بازتاب مسأله فلسطین در رسانه‌های جهان (مقاله)
بازتاب مسئله فلسطین در رسانه‌های جهان عنوان مقاله‌ای است به قلم «حجت الاسلام مهدی عزیزی» که در شماره سی و هفتم نشریه اندیشه تقریب به چاپ رسیده است.
چکیده
با تشکیل رژیم صهیونیستی سوگیری رسانه‌های جهان به نفع آنان و در جهت مقدمه‌چینی برای مشروعیت‌دادن به اشغال فلسطین بوده است. در این سال‌ها نظام سلطه به‌تدریج تحت تأثیر و نفوذ صهیونیسم با تسلط به رسانه‌های مهم جهان نبض افکار عمومی مردم دنیا را در دست گرفته و با جهت‌دهی افکار عمومی به نفع یهود، در راستای تأمین اهداف صهیونیسم گام برداشته است.
این انحصار رسانه ای را تا قبل از قرن بیستویکم به‌وضوح می‌توان مشاهده کرد؛ اما با گسترش مرزهای دانش و اطلاعات و فراگیرشدن شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی در قرن بیستویکم و تلاش‌های رسانه‌های حامی مقاومت، این انحصار رسانه‌ای شکسته شده و صدای مظلومیت ملت فلسطین به گوش مردم دنیا رسیده است. اکنون رسانه‌های حامی فلسطین در جنگی نابرابر به مصاف رسانه‌های نظام سلطه برآمده و در این راه موفقیت‌هایی به دست آورده اند. این مقاله به‌اجمال به بازتاب موضوع فلسطین در رسانه‌های دنیا در قرن بیستم و عصر حاضر می‌پردازد. واژگان کلیدی: رسانه، فلسطین، نظام سلطه، صهیونیسم، رسانه‌های جریان مقاومت.
مقدمه
امروزه نقش رسانه‌ها در جهت‌دهی به افکار عمومی در دنیا نقشی مهم و انکارناپذیر است. رسانه‌ها همواره حاوی پیام‌هایی جهت‌دار به مخاطبانشان هستند و ذهنیت آن‌ها را در جهت اهداف خود هدایت می‌کنند. در این بین رسانه‌های نظام سلطه مهم‌ترین رسانه‌های تأثیرگذار در عصر حاضر به شمار می‌روند؛ بنابراین بررسی نقش رسانه‌های نظام سلطه در جهت‌دهی به افکار عمومی در رابطه با مسئله فلسطین از اهمیت خاصی برخوردار است.
انحصار رسانه‌ای نظام سلطه و حمایت از اسرائیل در قرن بیستم
نظام سلطه و رسانه
«رسانه» به معنای وسیله‌ای برای رساندن پیام به مخاطب است[۱] در گذشته رسانه‌ها محدود به رسانه‌های نوشتاری بودند، ولی امروزه تعریف رسانه گستره زیادی پیدا کرده است و شامل رسانه‌های نوشتاری مانند روزنامه‌ها و مجلات و کتب یا رسانه‌های شنیداری و دیداری مانند سینما و تلویزیون و حتی رسانه‌های اجتماعی مانند اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مرتبط با آن می‌گردد.
امروزه رسانه‌ها یکی از مهم‌ترین ابزارها برای گسترش و بسط سلطه در جهان به شمار می‌روند؛ ابزاری که کشورهای سلطه گر به‌خوبی در جهت سلطه بر افکار مردم دنیا از آن بهره می‌برند. در این بین، نظام سلطه به سرگردگی آمریکا بیشترین سهم در استفاده ابزاری از رسانه‌ها در جهان امروز را داراست.
یکی از اصول رفتاری نظام سلطه حمایت از دولت جعلی اسرائیل و ایجاد انحصار در فضای رسانه‌ای در دنیا به نفع این رژیم است. البته صهیونیسم جهانی سال‌ها پیش از تأسیس دولت یهودی در فلسطین، فارغ از سلطه‌ای که ایالات متحده آمریکا بر رسانه‌های دنیا دارد، خود در پی سلطه بر افکار مردم دنیا به نفع یهودیان بوده، ولی از زمان تشکیل دولت اسرائیل، سلطه شوم این پدیده بر جهان روند فزاینده‌ای داشته است[۲]؛ به عبارت دیگر تفکر صهیونیست‌ها نه تنها بر افکار مردم دنیا، بلکه بر نظام سیاسی و فکری ایالات متحده آمریکا نیز سایه افکنده و تقریباً بر تمام رسانه‌های این کشور و رسانه‌های مهم دنیا سلطه خویش را گسترده است[۳] در خلال چهار دهه نخستین قرن بیستم صهیونیست‌ها نتوانستند تغییر مهمی در نگرش مردم دنیا به قوم یهود پدید آورند، اما چیزی نگذشت که با حمله هیتلر نازی و شروع جنگ جهانی دوم، چرخ روزگار به نفع آنان چرخید و با بزرگ‌نمایی و دروغ‌پردازی کشتارهای جنگ جهانی به نفع یهودیان توسط رسانه‌ها، توانستند عواطف مردم دنیا را به نفع خویش منعطف سازند[۴]
سرانجام این هدف با سیطره کامل یهود بر رسانه‌های جهان محقق شد که نمونه‌های آشکار آن را می‌توان در روزنامه‌های مهم و کثیرالانتشار و خبرگزاری‌های بزرگ دنیا، به‌خصوص در صنعت سینما و هالیوود به عنوان نماد سینمای آمریکا مشاهده کرد که تمامی آن‌ها به نوعی یا تحت مدیریت یهودیان و عوامل آن‌ها اداره می‌شوند یا منطبق با سیاست‌های صهیونیسم عمل می‌کنند. این انحصار و سیطره رسانه‌ای نظام سلطه تحت نفوذ صهیونیسم را به‌وضوح می‌توان در قرن بیستم مشاهده کرد[۵]
راهبرد کلی رسانه‌های نظام سلطه از ابتدای قرن بیستم تا کنون
سانسور اخبار فلسطین
از ابتدای تشکیل دولت اسرائیل در فلسطین اشغالی تا کنون ظلم‌های زیادی بر ملت فلسطین رفته است. اشغال سرزمین پدری و آواره‌شدن از خانه و کاشانه خویش و نسل‌کشی هزاران مرد و زن و کودک فلسطینی در طول این سال‌ها اخباری است که سلطه خبری صهیونیسم بر جهان مانع از شنیدن و دیدن آن توسط مردم دنیا شده است. سانسورکردن فجایعی که رژیم غاصب صهیونیسم در فلسطین در طول سال‌های اشغال این سرزمین انجام داده است، به عنوان یک راهبرد مهم و اساسی در طول سال‌های پس از اشغال فلسطین دنبال می‌شده است.
رسانه‌های نظام سلطه نه تنها نیمی از حقایق در موضوع فلسطین را ارائه نمی‌کنند، بلکه اخبار کاملاً جعلی و گمراه‌کننده‌ای از روایات اسرائیلی پخش می‌کنند و طبیعی است که مردم عادی در این زمینه اطلاعات بسیار اندکی در اختیار داشته باشند[۶] ؛ برای نمونه برخی از نامزدهای انتخاباتی آمریکا می‌توانند درباره فلسطین هرچه بخواهند بگویند بدون اینکه با واکنش جدی مردم مواجه شوند. این مسئله نشان‌دهنده اطلاعات اندک مردم آمریکا از موضوع فلسطین دارد[۷] در واقع مردم از مسائلی بی‌خبرند که رسانه‌ها می‌خواهند از آن‌ها خبری نداشته باشند که یکی از آن‌ها اتفاقاتی است که در فلسطین اشغالی می‌افتد.
«آلیسون ویر»، فعال و خبرنگار آمریکایی ضدصهیونیسم، پس از سفری که به سرزمین‌های اشغالی داشت، اذعان کرد آنچه در فلسطین دریافته این بوده که اخبار فلسطین سانسورشده‌ترین موضوع در رسانه‌های آمریکایی است و کاملاً بر اساس منافع اسرائیل تنظیم می‌شود؛ لذا به محض بازگشت از فلسطین سازمانی به نام «اگر آمریکایی‌ها می‌دانستند» در آمریکا تأسیس نمود تا زمینه آگاهی مردم آمریکا از حقایق مسئله فلسطین را فراهم نماید[۸]
موجه‌سازی چهره منفور یهودیان برای مردم دنیا
یهودیان از قدیم‌الایام چهره منفوری در دنیا داشته‌اند و به رباخواری، بخل و خباثت مشهور بوده‌اند. نمایشنامه «تاجر ونیزی» شکسپیر نشان از ذهنیت مردم آن روزگاران از این جماعت دنیاطلب دارد[۹]
یکی از راهبردهای رسانه‌های نظام سلطه تحت نفوذ صهیونیسم تطهیر و موجه‌سازی چهره قوم یهود برای مردم دنیا به خصوص مردم آمریکا و اروپا بوده است. بنا بر گفته برخی از محققان، کمتر فیلم آمریکایی را می‌توان یافت که در آن یک یا چند شخصیت یهودی وجود نداشته باشد و طی آن به مبارزه با شر و تباهی و کمک به حق و عدالت نپردازد یا در قالب شخصیت نابغه‌ای مجسم نشود[۱۰]
فیلم‌های سینمایی «ارابه‌های آتش»، «شاهد اثبات»، «روز استقلال»، «شاهزاده مصر» و مجموعه هشت قسمتی «هری پاتر» تنها نمونه‌های کوچکی از تلاش این جریان برای تطهیر یهود در سینمای غرب است [۱۱]
مظلوم‌نمایی برای قوم یهود و زمینه‌سازی برای اشغال فلسطین
انسان‌ها به‌طور غریزی از مشاهده مظلومیت انسان‌های دیگر متأثر می‌شوند. تلاش برای گرفتن حق مظلوم از خصایص فطری بشر است. سینمای سلطه با سوءاستفاده از این خصوصیت فطری بشر و تلاش در جهت مظلوم جلوه‌دادن قوم یهود، سعی در همراه‌ساختن افکار و احساسات مردم جهان به‌ویژه مردم آمریکا و اروپا با سیاست‌های صهیونیسم و رژیم غاصب اسرائیل داشته است. نمونه بارز این مظلوم نمایی در ماجرای ساختگی و دروغین هولوکاست جلوه گر شده است[۱۲]
افسانه دروغین سوزاندن و کشتن هزاران یهودی در کوره‌های آدم‌سوزی و اتاق‌های گاز نازی‌ها در جنگ جهانی دوم که به هولوکاست معروف شده است[۱۳] ، توانست احساسات و افکار مردم دنیا به‌ویژه مردم آمریکا و اروپا را با خود همراه کند و کاری کند که این ملت‌ها در برابر یهودیان احساس گناه کنند و زمینه اشغال سرزمین فلسطین از سوی صهیونیسم فراهم گردد[۱۴] ؛ تا جایی که به تعبیر رئیس مطالعات آلمانی در دانشگاه عبری اورشلیم، هولوکاست توجیه اصلی تأسیس دولت اسرائیل است[۱۵] .
در این زمینه رسانه‌های تحت سلطه یهود و نظام سلطه تلاش‌های فراوانی انجام داده‌اند که نمونه آن سعی در مستندسازی این جریان و ساخت و تولید فیلم‌های سینمایی متعدد راجع به هولوکاست مانند فیلم «فهرست شیندلر» که هفت جایزه اسکار را از آن خود کرد[۱۶] و نمایش صحنه‌های هولناک کشتار زنان و کودکان در ماجرای ساختگی هولوکاست در مدارس آمریکاست[۱۷]
هرچند با تمام تدابیر و امکانات به کارگرفته‌شده رسانه‌های نظام سلطه برای اثبات یک واقعه کذب تاریخی، عده‌ای از اندیشمندان با استناد به شواهد و یافته‌های تاریخی قضیه ساختگی هولوکاست را زیر سؤال برده‌اند[۱۸] ، هولوکاست به‌قدری از طریق رسانه‌های نظام سلطه و ساختارهای حکومتی غرب انکارنشدنی جلوه داده شده که به تعبیر فردریک توبن، تاریخ‌دان آلمانی‌الاصل مقیم استرالیا، در اروپا می‌توان به حضرت مسیح«علیه‌السلام»و مریم مقدس افترا بست، اما نمی‌توان از یهودیان و هولوکاست انتقاد کرد[۱۹] در اینجا این سؤال مهم مطرح است که اگر چنین جنایتی با چنین ابعادی توسط آلمان نازی صورت گرفته، چرا باید مسلمانان فلسطین پاسخگوی آن باشند؟
تلاش برای نشان‌دادن برتری قوم یهود
اندیشه برگزیده‌بودن قوم یهود همواره در تاریخ قوم یهود مطرح بوده[۲۰] و یکی از رویکردهای مهم رسانه‌های نظام سلطه در قرن بیستم پرداختن به این اندیشه بنیادین بوده است.
در نگاه رسانه نظام سلطه، قوم یهود قوم برگزیده خداوند و برتر از تمام اقوام دیگر است؛ بنابراین یهود این حق را دارد که دولت و سرزمینی مستقل داشته باشد؛ زیرا ممکن نیست قوم برگزیده خداوند بدون سرزمین باشند و طبیعتاً خداوند این اجازه را داده است که این قوم دارای سرزمین و دولتی مستقل باشند[۲۱] . فیلم‌های متعددی از قبیل «ده فرمان»، «قرارداد شرافتمندانه»، «بیگانه‌ای در میان ما» و«تولد یک ملت» در راستای همین رویکرد و القای این ذهنیت به مردم دنیا ساخته شده‌اند[۲۲]
توجیه افکار عمومی درباره سرزمین موعود
سرزمین موعود در تفکر صهیونیسم جایگاه ویژه‌ای دارد. فلسطین در نگاه صهیونیسم همان سرزمین مقدسی است که از جانب خداوند به قوم یهود وعده داده شده است[۲۳] ؛ بنابراین تصرف چنین مکانی حق مسلم قوم یهود تلقی می‌شود و حتی صبغه مذهبی و ارزشی پیدا می‌یابد؛ پس مردم دنیا نیز باید درباره این موضوع که فلسطین سرزمین موعود قوم یهود است، توجیه شوند. در این صورت حساسیت‌ها در مورد اشغال فلسطین کم می‌شود و تمام ظلم‌ها و جنایات رژیم صهیونیستی در راستای غصب این سرزمین توجیه خواهد شد. القای این ذهنیت یکی از راهبردهای اساسی نظام سلطه در رسانه‌هاست. ساخت فیلم‌های متعددی که این تفکر را به مخاطبان القا می‌کنند، در راستای همین سیاست است. فیلم‌های سینمایی «ده فرمان»، «جنگ سینا»، «لطفاً نامم را نجوا کن» و انیمیشن «فرار مرغی» تنها نمونه‌هایی از این تلاش به شمار می‌رود[۲۴]
شکسته‌شدن انحصار رسانه‌ای نظام سلطه در قرن بیستویکم
با پیشرفت علم و تکنولوژی و به‌وجود‌آمدن فضای باز اطلاعات از طریق اینترنت و فضای مجازی، مردم دنیا به اطلاعاتی دست پیدا کردند که کنترل و کانالیزه‌کردن آن از سوی رسانه‌های نظام سلطه امکان‌پذیر نبود. تا قبل از شروع قرن بیستویکم و رواج اینترنت و شبکه‌های ماهواره‌ای در جهان، به نوعی انحصار رسانه‌ای در اختیار نظام سلطه و با رویکرد حمایت از صهیونیسم و علیه فلسطین بود. آن‌ها هر چه را می‌خواستند دیگران راجع به موضوع فلسطین بدانند و با همان کیفیتی که می‌خواستند، به خورد ملت‌ها می‌دادند که نمونه‌هایی از آن را بیان کردیم؛ ولی امروزه این فضای انحصار شکسته شده و در عمل، امکان سانسور اخبار به شکلی که در گذشته بود، وجود ندارد؛ هرچند نظام سلطه در رویکرد حمایت از اسرائیل و کنترل افکار جهانی از طریق رسانه‌ها قدمی کوتاه نیامده و همچنان با قدرت به کار خویش ادامه می‌دهد.
ممانعت از ورود خبرنگاران به غزه، کنترل شدید تصاویر در مناطق اشغالی و سرّی نگه‌‌داشتن تعداد تلفات نظامیان اسرائیلی نمونه‌ای از تلاش رهبران اسرائیل در جنگ رسانه‌ای این رژیم در جنگ 22 روزه در نوار غزه بود؛ لکن در جبهه مقابل، ملت‌های حامی فلسطین و مقاومت با دسترسی به رسانه آزاد و فضای باز اطلاعاتی کوشیدند موضوع فلسطین و مظلومیت مردم آن را هرچه بیشتر رسانه‌ای کنند. به‌ثمرنشستن اولیه این راهبرد در دهه پایانی قرن بیستم و تکمیل آن در جنگ 33 روزه تابستان سال 2006 بیانگر این واقعیت است. در این بین، راه‌اندازی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی اینترنتی کمک شایانی به اطلاع‌رسانی به نفع جریان مقاومت داشته است. تأثیر راه‌اندازی رادیو «النور» و تلویزیون «المنار» در قالب سایت «الحرب الاعلامیه» نه فقط کمتر از سلاح حزب‌الله نبود، بلکه در برخی مواقع کارآیی قابل ستایشی بیش از آن داشت[۲۵] .
نقش پررنگ رسانه‌های مستقل از سلطه صهیونیسم را در پوشش و بازتاب حمله رژیم صهیونیستی به ناوگان دریایی حامل کمک‌های انسان دوستانه برای مردم غزه که در آب‌های بین‌المللی صورت گرفت، به‌وضوح می‌توان مشاهده کرد؛ گزارش‌هایی که در لحظه حمله رژیم صهیونیستی به‌طور زنده به جهان مخابره شد، آخرین و موثرترین نمونه به‌کارگیری فناوری پیشرفته ارتباطاتی در امر خطیر خبررسانی در دنیای امروزی بود که زمینه رسوایی هرچه بیشتر رژیم صهیونیستی را فراهم ساخت[۲۶] .
بدون شک موفقیت کشورهای حامی مقاومت در راه‌اندازی رسانه‌های تاثیرگذار و جنگ رسانه‌ای علیه نظام سلطه، عرصه را برای اقدامات اسرائیل در سرزمین‌های فلسطینی تنگ کرده است. موفقیت رسانه‌های منطقه‌ای حامی مقاومت منجر به آن شد که صدای تظلم ملت فلسطین در تمام جهان شنیده و با واکنش مؤثر مردم دنیا روبرو شود؛ به همین جهت برخی از کشورهای حامی اسرائیل با قطع پخش برنامه‌های شبکه خبری «العالم» از طریق ماهواره‌های «عرب ست» و «نایل ست»[۲۷]
به سبب موفقیت رسانه منطقه‌ای «العالم» در پوشش اخبار سرزمین‌های فلسطینی از جمله نوار غزه، سعی در برخورد با این جریان رسانه‌ای داشتند. پوشش خبری و انعکاس رسانه‌ای راهپیمایی روز قدس به سراسر دنیا توسط رسانه‌های ایرانی، سوری، لبنانی، یمنی و مصری در سال‌های اخیر نمونه واضح دیگری از شکسته‌شدن انحصار رسانه‌ای نظام سلطه در عصر حاضر است[۲۸]
از جمله رسانه‌های فراگیر در سال‌های اخیر که به عنوان یک فرصت از آن می‌توان یاد کرد، شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی است که امروزه با گسترش آن‌ها و پیشرفت فناوری تلفن همراه در سراسر جهان می‌توان تصاویر و اطلاعات راجع به فلسطین را بدون هیچ ملاحظه‌ای ارسال و منتشر کرد و کنترل اطلاعات و کانالیزه‌کردن آن توسط جبهه رسانه‌ای نظام سلطه تقریباً غیرممکن است.
فعالیت‌های رسانه‌ای جبهه مقاومت فلسطین در جنگ نابرابر رسانه‌ای علیه رسانه‌های نظام سلطه و اسرائیل و در جهت شکست انحصار رسانه‌ای در عصر حاضر به حدی بوده که «اسماعیل هنیه» رئیس دفتر سیاسی جنبش اسلامی حماس مصادف با روز جهانی قدس 2018 در مصاحبه‌ای خطاب به فعالان رسانه‌ای اعلام کرد: «شما با انعکاس اخبار و تحولات تظاهرات بازگشت و انتقال آن‌ها به جهانیان موفق شدید در نبرد رسانه‌ای پیروز میدان شوید و به رغم کمبود امکانات، توانستید به مصاف با امپراتوری رسانه‌ای غرب که حامی رژیم صهیونیستی است، برخیزید»[۲۹]
نتیجه‌گیری
قرن بیستم را می‌توان قرن انحصار رسانه‌ای نظام سلطه دانست؛ انحصاری که تقریباً هیچ محصول رسانه‌ای یارای عرض اندام در مقابل آن را نداشت. رسانه‌های نظام سلطه در این دوره با تولیدات مختلف خود، اعم از کتاب، روزنامه، نشریه، رادیو، تلویزیون و سینما تمام تلاش خویش را در جهت حمایت از یهود و دولت جعلی اسرائیل می‌کند و راهبردهای مختلفی را که همگی در راستای حفظ موجودیت اسرائیل و تضعیف آرمان فلسطین است، دنبال می‌کند که شواهد و نمونه‌های آن بیان شد. اما با نزدیک ترشدن به قرن بیستویکم به‌تدریج این انحصار شکسته شده و سانسور شدید اخبار فلسطین از بین رفته است و اکنون صدای مظلومیت ملت فلسطین به گوش مردم دنیا می‌رسد.
در حال حاضر جبهه رسانه‌ای حامی فلسطین در قالب یک جنگ تمام‌عیار با جبهه رسانه‌ای نظام سلطه مواجه است. فعالیت رسانه‌های فلسطینی و رسانه‌های حامی مقاومت با وجود نوپابودن آن‌ها و رویارویی‌شان با رسانه‌های حامی اسرائیل و نظام سلطه پدیده بسیار مبارکی است که به عنوان یک فرصت می‌توان از آن یاد کرد.
هر چند نظام سلطه با تمام توان می‌کوشد در این جنگ نابرابر همواره پیروز میدان باشد، تلاش‌های انجام‌شده از سوی رسانه‌های جبهه مقاومت بارقه‌های امید را در دل‌ها می‌پروراند و یأس و ناامیدی از پیروزی رسانه‌ای در برابر امپراتوری رسانه‌ای نظام سلطه را به امید و دلگرمی بدل می‌کند؛ بنابراین هرگونه تلاش رسانه‌ای در راستای رساندن پیام ملت مظلوم فلسطین به دنیا در عصر حاضر نه تنها سودمند و مفید خواهد بود، بلکه وظیفه‌ای خطیر برای اصحاب رسانه در این جنگ بزرگ تلقی می‌گردد.
منابع و مآخذ
1.ابوغنیمه، زیاد (1380)، یهود در فرهنگ تبلیغات و رسانه‌های غرب، ترجمه عبدالفتاح احمدی، تهران، موسسه فرهنگی پژوهشی ضیاء اندیشه.
2.امین خندقی، جواد (1391)، سینمای سیاسی، سیاست سینمایی، قم، انتشارات ولاء منتظر.
3.پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران قابل دسترسی در: http://zionism.pchi.ir/show.php?page=contents&id=5568
4.حسینی، سیدمجید (1385)، هولوکاست حریم ممنوعه، قم، انتشارات ابتکار دانش.
5.خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان: https://www.yjc.ir
6.خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران: http://www.irna.ir
7.خبرگزاری قدس: http://qodsna.com
8.دیوک، دیوید (1384)، بیداری من، ترجمه واحد ترجمه مؤسسه اطلاع‌رسانی و مطالعات فرهنگی لوح و قلم، قم، انتشارات تسنیم اندیشه.
9.الرفاعی، فؤاد (1381)، نفوذ صهیونیسم بر رسانه‌های خبری و سازمان‌های بین‌المللی، ترجمه حسین سروقامت، تهران، انتشارات کیهان، چاپ دوم.
10.سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم (1382)، «ارض موعود و صهیونیسم»، نشریه هفت آسمان، شماره 20.
11.شبکه خبری العالم: http://fa.alalam.ir
12.صدری افشار، غلامحسین و نسرین و نسترن حکمی (1388)، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر.
13.صفاتاج، مجید (1387)، سینمای سلطه، تهران، انتشارات سفیر اردهال، چاپ دوم.
14.مرکز اطلاع رسانی فلسطین: https://farsi.palinfo.com
15.دانشنامه ویکی‌پدیا: https://fa.wikipedia.org
پانویس‌ها
- ↑ (صدری‌افشار و حکمی، 1388، ج1، ص1063).
- ↑ (صفاتاج، 1387، ص9)
- ↑ (دیوک، 1384، ص103-169).
- ↑ (الرفاعی، 1381، ص10-11).
- ↑ (دیوک، 1384، ص102-142).
- ↑ (همان، ص232؛ خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، 18/7/1391)
- ↑ (ر.ک: خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، 18/7/1391).
- ↑ (ر.ک: خبرگزاری قدس، 15/12/1395).
- ↑ (الرفاعی، 1381، ص7).
- ↑ (صفاتاج، 1387، ص141-142).
- ↑ (امین‌خندقی، 1391، ص212؛ صفاتاج، 1387، ص142-145).
- ↑ (دیوک، 1384، ص275-318).
- ↑ (صفاتاج، 1387، ص206)
- ↑ (ابوغنیمه، 1380، ص21)
- ↑ (امین‌خندقی، 1391، ص224)
- ↑ (صفاتاج، 1387، ص206)
- ↑ (دیوک، 1384، ص277).
- ↑ (دیوک، 1384، ص175-318؛ امین‌خندقی، 1391، ص224)
- ↑ (حسینی، 1385، ص77).
- ↑ (امین‌خندقی، 1391، ص217)
- ↑ (ر.ک: صفاتاج، 1387، ص201)
- ↑ (همان، ص217)
- ↑ (سلیمانی اردستانی،1382، ص76)
- ↑ (امین‌خندقی، 1391، ص216).
- ↑ (ر.ک: http://zionism.pchi.ir)
- ↑ (ر.ک: همان)
- ↑ (ر.ک: شبکه خبری العالم، 15/8/1388)
- ↑ (ر.ک: خبرگزاری جمهوری اسلامی، 18/3/1397).
- ↑ (ر.ک: مرکز اطلاع رسانی فلسطین، 14/10/2018).