محمد بن مسعود سمرقندی کوفی (عیاشی)
| نام | محمد بن مسعود بن محمد عیاشی سلمی سمرقندی |
|---|---|
| القاب و سایر نام‌ها | ابوالنضر • ابوالنضر ال‍ع‍ی‍اش‍ی • عیاشی • ابوالنضر محمد بن مسعود عیاشی • اب‍ون‍ض‍رسلمی • ابی‌النضر محمد بن مسعود سمرقندی • محمد بن مسعود |
| زاده | در حدود 260 ق • سمرقند |
| درگذشت | در حدود 260 ق • سمرقند |
| استادان | علی بن حسن بن علی بن فضال • عبدالله بن محمد بن خالد طیالسی • ابراهیم بن محمد بن فارس • فضل بن شاذان نیشابوری • حسین بن عبدالله قمی |
| شاگردان | محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشی • جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی |
| آثار | تفسیر عیاشی |
| دین و مذهب | اسلام • شیعه |
محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى كوفى (متوفای 320ق)، كنيه‌اش ابوالنضر و معروف به «عياشى»، فقيه بزرگوار و عالم وارسته‌اى است كه در رشته‌هاى: عیاشی صاحب آثار فراوانی در زمینه تفسیر، فقه، ادب و حدیث بود. تفسیر عیاشی مشهورترین اثر اوست. وی سنی مذهب بود اما با تحقیق در آثار شیعی تغییر مذهب داد. او از اعيان علما و از اكابر فقهاى شيعه در عهد مرحوم ثقةالاسلام كلينى و استادِ كلينى بوده است.
نیاكان
از نیاكان عیاشی سمرقندی اطلاعی چندان در دست نیست و فقط در موارد اندكی اشاره بدان شده است كه در ذیل می‌خوانیم: ابن ندیم در كتاب خود به نام «فهرست» می‌نویسد: «ابونصر[۱] محمد بن مسعود عیاشی از مردم سمرقند و به قولی، از بنی تمیم بوده است[۲].»
ابوالعباس نجاشی می‌نویسد: «ابونظر محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیاش سُلمی سمرقندی معروف به عیاشی است[۳].»
در ریحانه الادب آمده است: «محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیّاش تمیمی عراقی كوفی سمرقندی ...[۴]» مسلم است كه وی از تبار عرب‌ها و از دودمان عرب‌های مهاجر سرزمین ماوراء النهر و سمرقند است كه منسوب به عیّاشی، تمیمی، سمرقندی و سلمی می‌باشد.
خاندان عیاشی
متأسفانه در هیچ یك از منابع تاریخی و رجالی، اسمی از خاندان محمّد بن مسعود عیّاشی در سمرقند و بخارا برده نشده است و فقط پسوند عیّاش و یا عیّاشی در ذیل نام محمّد بن مسعود، پدر و جدّ وی تكرار شده است. اكنون شهری به نام «عیّاش» در كشور مغرب قرار دارد كه در گذشته، علمایی در آن دیار می‌زیستند[۵].
موقعیت اجتماعی
پدر محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیاش از خاندان ثروتمند و سرشناس و خوشنام و خیّر سمرقند بود. بیشتر كتابهای رجالی نوشته‌اند كه: مسعود بن محمّد بن عیّاش منزل بسیار بزرگی برای فرزندانش به ارث گذاشت، كه ده‌ها محقق كارهای فرهنگی در آن جا انجام می‌دادند. به علاوه بر آن، سیصد هزار دینار پول رایج آن روز از جمله ما ترك وی بود كه محمّد همه آنها را در راه نشر علم وادب و ترویج فرهنگ اهل بیت(ع) به مصرف رساند[۶].
زادگاه
از تاریخ تولد، زادگاه و آرامگاه عیاشی چیزی در حافظه تاریخ ثبت نگردیده و فقط از وی به نام سمرقندی، عراقی و كوفی نام برده‌اند. به طور یقین، زادگاه او سمرقند است. به احتمال قوی، او در جوار تربت سردار شهید خراسان، حضرت قثم بن عباس (ره) (پسر عموی حضرت محمد(ص)) به خاك سپرده شد. رجالیّون بزرگ شیعی و سنی، مانند: ابن ندیم، شیخ طوسی، نجاشی، ابن شهر آشوب، علامه حلی، ابن داود، مامقانی، اردبیلی، مدرسی، محدث قمی، علامه آقا بزرگ تهرانی و سید حسن صدر وی را اهل سمرقند می‌دانند[۷].
لقب‌ها
از نظر علم رجال، جایگاه ویژه‌ای دارد. اینك به القاب و اوصاف محمد بن مسعود سمرقندی كه از ستارگان پرفروغ مكتب امامیه در آن سوی دریای جیحون بوده است به این ترتیب نام می‌بریم و توضیح القاب را به صاحبان اندیشه وا می‌گذاریم: فقیه؛ جلیل القدر؛ عالم زاهد؛ واسع الاخبار؛ بصیر بالروایه؛ مضطلع؛ ثقه؛ صدوق؛ عین من عیون؛ نبیل؛ ادیب؛ فهیم؛ افضل اهل المشرق علماً؛ اوجد دهره و زمانه فی شقّه؛ غزاره العلم؛ مفسّر؛ محدث؛ اكابر؛ وحید؛ مورّخ؛ منجم؛ شاعر؛ طبیب؛ شیخ؛ اصحاب؛ رجال من كبار الاصحاب[۸].
مكان تحصیل
زمان و مكان در تكوین شخصیت و رشد فكری افراد تأثیر فزاینده دارد، تاجایی كه فقیهان معاصر شیعه، از جمله: امام خمینی(ره)، شهید مطهری و شهید دكتر بهشتی(ره) بر این باورند كه زمان و مكان در استنباط و اجتهاد مجتهد، دخالت مستقیم و تفكیك ناپذیری دارد. محمّد بن مسعود بیشتر تحصیلات خویش را در حوزه‌های كهن آن روز جهان اسلام، چون: كوفه، بغداد و قم گذرانید. مراكز فرهنگی جهان اسلام در آن روزها، به این حوزه‌ها و چند حوزه كوچك دیگر خلاصه می‌شد و سمرقند نیز مركز حوزه‌های علمیه اهل سنت بود[۹]. او با ثقه الاسلام كلینی و محمد بن بابویه معاصر بود.
استادان
محمّد بن مسعود عیّاشی سمرقندی(ره) از محضر نام آورترین ستارگان عصر خود در حوزه‌های دین پژوهی كوفه، بغداد، قم و سمرقند، كسب دانش نمود. اینك نام‌های استادان وی را بر می‌شمریم:
- اسحاق بن محمد بصری، از شاگردان امام عسكری(ع).
- ابراهیم بن محمد بن فارس، از شاگردان امام عسكری(ع).
- حمد بن منصور خزاعی.
- احمد بن عبدالله علوی.
- ابوالعباس بن عبدالله بن سهل بغدادی.
- ابو عبدالله شاذان قزوینی.
- ابوعلی محمّد بن احمد بن حماد مرورودی[۱۰].
- حسین بن عبدالله قمی.
- حمودیه بن نصر[۱۱].
- حسین بن اشكیب سمرقندی، فقیه امامی مذهب در بلخ و سمرقند.
- جعفر بن ایوب سمرقندی، معروف به ابن تاجر.
- جبرئیل بن احمد فاریابی.
- علی بن فضّال.
- عبدالله بن محمّد بن خالد طیالسی.
- علی بن عبدالله بن مروان.
- علی بن محمّد بن نصیر كشی از سمرقند است.
- علی بن محمّد بن فروزان قمی.
- علی بن علی خزاعی.
- علی بن قیس قومسی (سمنانی)
- عبدالله بن خَلَفْ.
- علی بن محمّد بن عیسی.
- عبدالله بن میمون.
- علی بن حسین.
- عبدالله بن حمدویه بیهقی (سبزواری)، ازشاگردان امام عسكری(ع).
- فضل بن شاذان نیشابوری.
- سلیمان بن جعفر.
- محمّد بن یزدان رازی (اهل ری).
- قاسم بن هشام لؤلؤ، از شاگردان امام حسن عسكری(ع).
- محمّد بن احمد نهدی.
- محمّد بن عیسی بن عبید یقطینی.
- محمّد بن احمد بن نُعیم، معروف به ابوعبدالله شاذانی.
- محمّد بن ابراهیم بن محمد بن فارس.
- نصر بن صباح ابوالقاسم بلخی.
- یوسف بن سخت بصری، از یاران امام حسن عسكری(ع)[۱۲].
كرسی تدریس
عیاشی چون خورشید، شعاعش بر سرزمین بی‌جان و یخ زده جامعه آن روز ماوراء النهر تابیدن گرفت و حوزه‌های بسته و عقیم آن سامان را متحوّل ساخت. او توانست فقه پویا و سیّال اهل بیت(ع) را بازگو نماید و ستارگانی را حول محور خویش گرد آورد. او از نخستین دانشورانی است كه فرهنگ علوی را در آن نواحی به عنوان یك مذهب و تفكر عمیق علمی مطرح نمود. شیخ طوسی(ره) می‌نویسد: «محمّد بن مسعود بن عیاشی مجلسی برای خواص (اهل فضل) و محفلی درسی برای عامّه (مردم) برقرار كرده بود[۱۳].»
شاگردان
اینك نام برخی از شاگردان وی را ذكر می‌كنیم:
- ابوعمر محمد بن عمر بن عبدالعزیز كشّی (متوفا:340 هـ . ق). كشی از بزرگترین كارشناسان علم رجال است و كتاب «رجال» او جزو معتبرترین كتابهای رجالی است كه هنوز مورد استفاده فقیهان و پژوهشگران است.
- ابونصر احمد بن یحیی.
- ابو جعفر بن ابی عوف نجاری.
- ابونصر بن یحیی فقیه.
- ابو طالب مظفر بن جعفر بن محمّد علوی.
- ابوالحسن قزوینی.
- ابوبكر قنّاتی (قنادی).
- ابوعلی وارثی.
- ابونصر خلقانی.
- ابو عبدالله بقّال.
- احمد بن عیسی بن جعفر علوی.
- احمد بن یعقوب سنائی.
- احمد بن صفّار.
- ابراهیم حُبُوبی.
- اسماعیل بن محمّد اسكافی.
- احمد بن یحیی، معروف به ابانصر.
- جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی (فرزند عیاشی).
- جعفر بن ابی جعفر سمرقندی.
- جعفر بن ابوالقاسم.
- جعفر بن محمّد شاشی (چاچی).
- حیدر بن محمّد سمرقندی امامی.
- حسین بن نعیم سمرقندی.
- حسن غزال كنتجی.
- حسین كرمانی.
- حمدویه بن نصر.
- حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی.
- زید بن احمد خلقی.
- سعد صفّار.
- عبدالله بن صیدلانی.
- یزدكی و ... [۱۴].
آثار
بزرگترین میراثی كه از مشعلداران دین و دیانت برای بشریت به ارمغان رسیده، آثار مكتوب آنهاست كه امروز جهان وامدار میراث گرانسنگ ستارگان افول كرده از آسمان دانش و خرد است. عیاشی توانست در زمینه‌های فقه، حدیث، قرآن، كلام، ادیان، امامت، رجال، ادعیه، تقیه، اخلاق، جهاد، اعجاز، محبت، بهشت و جهنم، سیره، تاریخ، حقوق، آداب، پوشاك، هیئت، نجوم، طب، عروض و قافیه، زجر، استخاره، صنعت خواب و تفأل، 208 كتاب تألیف نماید. متأسفانه از آنها، فقط كتاب تفسیر او از گزند حوادث در امان و برای آیندگان به یادگار ماند.
برخی از آثار عیاشی عبارتند از:
التفسیر، الصلوات، الطهارت، مختصر الصلوات، مختصر المختصر، الصوم، مختصر الصوم، الجنائز، مختصر الجنائز، المناسك، مختصر المناسك، العالم و المتعلم، الدعوات، الزكوه، قسم الزكوه، زكوه الفطره، الاشربه، حد الشارب، الاضاحی، العقیقه، النكاح، الصداق، الطلاق، التقیه، الاجوبه المسكته، سجود القرآن، القول بین القولین، معرفه الناقلین، طب، الرؤیا، النجوم و الفال و القیافه و الزجر، القرعه، الفرقان بین حل المأكول و حرامه، الشفعه، الاستبراء، التجاره، القضایا و آداب الحكام، الحد فی الزنا، الحدود فی السرقه، حد القاذف، الدیات، المعاقل، الملاهی، معاریض الشعر، السبق و الرمی، قسم الغنیمه و الفیئی، الدین و الحماله و الحواله، القبالات و المزارعه، الاجارات، الهبه، الزهد، الاحباس، القبله، الجزیه و الخراج، الطاعه، احتجاج المعجزه، الحیض، العمره، مكه و الحرم، نكاح الممالیك، ما یكره من الجمع بینهم، جزافات الخطأ جنایه العبید و الجنایه علیهم، جنایه العجم، الحدود، الشروط، دیه الجنین، العینه، الحث علی النكاح، الاكفاء و الاولیاء و الشهادات فی النكاح، فداء الاساری و الغلول و ... . جنید می‌گوید: كتابهای او 208 كتاب است و جمع كننده آنها 27 كتاب را پیدا نكرده است. كتابهای عیاشی به سرعت در كتابخانه‌های مهم وحوزه‌های معروف جهان اسلام، در معرض دید و مطالعه طالبان علم قرار گرفت. كتابهای وی برای اولین بار، در سال 356 هـ . ق به بغداد راه یافت.
نجاشی می‌نویسد: «علی بن محمّد بن عبدالله ابوالحسن قزوینی قاضی، چهره درخشان از علمای ماست و در حدیث ثقه است. در سال 356 هـ . ق وارد بغداد شد و قسمتی از كتب عیّاشی را با خود داشت و او نخستین كسی است كه كتب عیّاشی را وارد بغداد نمود و آنها را از ابوجعفر احمد بن عیسی علوی زاهد از عیّاشی روایت می‌كرد كه او راست كتاب ملح الاخبار كه حسین بن عبیدالله (غضائری) آن را از وی روایت می‌كند[۱۵].»
منبع
برگرفته از سایت زندگی نامه عیاشی سمرقندی - karballa.IRhttp://karballa.ir
پانویس
- ↑ برخی منابع رجالی كنیه او را «ابو نضر» و «ابو نظر» ذكر كرده‌اند.
- ↑ فهرست ابن ندیم، مقاله پنجم، ص 361.
- ↑ رجال نجاشی، ص 247.
- ↑ ریحانه الادب، ج 4، ص 220.
- ↑ فوائد رضویه، ص 302 و 621؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 220.
- ↑ فهرست ابن ندیم، ص 361؛ رجال نجاشی، ص 247؛ رجال طوسی، ص 136 و معالم العلما، ص 29.
- ↑ حسین بن عبدالله قمی.
- ↑ رجوع شود به منابع مذكور در همین رساله كه در عناوین غالباً آمده است.
- ↑ بهجه الآمال، ج 6، ص 630؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 221 و رجال نجاشی، ص 247.
- ↑ مرو رود هم اكنون دو قسمت شده است یكی مرو كبری كه جزو كشور تركمنستان است و دیگری، مرو صغری است كه جزو قلمرو افغانستان، در همسایگی خراسان و شهرستان سرخس واقع شده است.
- ↑ رجال نجاشی، ص 247.
- ↑ رجال نجاشی، ص 247؛ جامع الرجال، ص 58؛ فوائد رضویه، ص 692؛ رجال كشی، ص 318.
- ↑ فهرست شیخ، ص 136.
- ↑ رجال طوسی، ص 339 ـ 498؛ فهرست شیخ، ص 64؛ تنقیح المقال، ج 1، ص 899.
- ↑ مفاخر اسلام، ج 2، ص 329.