتبار مرقدشان به پنج طبقه تقسیم می‌شوند: ===طبقه اول:=== شرافت نسبی معلوم و محل دفنشان نیز معلوم است و در استحباب زیارتشان از ائمه اطهار روایاتی وارد شده و زیارت نامه‌ای مخصوص از طرف ائمه برای آنان صادر شده است. همانند حضرت عباس×، حضرت علی اکبر×و حضرت معصومه ÷. ===طبقه دوم:=== شرافت نسبی و محل دفنشان معلوم است و در استحباب زیارتشان نیز از ائمه اطهار روایاتی آمده اما زیارت نامه مخصوص از طرف ائمه برای آنان صادر نشده است مثل حضرت عبدالعظیم حسنی. ===طبقه سوم:=== شرافت نسبی معلوم و محل دفنشان نیز معلوم است اما استحباب زیارتشان از ناحیه معصوم نیامده، مثل شاه چراغ، یحیی بن زید، زید بن علی و محمد بن علی الهادی× ===طبقه چهارم:=== امام‌زاده‌هایی که جلالت و قدرشان معلوم است، اما محل دفن آنها مردّد است، مانند علی بن جعفر که محدّث جلیل‌القدری است که سه موضع مدینه روستای عریض، قم و سمنان منسوب به محلّ دفن ایشان است. ===طبقه پنجم:=== بقعه‌هایی که به امام‌زاده مشهورند و با اسمی در بین مردم نامیده میشوند، اما مزار شناسان هیچ اطلاعی از آنان ندارند و حتی نمی‌توانند احتمالی هم دربارۀ آنها بدهند که از این مکان‌ها به بقعه‌های مجهول می‌توان یاد کرد.  

امامزادگان مشهور

امام‌زادگان از نظر شهرت نیز به چند دسته تقسیم می‌شوند، تعداد کمی از آنها شهرت جهانی دارند، تعدادی نیز شهرت کشوری و استانی. امامزادگانی با شهرت جهانی امامزادگانی که شهرت جهانی دارند عبارتند از : حضرت عباس×، حضرت زینب÷، حضرت معصومه÷، حضرت رقیه÷، عبدالعظیم حسنی، احمد بن موسی×معروف به شاهچراغ، سیدمحمد و سیده نفیسه÷. البته آنچه گفته شد امامزادگانی هستند که بقعه مستقل دارند و گرنه امامزادگان مشهور دیگری هستند که بقعه مستقل یا اصلا بقعه ندارند از جمله حضرت علی اکبر×، حضرت علی اصغر×، محمد بن حنفیه، ام کلثوم، سکینه دختر امام حسین×، حکیمه دختر امام جواد.  

امامزادگانی با شهرت محلی

بعضی از امامزادگان از شهرت جهانی برخوردار نیستند بلکه در کشور یا شهر محل دفنشان شناخته شده‌اند. ثبت اسامی همه آنها امکان‌پذیر نیست ولی معروف‌ترین آنان در کشورهای اسلامی به جز ایران عبارتند از: نام امام‌زاده از نسل امام کشور، شهر، استان یحیی بن زید نوه امام سجاد7 افغانستان-جوزجان-سر پل

امام‌زاده زینب(بی بی‌معصومه) از نوادگان امام سجاد7 افغانستان-هرات

(فاطمه صغری( بی بی‌هیبت دختر موسی بن جعفر آذربایجان-باکو

میر سید علی(حضرت امیرجان) ۱۶واسطه با امام سجاد7 تاجیکستان-کولاب

عبدالسلام الاسمر از نسل امام حسن7 لیبی

زید بن علی فرزند امام سجاد7 عراق-کوفه

حمزه بن قاسم(حمزه غربی) از نوادگان حضرت علی7 عراق-بابل-مزیدیه-مدحتیه قاسم بن موسی7 فرزند موسی بن جعفر7 عراق-بابل-حله-شهرقاسم

عبدالله اشتر بن محمد نفس زکیه (شاه غازی) نوادگان امام حسن7 پاکستان-کراچی-کلیفتون

امام‌زاده مظفر

ترکمنستان سیده زینب حضرت علی مصر-قاهره

امام‌زادگان ایران

برخی امام‌زادگان در ایران از شهرت برخوردارند. اکثر مسئولین این بقاع، امام‌زاده خود را فرزند بلافصل امام می‌دانند. همین امر موجب شده تا گاهی چند بقعه به یک امام‌زاده نسبت داده شود درحالی که بی‌تردید تنها یکی از آنها فرزند واقعی امام است. در بسیاری از موارد، از باب اختصار در نسب نام یک یا چند واسطه حذف شده است. هم اکنون در نقاط مختلف، امام‌زاده‌های فراوانی را می‌بینیم که فرزند امام موسی کاظم معرّفی شده‌اند، حال آنکه آن حضرت این همه فرزند نداشت. اینان فرزندزادگان، نبیره، نتیجه، احفاد و زراری امام موسی کاظم7هستند که در انتسابشان نام یک یا چند واسطه حذف شده و این موضوع، آنان را به شکل فرزند بلافصل امام در آورده است. از جمله این موارد می‌توان به امام‌زاده حمزه بن موسی بن جعفر7و اسحاق بن موسی بن جعفر7اشاره نمود. به همین دلیل در جدول زیر فقط نسبت امام‌زاده با امام معصوم در نظر گرفته شده است.

برخی امامزادگان ایران نام امام‌زاده ازنسل امام شهر، استان علی بن محمد باقر7(مشهد اردهال) امام باقر7 اصفهان-کاشان

عبدالعظیم حسنی (حرم حضرت عبدالعظیم) امام حسن مجتبی7 ری

حمزه بن موسی7 امام کاظم7 تهران-ری

حسین بن موسی بن جعفر7(علاءالدین حسین) امام کاظم7 فارس-شیراز

محمد بن موسی بن جعفر7 (سیدمیرمحمد) امام کاظم7 فارس-شیراز امام‌زاده حسین امام رضا7 قزوین

موسی بن محمد(موسی مبرقع) امام جواد7 قم

علی بن جعفر7 امام صادق7 قم حکیمه دختر امام کاظم امام کاظم7 کهکیلویه و بویراحمد-گچساران

اسحاق بن موسی7 امام کاظم7 مرکزی-ساوه

امام‌زاده شاهرضا امام کاظم7 اصفهان-شهرضا

علی زین العابدین(درب امام) امام صادق7 اصفهان امام‌زاده زینبیه امام کاظم7 اصفهان امام‌زاده جعفرامزاده(شاه کرم) امام رضا7 اصفهان احمد بن موسی مبرقع(میراحمد) امام جواد7 اصفهان-کاشان آقاعلی عباس امام کاظم7 اصفهان-کاشان هلال بن علی امام صادق7 اصفهان-آران و بیدگل

امام‌زاده داود امام مجتبی7 تهران-کوه‌های کن امام‌زاده صالح امام سجاد7 تهران-تجریش محمد بن محمد بن زید7(امام‌زاده محروق) امام سجاد7 خراسان رضوی-نیشابور

حسین بن موسی امام کاظم7 خراسان جنوبی-طبس

امام‌زاده عبدالله امام سجاد7 خوزستان-شوشتر

امام‌زاده محمد بن موسی امام کاظم7 خوزستان-دزفول

محمد بن زید بن علی7 امام سجاد7 خوزستان-شوشتر

سیدبهاءالدین محمد امام کاظم7 چهارمحال وبختیاری-شیخ شبان حسن بن حسین بن اسحاق امام حسن مجتبی7 لرستان-الیگودرز

علی بن حمزه امام کاظم7 فارس-شیراز امام‌زاده اسماعیل حضرت علی7 حضرت عباس7 فارس-فسا محمد بن حسن(آقامشهید) امام کاظم7 فارس-فراشبند جعفر بن علی(امام‌زاده جعفر) امام صادق7 یزد

امام‌زاده یحیی امام کاظم7 سمنان

علی بن جعفر امام صادق7 سمنان عبیدالله بن موسی(کوسه هجیج) امام کاظم7 کرمانشاه-روستای هجیج جلال الدین اشرف امام مجتبی7 گیلان-آستانه اشرفیه

امام‌زاده هاشم حضرت علی7، محمد بن حنفیه گیلان-رشت امام‌زاده هاشم امام مجتبی7 مازندران-آمل

سید سلطان محمد(پیرچوگان) امام کاظم7 هرمزگان-رودان شاهزاده حسین امام هادی7 همدان

امام‌زاده محسن(امام‌زاده کوه) امام حسن مجتبی7 همدان امام‌زاده عبدالله امام کاظم7 همدان پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنا بر تفحصات میدانی جدید تحقیقات علمی و عوامل دیگر، این تعداد افزایش یافته به صورتی که در مؤسسه دائرة المعارف بقاع متبرّکه ادّعا شده تاکنون تعداد ۸۱۸۶ باب از بقاع متبرّکه را در کلّ کشور شناسایی نموده که در این اماکن تعداد ۱۰۶۹۱ تن از امامزادگان و پیامبران الهی مدفون هستند، و تعداد ۱۴۸۳ باب از این بقاع علاوه بر جنبه‌‌های زیارتی به دلیل قرار داشتن در موقعیت‌های جغرافیایی یا جاذبه‌های طبیعی و تاریخی از موقعیت گردشگری و تفریحی برخوردارند، و حدود ۵۰۰ باب هم در مسیر بزرگراه‌ها و جاده‌های اصلی کشور واقع شده¬اند.  

دلیل کثرت امامزادگان درایران

در منابع تاریخی برای حضور گسترده امامزادگان در ایران عواملی ذکر شده که اساسی‌ترین آن دو عامل است: علاقه ایرانیان به خاندان پیامبر6 سبب شد تا آنان اولاد ائمه را تکریم نمایند. بدین جهت امامزادگان ایران را جایی امن برای خود می‌دیدند زیرا ظلم ستم امویان وعباسیان باعث شده بود، گروهی از سادات که در قیامها ضد حکومت شرکت می‌کردند ایران را بستر خوبی برای شروع قیام انتخاب نمایند. ابن اسفندیار در مورد این قیامها و حضور علویان در آنها گفته است: «در این وقت (اواسط سال ۵۳ ق.) به عدد اوراق اشجار، سادات علویه و بنی هاشم از حجاز و اطراف شام و عراق به خدمت او (حسن بن زید) رسیدند. در حق همه مبرّت و مکرمت فرمود و چنان شد که هر وقت پای در رکاب آوردی سیصد نفر علوی شمشیر کشیده گرداگرد او کله بستندی» تشریف فرمایی حضرت رضا×به ایران: پس از سفر امام رضا×و قبول ولایت عهدی، فرزندان ائمّه و شیعیانشان کمی احساس امنیت کردند. آنان برای پیوستن به امام رضا×و بدان جهت که نواحی ایران برای آنها امن‌تر بود، سعی داشتند که خود را به شهرهای ایران برسانند. جریان هجرت حضرت فاطمۀ معصومه در سال ۲۰۱ق و همراهان ایشان از این نمونه است. . در «تاریخ رویان» نوشته «اولیاء الله آملی» در این‌باره آمده: «سادات علویه به سبب آوازه ولایت عهدی و حکومت امام رضا روی بدین طرف نهاده‌اند و... چون خبر غدری که با رضا کرده، در راه به سادات رسید، هرجا که بودند پناه به کوهستان دیلمان و طبرستان و ری نهادند. بعضی را همین جا شهید کردند و مزار ایشان باقی است و بعضی وطن ساخته، همین جا مانده، تا به عهد متوکِل خلیفه، که ظلم او بر سادات از حدّ درگذشت، بگریختند و در کوهستان طبرستان و بیشه این طرف جای ساختند  

امام زادگان بلا فصل چهارده معصوم ^ به ترتیب معصومین

امام‌زاده‌های بلافصل چهارده مصوم^ علی المشهور 141 نفر هستند: نام معصوم تعداد فرزندان 1- حضرت محمد مصطفی 6 7 2- حضرت امام علی 7 28 3- حضرت امام حسن مجتبی 7 15 4- حضرت امام حسین7 6 5- حضرت امام سجاد7 15 6- حضرت امام محمد باقر7 7 7- حضرت امام جعفر صادق7 10 8- حضرت امام موسی کاظم7 37 9- حضرت امام رضا7 6 10- حضرت امام جواد7 4 11- حضرت امام هادی7 5 12 حضرت امام حسن عسکری7 1 امام زادگان بلافصل 1. حضرت محمد مصطفی رسول الله خاتم الانبیا6

فرزندان پیامبر اسلام

مادر تمام فرزندان پیامبر6 به جز ابراهیم حضرت خدیجه‌کبری بود. همسر دیگر پیامبر6 ماریه و مادر ابراهیم بود. فرزندان رسول خدا6، به جز حضرت فاطمه÷، همگی در زمان حیات پیامبر6درگذشتند و نسل ‌پیامبر6تنها از طریق فاطمه‌÷ ادامه یافت. پیامبر6 در مجموع سه پسر و چهار دختر داشت: 1- قاسم، نخستین پسر که در کودکی در مکه درگذشت. 2- زینب، در ۸ ق در مدینه درگذشت 3- رقیه، در ۲ ق در مدینه درگذشت. 4- ام‌کلثوم، در ۹ق در مدینه درگذشت . 5-فاطمه‌÷ در ۱۱ ق، در مدینه شهید شد و نسل ‌رسول‌خدا6تنهااز وی باقی‌ماند. 6-عبدالله، پس از بعثت در مکه زاده شد و همان‌جا درگذشت. 7-ابراهیم،در۱۰ق‌درمدینه‌درگذشت صحیح در مورد فرزندان پیامبر اکرم6 آن است زینب، رقیه، ام‌کلثوم، ربیبه پیامبر اکرم6بوده‌اند و فرزندان اصلی حضرت نیستند.

حضرت امام علی ×

همسران و فرزندان الف: همسران: فاطمه÷: نخستین همسر امام علی×، حضرت فاطمه‌÷ دختر پیامبر6 بود. پیش از علی ×افرادی مانند ابوبکر و عمر بن خطاب و عبدالرحمن بن عوف آمادگی خود را برای ازدواج با دختر پیامبر 6 اعلام کرده بودند که پیامبر 6 فرموده بود درباره ازدواج زهرا ÷ منتظر وحی الهی است. مورخان در تاریخ ازدواج علی ×و فاطمه ÷ اختلاف نظر دارند: برخی اول ذی الحجه سال دوم هجری(المناقب شهر آشوب ج 3 ص 357)، برخی ماه شوال و گروهی ۲۱ محرم را ذکر کرده‌اند. ثمره ازدواج علی× و فاطمه ÷ پنج فرزند بوده است به نام‌های حسن و حسین و محسن و زینب کبری و ام کلثوم کبری امامه دختر ابوالعاص بن ربیع: پس از شهادت فاطمه ÷، آن حضرت با امامه ازدواج کرد. مادر امامه، زینب دختر پیامبر6بود ام البنین: دختر حزام بن دارم کلابیه، حضرت عباس ×و عثمان و جعفر و عبدالله فرزندان وی بودند که همگی در کربلا شهید شدند لیلی: پس از ام البنین، آن حضرت با لیلی دختر مسعود بن خالد نهشلیة تمیمه دارمیه ازدواج کرد. اسماء بنت عُمِیس: آن حضرت سپس با اسماء دختر عمیس خثعمی ازدواج کرد که یحیی و عون فرزندان این همسر علی× بوده‌اند. (طبقات الکبری ج 3 ص 20). ام حبیب: یکی دیگر از همسران امام علی ×ام حبیب دختر ربیعه تغلبیه موسوم به صهبا بوده است. خوله: خوله دختر جعفر بن قیس بن مسلمه حنفی یا به قولی دختر ایاس از دیگر زنان آن حضرت بوده است. محمد بن حنفیه فرزند علی×از این همسر است. ام‌سعید و مُحیاة: امام علی ×همچنین با ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی و نیز مُحیاة دختر امری القیس بن عدی کلبی ازدواج کرده است.

  ب: فرزندان: به طور کلی، شیخ مفید در کتاب «ارشاد» فرزندان وی را ۲۷ نفر نام می‌برد و می‌گوید برخی از شیعیان یک نفر دیگر را نیز نام برده‌اند که فرزند حضرت زهرا بوده و پیامبر 6 او را محسن نامیده بوده ولی پس از وفات پیامبر 6 سقط شده است. با این حساب فرزندان امام علی ×۲۸ نفر بوده‌اند.

۱. حسن ۲. حسین ۳. زینب کبری ۴. زینب صغری ۵. محسن ۶. محمد (ابوالقاسم) ۷. عمر ۸. رقیه(۳۵) ۹. عباس ۱۰. جعفر ۱۱. عثمان ۱۲. عبدالله ۱۳. محمد اصغر ۱۴. عبیدالله ۱۵. یحیی ۱۶. ام الحسن ۱۷. رمله از دیگر همسران ۱۸. نفیسه، ۱۹. زینب صغری، ۲۰. رقیه صغری، ۲۱. ام هانی ۲۲. ام‌الکرام، ۲۳. جمانه که کنیه‌اش ام جعفر بوده است، ۲۴. امامه، ۲۵. ام سلمه ۲۶. میمونه، ۲۷. خدیجه، ۲۸. فاطمه. شیخ مفید از مادران این چند نفر اخیر نام نبرده و گفته است که از مادرانی مختلف‌اند.  

حضرت امام حسن مجتبی ×

در تعداد فرزندان امام حسن مجتبی × و اسامی آنها میان مورخین اختلاف است، ولی گفتار شیخ مفید در کتاب ارشاد این است که امام حسن را دارای 15 فرزند می‌داند. (هشت پسر و هفت دختر)(الارشاد ج 2 ص 16): 1) زید بن الحسن 2) ام الحسن 3) ام الحسین. مادرش دختر ابی مسعود عقبه خزرجی بود. 4) حسن (مشهور به حسن مثنی) مادر او خوله بود. 5) عمر 6) قاسم 7) عبدالله که مادر این سه تن کنیز بود. 8) عبدالرحمن 9) حسین اثرم 10) طلحه 11) فاطمه؛ مادر این سه ام اسحق، دختر طلحه بن عبیدالله تمیمی، بود. 12) ام عبدالله 13) فاطمه 14) ام سلمه 15) رقیه چنان که دیده می‌شود نام دو تن از دختران امام حسن ×فاطمه بوده است.  

حضرت امام حسین ×

همسران و فرزندان الف: همسران: 1- شهربانو: ثمره این ازدواج امام سجاد×بود. اگر چه بسیاری از مورخان شهربانو را مادر امام سجاد و دختر یزدگرد دانسته‌اند، محققان معاصر در این مسئله تردید دارند. 2- رباب دختر امرؤ القیس: نقل شده است رباب از بهترین زنان و افضل آنان در ادب و عقل بود. رباب دو فرزند از امام حسین×داشت: سکینه و عبداللّه. عبداللّه (علی اصغر) در روز عاشورا خردسال بود و در آغوش پدرش به شهادت رسید. رباب در کربلا حضور داشت و همراه اسیران به شام رفت. 3- لیلی: لَیلی دختر ابی‌مُرَّة بن عروة بن مسعود ثَقَفی و میمونة بود. از تاریخِ ازدواج امام حسین×با او اطلاعی در دست نیست. علی اکبر×فرزند اوست. . 4- ام اسحق او همسر امام حسن مجتبی×بود و پس از شهادت او با امام حسین×ازدواج کرد. گزارش‌های تاریخی از زیبایی و بدخلقی او یاد کرده‌اند. شیخ مفید برای او یک فرزند از امام حسین×نام می‌برد: فاطمه 5- سُلافه یا ملومه : وی از قبیله قُضاعه بود و برای امام پسری به‌نام جعفر به دنیا آورد. از جزئیات زندگی وی اطلاعی در دست نیست. ب: فرزندان منابع متقدم فرزندان امام را چهار پسر و دو دختر و منابع متأخر شش پسر و سه دختر نوشته‌اند: 1- علی اکبر: پسر بزرگ امام حسین، فرزند لیلا. . 2- علی، امام چهارم شیعیان، معروف به زین العابدین و سجاد، فرزند شهربانو.در منابع قدیمی از او به علی اصغر تعبیر شده است. . 3- عبداللّه: فرزند خردسال امام. مادرش رباب بود بیشتر منابع او را به هنگام شهادت، صغیر و شیرخوار دانسته‌اند. امروزه شیعیان او را با نام علی اصغر می‌شناسند. 4- فاطمه: دختر بزرگ امام. مادرش امّ اسحاق بود. تاریخ دقیق تولد فاطمه مشخص نیست، ولی چون مادرش بعد از شهادت امام حسن (۴۹ یا ۵۰) به همسری امام حسین درآمد، تولد وی بعد از این سال بوده است. 5-سُکَینه: دختر کوچک امام حسین و فرزند رباب. . 6-جعفر: مادرش زنی از قبیله قُضاعه بود. وی در زمان حیات امام از دنیا رفت و نسلی از او باقی نماند. به جز این شش فرزند، نام دو پسر و یک دختر دیگر در منابع متأخر دیده می‌شود که عبارت‌اند از: علی‌اصغر، محمد و زینب. ابن طلحه شافعی تعداد فرزندان امام را ده تن شمرده؛ ولی فقط از نُه تن نام‌برده است.  

حضرت امام سجاد ×

همسران و فرزندان در منابع تاریخی تعداد فرزندان امام سجاد×۱۵ نفر ذکر شده که ۱۱ نفر آنها پسر و ۴ نفر دختر بوده‌اند. نام فرزندان و همسران امام طبق نوشته شیخ مفید چنین است. الف: فرزندان: 1- امام محمد باقر×که مادرش ام عبدالله دختر امام حسن× بوده است. 2-3-4- عبدالله، حسن و حسین اکبر، مادر این سه، یک کنیز بوده است. 5-6- زید و عمر، مادر این دو یک کنیز بوده است. 7-8-9- حسین اصغر، عبدالرحمن، سلیمان، مادر این سه یک کنیز بوده است. 10- علی که کوچکترین فرزند امام سجاد×بوده است. 11- خدیجه که مادر این دو یک کنیز بوده است. 12- محمد اصغر مادرش کنیز بوده است. 13-14-15- فاطمه، عَلّیه، ام کلثوم، که مادر این سه یک کنیز بوده است. 

حضرت امام محمد باقر ×

الف: همسران در منابع از ام فروه به عنوان همسر امام باقر یاد می‌شود که مادر حضرت صادق×است، و همچنین زنی به نام ام حکیم دختر اسید ثقفی که مادر دو تن از فرزندان امام است. امام دو کنیز (ام ولد) نیز داشته و از آنها صاحب سه فرزند شده است. ب: فرزندان تعداد فرزندان امام باقر ۷ نفر بوده است: ۵ پسر و ۲ دختر: 1-2- جعفر و عبدالله. مادر این دو ام فروه دختر قاسم بن محمد است. 3-4- ابراهیم و عبیدالله. مادر این دو نیز ام حکیم دختر اسید ثقفی است. از این دو فرزندی نمانده است. 5-6- علی و زینب. مادر این دو، کنیز بوده است. 7- ام سلمه که مادرش کنیز بوده است.

حضرت امام جعفر صادق ×

همسران و فرزندان الف:همسران: 1- فاطمه دختر حسین بن علی بن حسین که مادر سه فرزند وی بوده است. 2- حمیده که مادر سه فرزند دیگر وی بوده است. زنانی دیگر که مادران بقیه فرزندان وی بوده‌اند. فرزندان: شیخ مفید برای وی ۱۰ فرزند را نام می‌برد. 1-2-3- اسماعیل، عبدالله، ام فروة، که مادرشان فاطمه دختر حسین بن علی بن حسین بود. 4-5-6- امام موسی کاظم ×، اسحاق-همسر سیده نفیسه از بنی الحسن- و محمد که مادرشان حمیده بربریه بود. 7-8-9- عباس، علی، اسماء و فاطمه از مادر مختلفند. طبرسی می‌نویسد: موسی و اسحاق و فاطمه و محمد از یک مادرندکه نام وی حمیده بربریه‌بوده است. اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق بود و ایشان علاقه بسیاری به او داشت و گروهی از شیعیان تصور می‌کردند او جانشین امام است. اما وی در زمان حیات امام صادق×از دنیا رفت و در بقیع مدفون شد. روایت شده که امام صادق×در وفات او سخت متأثر بود و بی‌تابی بسیاری می‌کرد و بدون کفش و عبا پیشاپیش جنازه وی راه می‌رفت و تا پیش از دفن چند مرتبه دستور داد جنازه او را بر زمین گذارند و کفن او را برداشتند. حضرت به صورت او می‌نگریست و به اطرافیان هم می‌فرمود تا به وی نظر کنند تا آن‌ها که گمان امامت او را پس از حضرتش داشتند یقین کنند که از دنیا رفته است.  

حضرت امام موسی کاظم ×

همسران و فرزندان الف: همسران: تعداد همسران امام روشن نیست اما نقل شده بیشتر آنان کنیزانی بودند که حضرت آنها را می‌خرید و آزاد می‌کرد و یا با آنان عقد می‌بست. نخستین آنها، نجمه مادر امام رضا× است. الف: فرزندان: در مورد فرزندان نیز گزارش‌های تاریخی متفاوتی وجود دارد. به گزارش شیخ مفید، امام کاظم ۳۷ فرزند داشته است. وی، ۱۸ پسر و ۱۹ دختر را برای ایشان نام می‌برد. پسران 1- علی بن موسی×که مادرش نجمه خاتون بود. 2-4-ابراهیم، عباس و قاسم. 5-18- اسماعیل، جعفر، هارون، حسین، احمد، محمد، حمزه، عبدالله، اسحاق، عبیدالله، زید، حسن، فضل و سلیمان دختران 1- فاطمه کُبری ملقب به معصومه که مادرش، نجمه خاتون (مادر امام رضا) بود. 2-14- فاطمه صغری، رقیه، حکیمه، ام ابیها، رقیه صغری، کلثوم، ام جعفر، لبابه، زینب، خدیجه، علیه، آمنه، حسنه 15-19- بریهه، عائشه، ام سلمه، میمونه، ام کلثوم. قبر دختر امام کاظم با نام فاطمه در قم از زیارتگاه‌های معروف شیعیان است که فاطمه کبری بوده و در آثار محدثان بزرگ شیعه از جمله شیخ صدوق و ابن قولویه قمی روایاتی درمورد ثواب زیارت وی نقل شده که با عنوان فاطمه دختر موسی از وی یاد شده است. فاطمه‌ی دیگری مشهور به فاطمه صغری دختر موسی بن جعفر×وجود داشته که بنا بر نقلی در باکو مدفون است و به بی‌بی هیبت شهرت دارد.  

حضرت امام رضا ×

الف: همسران وی‌همسری‌به‌نام‌سبیکه(اعلام الوری باعلام الهدی،‌ج‌2 ص91) داشت که گفته شده است از خاندان ماریه همسر پیامبر6، بوده است. علاوه بر سبیکه، در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا×ذکر شده است: مأمون به امام رضا×پیشنهاد داد که با دخترش «‌ام حبیب‌» ازدواج کند و امام نیز پذیرفت. طبری این ازدواج را در حوادث سال ۲۰۲ق یاد می‌کند. گفته‌اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا×و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه‌هایش بوده است. یافعی نام دختر مأمون را «‌ام حبیبه» می‌داند که مأمون او را به عقد امام رضا×در می‌آورد.(مرآت الجنان یافعی، ج 2، ص 10) سیوطی نیز، از تزویج دختر مأمون با امام رضا×یاد می‌کند ولی اسم آن دختر را ذکر نمی‌کند. ب: فرزندان در شماره و اسامی فرزندان وی اختلاف است، گروهی آنها را پنج پسر و یک دختر نوشته‌اند، به نام‌های: محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه. سبط بن جوزی برای وی چهار پسر به نام‌های محمد (ابوجعفر ثانی)، جعفر، ابومحمد حسن، ابراهیم، و یک دختر، بدون ذکر اسم، یاد می‌کند. گفته شده است که فرزندی از آن حضرت که دو سال یا کمتر داشته در قزوین مدفون شده است که همان امام‌زاده حسین کنونی در قزوین است و امام در سال ۱۹۳ به این شهر مسافرتی داشته است. مفید، غیر از محمد بن علی فرزندی برای وی نمی‌شناسد.(ارشاد شیخ مفید ج 2 ص 271) ابن شهرآشوب و طبرسی، نیز بر همین عقیده‌اند.(تحلیلی از زندگانی امام رضا از فضل الله 1377ش ص44) برخی، از دختری به نام فاطمه برای وی سخن گفته‌اند.

حضرت امام محمد تقی جواد ×

همسران و فرزندان الف:همسران امام جواد در سال ۲۱۵ه‍.ق. (یا ۲۱۴) با دختر مأمون عباسی به نام ام فضل ازدواج کرد.(حیات فکری و سیاسی امامان شیعه رسول جعفریان ص 478). این ازدواج بنا بر تقاضای مأمون صورت گرفت که امام×با تعیین مهریه‌ای معادل مهریه حضرت زهرا‌÷ یعنی ۵۰۰ درهم موافقت خود را با این ازدواج اعلام کرد. امام از این همسر خود صاحب فرزندی نشد. و تمامی فرزندان وی از همسر دیگرش بنام سمانه مغربیه زاده شدند. برخی گفته‌اند که هنگام اقامت امام رضا×در خراسان، امام جواد یک مرتبه برای دیدار وی به این منطقه سفر کرد. و در همین دیدار بود که مأمون، دختر خود را به عقد امام جواد درآورد. چنان‌که ابن کثیر گفته، خطبه عقد امام جواد با دختر مأمون در زمان حیات امام رضا×خوانده شد، و عروسی با اذن مأمون در سال ۲۱۵ق. در تکریت بوده است.(البدایة والنهایة ابن کثیر 1408ق ج 10 ص 295) طبق این سخن منافاتی میان سخن برخی که گفته‌اند ازدواج در سال ۲۰۲ق. بوده و برخی که آن را ۲۱۵ دانسته‌اند نیست ولی با داستان مشهور مناظره یحیی بن اکثم با امام جواد در بغداد چندان هماهنگ نیست. ب: فرزندان بنابر نقل شیخ مفید، امام جواد ۴ فرزند به نام‌های علی(امام هادی)، موسی، فاطمه و امامه داشت. برخی دختران امام را ۳ تن به نام‌های حکیمه، خدیجه و ام کلثوم می‌دانند.

حضرت امام علی نقی ×

همسر و فرزندان الف: همسران همسر امام هادی×حُدیث یا سلیل نام داشت. وی کنیزی از اهالی "نوبه" بود و او مادر امام حسن عسکری×است. ب: فرزندان اکثر علمای شیعه چهار فرزند پسر برای امام هادی×ذکر کرده‌اند، اما در تعداد دختران وی اختلاف است. حضینی می‌نویسد: فرزندان امام هادی×عبارتند از: امام حسن عسکری×، محمد، حسین و جعفر (مدّعی امامت و معروف به جعفر کذاب)(الهدایة الکبری ص 313) شیخ مفید در مورد فرزندان وی می‌نویسد: جانشین آن حضرت ابامحمد حسن است که امام بعد از اوست و حسین و محمد و جعفر و دختری به نام عایشه. و ابن شهرآشوب دختری به نام عَلیّه برای وی نام می‌برد.(مناقب ابن شهر آشوب ج 4 ص 402). البته با توجه به قرائن و شواهد امکان دارد امام هادی×فقط دارای یک دختر بوده باشد که نام‌های متفاوتی داشته است. از سخنان علمای اهل سنّت نیز برمی‌آید که وی چهار فرزند پسر و یک دختر داشته است.  

حضرت امام حسن عسکری ×

همسر و فرزند الف: همسر مادر امام زمان (عج) طبق نقل مشهور،امام عسکری× هرگز همسری اختیار نکرد و نسل وی تنها از طریق کنیزی ادامه یافت که مادر حضرت مهدی×است. اما بنابر نقل شیخ صدوق و شهید ثانی مادر امام زمان×کنیز نبود و به تزویج امام عسکری× در آمده بود. منابع، نام مادر امام مهدی× را متعدد و مختلف ذکر کرده‌اند. در برخی منابع چنین آمده است: امام حسن عسکری× خادمان و کنیزان متعدد رومی و صقلایی و ترک داشت. و شاید این اختلاف در نام مادر امام زمان، از سویی به سبب تعدد کنیزان و از سوی دیگر به منظور پنهان نگاه ‌داشتن تولد امام مهدی× بوده است. در کنار نام نرجس که در طی قرون پسین بیشتر به عنوان مادر امام زمان×برای شیعیان شناخته شده، مشهورترین نامی که در منابع دیده می‌شود صقیل است. از دیگر نام‌های ذکر شده می‌توان به سوسن، ریحانه و مریم اشاره کرد. ب: فرزند بر اساس غالب منابع شیعه و سنی، تنها فرزند آن حضرت، امام زمان×مسمّا به محمد است. از آنجا که امام عسکری×پدر امام مهدی×است همواره این چهره از شخصیت امام عسکری×برای شیعیان شاخص و پررنگ بوده است. بنابر آنچه نزد امامیه مشهور است، تولد امام مهدی×در نیمه شعبان ۲۵۵ق واقع شد، اما تاریخ‌های دیگر نیز درباره تولد آن حضرت در سالهای ۲۵۶ و ۲۵۴ق آمده است. درباره فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد. برخی او را دارای ۳ پسر و ۳ دختر شمرده‌اند. مشابه قول اخیر نزد امامیه هم دیده می‌شود؛ خصیبی افزون بر امام مهدی×از دو دختر به نام‌های فاطمه و دلاله نام برده(همان ص 238) و ابن ابی الثلج افزون بر آن امام، پسری به نام موسی و دو دختر به نام‌های فاطمه و عایشه (یا ام‌موسی) را برشمرده است، اما در برخی کتب انساب، نامهای ذکر شده، خواهران و برادران امام حسن عسکری هستند.(الشجرة المبارکة فخر رازی ص 93) که شاید با فرزندان او خلط شده‌اند. به عکس، برخی از عالمان اهل سنت چون ابن جریر طبری، یحیی بن صاعد و ابن حزم معتقد بودند که آن حضرت اصلاً فرزندی نداشته است.

صاحب العصر و الزمان المهدی علیه‌الاف‌التحیه والسلام

شاید در طول عمر با خیر و برکت مولای جن و انس مهدی صاحب الزمان عج در بلاد مختلف فرزندان زیادی از امام مهدی زندگی کنندمثل جزایر خضرا و یا مدینه و یا عراق و دیگر بلاد که این نسل هم یاوران مولا در ظهور الهی موعود تمام انبیا باشند ....... الله اعلم  

1 -قرآن کریم؛

2-الاتحاف بحب الاشراف اثر عبدالله بن محمد شبراوی (م:1172ق)؛

3-اثبات الهدی اثر شیخ حر عاملی (م:1104ق) ؛

4-اثبات الوصیةاثر علی بن حسین مسعودی(م:345ق)؛

5-اسدالغابة فی معرفة الصحابةاثرعزالدین ابن اثیر(م:630ق)؛

6-الاستیعاب فی معرفة الاصحاب اثرابن عبدالبر(463ق)؛

7-الاصابة فی تمییز الصحابةاثر ابن حجر عسقلانی(م:852ق)؛

8-الارشاد اثر شیخ مفید(م:413ق)؛

9-اعلام الوری اثر شیخ طبرسی(م:548ق)؛

10-اعیان الشیعةاثر سید محسن امین(1371ق)؛

11-امام حسن عسکری اثر احمد پاکتچی(تولد:1342ش)؛

12-بحارالانواراثر علامه مجلسی(م:1111ق)؛

13-البدایة والنهایةاثر اسماعیل بن عمر ابن کثیر(م:774ق)؛

13-بنات النبی ام ربائبه اثر جعفر مرتضی العاملی(م:1440ق)؛

14-تاریخ الاسلام اثرمحمد شمس الدین ذهبی(م:748ق)؛

15-تاریخ الائمةو وفیاتهم اثر عبدالله بن خشاب بغدادی(م:567ق)؛

16-تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی(م:451ق)؛

17-تاریخ الخلفااثر عبدالرحمن سیوطی(م:911ق)؛

18-تاریخ رویان اثر اولیاء الله آملی(م:780ق)؛

19- تاریخ طبرستان اثر ابن اسفندیار(حیات:613ق)؛

20-تاریخ الامم‌و‌الملوک معروف به تاریخ طبری اثر محمدبن‌جریر طبری (م:310ق)؛

21-تحفة العالم اثر علامه سید جعفر بن محمد باقر بحرالعلوم (م:1377ق)؛

22-تحلیلی‌اززندگانی‌امام‌رضا اثر محمد جواد فضل‌الله (م:1975ق) ؛

23-تحلیلی از زندگانی امام‌کاظم‌اثر باقر شریف قرشی (م:1433ق)؛

24-تذکرة الخواص اثر سبط ابن جوزی(م:654ق)؛

25-جامع السعادات اثر محمد مهدی نراقی(م:قرن 12و13ق)؛

26-حق الیقین اثر علامه مجلسی(م:1111ق)؛

27-حیات‌فکری و سیاسی‌امامان‌شیعه اثر رسول جعفریان (تولد: 1343ش)؛

28-دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اثر جمعی از نویسندگان به مدیریت سید محمدکاظم بجنوردی(تولد:1321ش)؛

29-دائرة المعارف تشیع اثر جمعی از نویسندگان به مدیریت حاج سید جوادی(م:1392ش)؛

30-دلائل الامامة اثر محمد بن جریر طبری(م:310ق)؛

31-رسالة فی تواریخ النبی والآل اثر محمد تقی تستری(م:1374ش)؛

32-سیره معصومان اثر سید محسن امین عاملی(م:1371ق)؛

33-الشجرة المبارکةاثر فخر رازی(م:606ق)؛

34-شرح نهج البلاغة اثر ابن ابی الحدید المعتزلی(م:656ق)؛

35-شرف‌نامه تاریخ مفصل کردستان اثر شرف‌الدین بدلیسی (م:1603ق)؛

36-صحیفه سجادیه اثر امام سجاد«ع»(م:95ق)؛

37-الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقة اثر قاضی نورالله شوشتری (م:1019ق)؛

38-طبقات الکبری اثر محمدابن سعد(م:230ق)؛

39-الغارات،اثر ابراهیم بن محمد ثقفی(م:283ق)؛

40-الفصول المهمة فی معرفة الائمة اثر ابن صباغ مالکی(م:855ق)؛

41-فرهنگ شیعه اثر پژوهشکده سپاه پاسداران به مدیریت محمد خطیبی کوشکک (تولد:1343ش)؛

42-اصول کافی اثر محمد بن یعقوب کلینی(م:329ق)؛

43-کامل بهائی اثر عمادالدین طبری(م:675ق)؛

44-الکامل فی التاریخ اثر عزالدین ابن اثیر(م:قرن 7ق)؛

45-کامل الزیارات اثر جعفر بن محمد بن قولویه(م:367ق)؛

46-کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمه اثر علی بن عیسی اربلی (م:692ق)؛

47-لغت‌نامه دهخدااثر علی اکبر دهخدا (م:1334ش)؛

48-مرآت البلدان اثر محمد حسن اعتمادالسلطنه(م:1259ق)؛

49- مرآت الجنان اثر عبدالله بن اسعد یافعی(م:698ق)؛

50-مقاتل الطالبیین اثر ابوالفرج اصفهانی(356ق)؛

51-المناقب‌آل‌ابیطالب اثر ابوجعفر محمد بن علی بن شهرآشوب (م:588ق)؛

52-منتهی الآمال محدث قمی‌، ۱۳۷۹ ش؛

53-نزهة القلوب اثر حمدالله مستوفی(م:750ق)؛

54-النقض اثر عبدالجلیل قزوینی(م:حدود سده 6ق)؛

55-وسائل الشیعة اثر شیخ حرالعاملی(م:1104ق)؛

56-الهدایة الکبری خصیبی؛

57-ینابیع المودة قندوزی.