محقق حلی

محقق حلی

نام	ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی
لقب	محقق حلی و محقق اول
زادروز	۶۰۲ق
زادگاه	حله
وفات	۶۷۶ قمری
آرامگاه	حله
محل زندگی	حله
اساتید	پدرش حسن بن یحیی حلی • ابن زهره • محمد بن جعفر ابن نما • فخار بن معد موسوی
شاگردان	علامه حلی • ابن داود حلی • ابن ربیب آدمی • سید عبدالکریم بن احمد حلی • عبدالعزیز بن سرایای حلی • حسن ابی‌طالب یوسفی
دین	اسلام
مذهب	شیعه
آثار	شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام • المختصر النافع فی فقه الامامیة • النافع فی مختصر الشرائع • المعتبر فی شرح مختصر النافع • المعارج فی اصول الفقه • نهج الوصول الی معرفة علم الاصول • تلخیص الفهرست

جعفر بن حسن بن یحیی حلی (۶۷۶-۶۰۲ ق) معروف به «محقق حلی» یا «محقق اول» از فقهای بزرگ مکتب تشیع است. کتاب «شرایع الاسلام» او از مهمترین آثار فقهی است که بسیار مورد توجه و استفاده علمای بعد قرار گرفته است. عالمان بزرگی چون علامه حلی و ابن داوود حلی از شاگردان او هستند.

تولد و تحصیل

ابوالقاسم جعفر بن الحسن ملقب به نجم الدین در سال 602 هجری در شهر حله دیده به جهان گشود. عشق پدر و مادر به ائمه اطهار سبب شد که نام نوزاد را جعفر نهادند. پدر، خود در خانواده ای روحانی بزرگ شده بود و فاضلی ادیب و فقیهی پارسا و از بزرگان شهر به شمار می‌رفت.

بنا بر نقل برخی از مورخان او علاوه بر علوم اسلامی در ادبیات و شعر نیز مهارت ویژه ای داشت. گرچه فرزند خود جعفر را از سرایندگی بازداشته و به آموختن فقه و علوم اسلامی تشویق می کرد، خود شاعر و سخن سرایی بزرگ بوده و پرهیز دادن فرزند از سرایندگی دلیل بر شاعر نبودن وی - آن هم در دوران جوانی و بعد از آن - نیست. وی ازشاگردان به نام فقیه محقق، محمد بن ادریس حلی مؤلف کتاب ارزشمند سرائر بوده است. پدر بزرگش، یحیی بن سعید، معروف به یحیی الاکبر نیز از فقهای صاحب نظر و فاضل قرن ششم هجری است که علامه سید محسن امین درباره ی وی می گوید:

وی عالمی فاضل و محدثی معتبر و راست گو و از بزرگان فق های عصر خود بوده و هموست که شهید در شرح ارشاد خود در مبحث قضائ نمازهای فوت شده، او را از قائلین به توسعه ذکر می کند. شیخ آقا بزرگ نیز از وی به بزرگی یاد کرده و از مشایخ او، بزرگانی هم چون محمد بن شهر آشوب و عربی بن مسافر را ذکر می نماید. یحیی بن سعید دو پسر به نام های شیخ حسن و شیخ احمد داشته که هر یک از عالمان و فقیهان بزرگ حله بوده اند. خاندان یحیی بن سعید از خاندان های دانشمند و مورد احترام در حله قرن هفتم به شمار می روند.

محقق پس از آن که ادبیات عرب را که زبان مادری اش بود، فرا گرفت در عنفوان جوانی به آموختن منطق، حکمت، ریاضیات، هیئت، کلام و سپس فقه و اصول پرداخت. وی از محضر اساتید بزرگ حوزه ی حله بهره ها جست و پس از اندک زمانی در رشته های گوناگون علمی به مقام استادی رسید و در فقه و اصول به دریافت اجازه ی اجتهاد از اساتید خود نائل آمد.

نبوغ و استعداد سرشار و ژرف نگری محققانه و روانی گفتار وی، شاگردان علوم اسلامی را گردش جمع کرده و وی را از برجسته ترین اساتید حوزه حله به شمار آورد به گونه ای که بعد از رحلت استادش، در سال 645هجری مرجعیت عامه ی شیعه را به عهده گرفت و لقب محقق را برازنده ی خویش ساخت.

ناگفته نماند که برخی از مورخان مرجعیت ایشان را از زمان رحلت استادش، سید فخاربن معد، در سال 630 هجری دانسته‌اند؛ بنابراین، ایشان بیش از سی سال، مرجعیت بلامنازع شیعیان و بالاترین مقام استادی حوزه حله را داشته است. مرجعیت جهانی ایشان را بدین دلیل معتقدیم که

اولاً: حوزه علمیه حله در قرن هفتم و هشت و بخشی از قرن نهم معروف ترین حوزه ی علیمه ی عالم تشیع به شمار می‌رفت. چنان که عالمان بزرگی از نقاط مختلف در آن به تحصیل اشتغال داشتند و

ثانیاً: معروف ترین کتاب های فقهی - اصولی قرن هفتم و هشتم را شاگردان این حوزه تألیف نموده‌اند. و محقق و سپس خواهرزاده او، علامه حلی، از علمای برجسته این حوزه بوده اند.

اساتید محقق حلی

حضور تحصیلی او منحصر به حوزه علمیه «حلّه» نبود. او با عالمان و استادان آن دیار ارتباط یافته و از آنان توشه بر می‌گرفت و با آنان به مذاکره می‌پرداخت و استفاده‌های بسیار می‌برد و با این کار بر‌اندوخته‌های علمی و معنوی‌اش می‌افزود.

در اینجا به نام گروهی از استادان «محقق حلّی» اشاره می‌نماییم:

۱. پدرش شمس‌الدین حسن حلی.

۲. ابن زهره.

۳. ابوحامد نجم‌الاسلام محمد حلبی.

۴. نجیب‌الدین محمّد بن جعفر بن ابی‌البقاء هبة‌الله بن نما حلّی.

۵. شیخ الشرف شمس‌الدین ابوعلی فخار بن معد موسوی.

۶. سیدمجدالدین علی بن حسن عریضی.

۷. تاج‌الدین حسن بن علی بن دربی.

۸. شیخ سدیدالدین سالم بن محفوظ.

۹. شیخ مفیدالدین محمّد بن جهم حلّی.

شاگردان محقق حلی

محقق حلّی در نزد اساتید بزرگ فقه و معارف اسلامی، زانوی ادب زد و دانش‌های مرسوم حوزه‌های علمیه را از آنان فراگرفت و سرانجام عالمی بزرگ و استادی ماهر گردید و به تدریس فقه و معارف اسلامی و تربیت شاگرد همت گماشت. شاگردان وی نه تنها از دانش او بهره می‌بردند بلکه از کرامت‌های اخلاقی و از روش زندگی بسیار ساده و سرشار از ایمان آن استاد نیز سودمند می‌شدند.

به حقیقت که در سایه تلاش‌های او استعدادهای فراوانی به کمال نایل آمدند. رفتار خوب محقق با شاگردان و نحوه تدریس و تربیت او باعث شد که شاگردان وی همانند ستارگان فروزان در آسمان عالم اسلام بدرخشند. او هر کس را به‌اندازه استعدادش به تمرین وا می‌داشت و هنگامی که از شاگردش گرایش معنوی می‌دید، بی‌نهایت به او توجّه می‌کرد و بزرگش می‌داشت.

تعداد شاگردان او در مقاطع مختلف زندگی خویش بیش از ۴۰۰ نفر بوده است از جمله می توان:

۱. علامه حلی (۶۴۸ - ۷۲۶ ق.) خواهر زاده‌اش.

۲. ابن داود حلی، (۶۴۷ - ۷۱۵ ق.)

۳. ابن ربیب آدمی.

۴. سید غیاث‌الدین عبدالکریم بن احمد بن طاوس، (۶۴۸ - ۶۹۳ ق.)

۵. سید جلال‌الدین محمد بن علی بن طاوس.

۶. جلال‌الدین مجد بن الشیخ الامام ملک الادبا.

۷. شیخ صفی‌الدین عبدالعزیز بن سرایای حلی.

۸. عزالدین حسن ابی‌طالب یوسفی (صاحب کشف الرموز فی شرح النافع).

۹. جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی کاشی.

۱۰. مختصرالدین محمد حلی پسر علامه حلی.

۱۱. رضی‌الدین علی بن یوسف حلی برادر علامه حلی.

۱۲. شیخ جلال‌الدین محمد بن شمس‌الدین محمد کوفی.

۱۳. ابوزکریّا نجیب‌الدین، معروف به «ابن سعید هذلی حلّی» (این عالم بزرگ عموزاده محقق حلّی است.) (۶۰۱ - ۶۸۹ق.)

و بسیاری دیگر. در میان شاگردان محقق، علامه حلّی از برجستگی خاصی برخوردار است. وی که خواهرزاده محقق است از دوران کودکی به تحصیل علوم اسلامی و کسب کمالات معنوی پرداخت و هنوز به سن تکلیف پا ننهاده بود که به درجه اجتهاد نائل گشت. او علاوه بر شاگردی محقق مدت‌ها از پدر بزرگوارش سدیدالدین یوسف و خواجه نصیرالدین طوسی کسب فیض کرده است.

تالیفات محقق حلی

آثار «محقق حلّی» هر یک ستاره‌ای تابناک در آسمان علم و معرفت است که تا ابد خواهد درخشید و کتاب‌هایش گل‌های باغ بی‌خزانِ جاودانی است که غبار کهنگی و افسردگی بر آن‌ها ننشسته است. خداوند متعال به او ذوق و استعداد سرشاری داده بود و او نیز از این نعمت بزرگ الهی توانست بخوبی بهره‌مند شود.

او علاوه بر تربیت شاگردان ممتاز، آثار مهمی در زمینه فقه، اصول، کلام، منطق، ادبیات به جامعه اسلامی عرضه کرد. برای پرهیز از طول کلام، به مهم‌ترین آن‌ها به ترتیب اشاره می‌کنیم، آثار قلمی و فکری محقق بسیار عمیق و انشا او بسیار روان می‌باشد و کتاب‌های متعددی از او انتشار یافته است که صاحب ریحانة الادب چهارده جلد از آن‌ها را به این ترتیب نام می برد که برخی از آن‌ها هنوز هم از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه به شمار می آیند:

۱. شرائع الاسلام

این کتاب یکی از کتب مهمّ فقه استدلالی است و قرن‌هاست که در حوزه‌های علمیه شیعه و چندی است در دانشگاه‌های کشورهای مختلف تدریس می‌شود. در طی قرون متمادی حدود یکصد، بلکه بیشتر، بر این اثر نفیس شرح نوشته شده است از جمله: جواهرالکلام، مسالک الافهام و مدارک الاحکام. همچنین دهها حاشیه (حاشیه و تحشیه عبارت است از شرح و توضیح و رفع ابهام از برخی کلمات، بخش‌ها و عبارت‌های یک کتاب.) از بزرگان شیعه بر این کتاب نوشته شده است، از جمله: حاشیه محقق کرکی، حاشیه آقاجمال‌الدین محمّد خوانساری و دیگران.

کتاب «شرائع الاسلام» یکی از شاهکارهای جهان دانش است که سزا نبود در قالب زبان عرب محصور و محبوس باشد و غیر عرب زبانان از محتوای حیاتبخش آن محروم گردند. به همین سبب این کتاب به زبان‌های مختلف از سوی اهل فن و دانش ترجمه شده است. از جمله: ترجمه به زبان روسی، فرانسه، انگلیسی، استانبولی و فارسی.

۲- المختصرالنافع فی فقه الامامیه: بر این کتاب نیز ده‌ها شرح نوشته شده است.

۳- استحباب التیاسر لاهل العراق.

۴- تلخیص الفهرست که ملخص فهرست شیخ طوسی است.

۵- شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام.

۶- شرح نکت النهایه (در فقه امامیه).

۷- الکهنه در منطق.

۸- مختصر المراسم، تلخیص «مراسم» سلار.

۹- المسائل الغریه.

۱۰- المسائل المصریه.

۱۱- المسلک فی اصول الدین.

۱۲- معارج الاحکام در اصول فقه.

۱۳- المعتبر فی شرح المختصر.

۱۴- النافع فی مختصر الشرائع.

۱۵- نکت النهایه.

۱۶- نهج الاصول الی علم الاصول.

۱۷- المعارج فی اصول الفقه.

غروب خورشید فقاهت

محقق حلّی این دانشمند بزرگ و نامی، مرجع عالم تشیّع، عارف وارسته، شاعر متعهد، نویسنده نوآور و خدمتگذار صادق اسلام و مسلمانان، چراغ دیده دانش‌پژوهان و مرزبان فقاهت، سرانجام پس از عمری پربار در ۱۳ جمادی‌الاخر روز پنجشنبه سال ۶۷۶ ق. در سن هفتاد و چهار سالگی، در شهر حلّه دار فانی را وداع گفت و به جوار حق شتافت و سبب مرگ این فقیه را سقوط از پشت بام خانه‌اش نوشته‌اند.

پس از رحلت جانگداز محقق، مردم شهر همه با شنیدن این خبر ناگوار غم زده به طرف خانه این بزرگوار سرازیر شده، در آنجا اجتماع کردند به شیون و عزاداری پرداختند.

نهان شد گوهری از گنجِ دانش ••• زباغ دین گرامی باغبان رفت

ندای ارجعی بشنید از غیب ••• شتابان روح او سوی جنان رفت

خبردادند چون از رحلت او ••• سرشک از دیده پیر و جوان رفت

مردم حلّه پس از برگزاری مراسم تشییع، پیکر شریف محقق را در آرامگاهی که از پیش در آن شهر آماده کرده بودند به خاک سپردند. مقبره شکوهمند این نام‌آور شیعه در حلّه است و قبّه بلندی بر آن مزار ساخته‌اند. سال‌ها در جوار آن مزار نورانی خادمانی بودند که نسل‌ اندر نسل در آن خدمت می‌کردند و این خدمت را از یکدیگر به ارث می‌بردند.