یهودیان جمهوری آذربایجان (مقاله)

یهودیان در قرن 15 میلادی در منطقه‌ای که امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می‌شود حضور داشتند. این یهودیان به سه دسته تقسیم می‌شوند: یهودیان اشکنازی ، یهودیان گرجستانی (سفاردی) و یهودیان کوهستانی (کوه‌نشین) در اواسط قرن نوزدهم رشد روزافزون صنعت نفت باکو نقش مهمی در اسکان بسیاری از ملیت‌های گوناگون از جمله یهودیان در این منطقه داشت. همچنین نبود تفکرات ضدیهودی در میان مردم آن منطقه باعث شده که یهودیان در آن‌جا ساکن شوند. جمعیت یهودیان در آذربایجان بنا به موقعیت اقتصادی آنها و سیاست‌های اعمال شده در آذربایجان در طول تاریخ متفاوت بوده است. بعد از فروپاشی شوروی، مهاجرت یهودیان به اسرائیل سرعت یافت در حال حاضر یافتن آمار و تعداد دقیق یهودیان آذربایجان به طور رسمی مشکل است. زیرا به علت مشکلات تاریخی بسیاری از یهودیان از افشای مذهب خود خودداری کرده‌اند. برطبق گزارش کمیته مذهبی دولت در سال 2005، حدود 16 هزار یهودی در آذربایجان زندگی می‌کنند که 11 هزار نفرآن‌ها یهودیان کوهستانی هستند و 3600 نفر آنها در قوبا و نیز 1300نفر آنها در مناطق آذربایجان زندگی می‌کنند. یهودیان اشکنازی، 4300 نفرند که 3300 نفر آنها در باکو زندگی می‌کنند، و یهودیان گرجستانی که جمعیتشان حدود 700 نفر است. یهودیان در تمامی مناطق آذربایجان زندگی می‌کنند. تعداد آنها در قبا، اوغوز و شیروان بیشتر است. یهودیان هر دو زبان (زبان آذری و عبری) را یاد می‌گیرند، ولی در شهرستان‌ها اساسا به زبان آذربایجانی تحصیل می‌کنند. در باکو دو مدرسه یهودی که تدریس در آنها به زبان روسی است، وجود دارد. در این مدارس براساس برنامه درسی تایید شده در آذربایجان، درس داده می‌شود. برغم اینکه یهودیان بیش از دوهزار سال است که در دنیا پراکنده شده‌اند، اما ارزش‌های ملی – معنوی خود را حفظ کرده‌اند.

جمعیت‌های یهودی در آذربایجان

در آذربایجان هشت جمعیت یهودی وجود دارد که شامل: «جمعیت یهودیان کوهستانی باکو»، «جمعیت یهودیان اروپایی باکو»، «جمعیت یهودیان گرجی باکو»، «جمعیتی یهودیان سومقائیت»، «جمعیت یهودیان کوهستانی قیرمیزی قصبه شهرستان قبا»، «جمعیت یهودیان آذربایجان»، «جمعیت یهودیان گنجه» و «جمعیت یهودیان اوغوز» است.

حمایت‌های دولت باکو از یهودیان

پیوندها و مناسبات رو به افزون تل آویوـ باکو، نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود وضعیت معیشتی رفاهی یهودیان آذربایجان داشته است و دولت باکو در راستای حمایت‌های مادی خود از جامعه یهودیان آذربایجان کمک‌های مادی و معنوی بسیاری به جوامع یهودی در این کشور می‌کند. برای نمونه به دستور وزیر آموزش آذربایجان، زبان عبری در مدارس راهنمایی روستای «قرمیزی قصبه» به عنوان زبان خارجی تدریس می‌شود و نیز یک «ایشیوا» وابسته به مرکز تدریس برنامه‌های فرهنگی و آموزشی برای جوانان یهود احداث شده است. اعتبار نجف اف، مدیرکل امور اقوام، چندفرهنگ گرایی و مسایل دینی ریاست‌جمهوری آذربایجان در دیدار با رهبران جوامع یهود در آذربایجان اذعان می‌کند، حیدرعلی اف، رئیس‌جمهور سابق جمهوری آذربایجان توجه ویژه‌ای به یهودیان داشت و همین سیاست را هم اکنون نیز الهام علی اف، رییس‌جمهوری آذربایجان ادامه می‌دهد. اجازه فعالیت گسترده به یهودیان، تدریس فلسفه یهود توسط مبلغان آمریکایی، وجود 15 کنیسه فعال برای مراسمات یهودیان و اجازه برگزاری مراسمات ویژه ملت یهود در سطع عالی مثل هولوکاست که الهام علی اف، رییس‌جمهوری آذربایجان به مناسبت این روز، برای جوامع یهودی جمهوری آذربایجان پیام صادر می‌کند؛ تدریس زبان عبری در دانشگاه باکو توسط اساتید اسرائیلی، اعزام دانشجویان ممتاز جهت ادامه تحصیل به کشور اسرائیل، از گشایش‌ها، امتیازات و تسهیلات ویژه‌ای است که دولت جمهوری آذربایجان برای یهودیان ساکن در آذربایجان اعطا کرده است. همچنین، دولت جمهوری آذربایجان به یهودیان آنجا اجازه نشر مجلات و نشریات مختلف داده است؛ مثل: ماهنامه موج که مربوط به باشگاه جوانان هیلل است، ماهنامه اورشیلنو که از طرف مرکز فرهنگ یهود چاپ می‌شود و نیز ماهنامه امشیاوا که از طرف آژانس یهودی سخونت منتشر می‌شود. مواضع و رفتارهای حمایتی دولت آذربایجان نسبت به یهودیان و ممانعت از یهودستیزی در این کشور، افزایش فعالیت‌های سازمان‌های یهودی مختلف، پیدایش مراکز فرهنگی، خیریه‌ای و آموزشی یهودی در جمهوری آذربایجان و کاهش مهاجرت یهودیان به اسرائیل در سال‎های اخیر، بیانگر موضع حمایت‌گرایانه دولت این کشور نسبت به یهودیان می‌باشد.

مهمترین نهادها و سازمان‌های فرهنگی یهودیان آذربایجان

در جمهوری آذربایجان سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی و به ظاهر غیروابسته و مردم‌نهاد یهودی زیادی فعالیت می‌کنند. که اکثر آنها وابسته به اسراییل و با ماهیت یهودی فعالیت می‌نمایند. این سازمان‌ها، با این‌که به ظاهر جهت حفظ منافع یهودیان کوهستان تاسیس شده‌اند، اما اهداف اصلی این‌گونه سازمان‌ها گسترش نفوذ صهیونیست‌ها در جامعه آذربایجان است وتعمق در ساختار و فعالیت‌های آنها نشان می‌دهد که غالب آنها وابسته به رژیم صهیونیستی هستند. یهودیان صرف‌نظر از محل سکونت و تابعیت سیاسی‌شان، بنا به قوانین رژیم غاصب اسرائیل، شهروند رژیم صهیونیست محسوب می‌شوند و موظف به همکاری با سازمان‌های سیاسی- امنیتی رژیم صهیونیستی هستند. تا قبل از برقراری حکومت کمونیستی شوروی در جمهوری آذربایجان یعنی تا سال ۱۹۲۰، ۱۱ کنیسه برای جوامع یهودی وجود داشت. اما در زمان حکومت شوروی همه این کنیسه‌ها تعطیل شد و تنها یک کنیسه به فعالیت خود ادامه داد. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و در سال ۱۹۹۲، شعبه جامعه بین‌المللی یهودیت و فرهنگ یهودی در جمهوری آذربایجان تاسیس شد که با مشارکت فرهنگستان علوم این جمهوری، یک سمینار بین‌المللی تحت عنوان "یهودیان کوهستان، تاریخ و عصر حاضر" برگزار شد. هدف از تاسیس این باشگاه، اجرای برنامه‌های آموزشی فرهنگی و ارائه کمک‌های موثر به آژانس یهود (ساخنوت) می‌باشد.

مرکزفرهنگی جامعه یهودیان(جی. سی. سی)

این مرکز به ریاست «کاتس ویتالی» و «میخایلویچ» در آوریل 2003 در باکو راه‌اندازی شد. مهمترین هدف این مرکز ایجاد پیوندهای مرکزی میان قوم یهود برای آموزش آداب و رسوم و سنن وجمع‌آوری و تدریس فرهنگ و سنت‌های یهودی است. سالن موسیقی، تئاتر، ویدئو کلوپ، کلوب روشنفکران، کلوپ نخبگان و یک دانشکده تحت سرپرستی این مرکز قرار دارد. این مرکز جمع‌آوری اسناد درباره تاریخ، فرهنگ، قوم شناسی یهودیان آذربایجان و مطالعه اسناد جمع‌آوری شده انجام نمی‌گیرد. نتایج تحقیقات به صورت کتاب چاپ می‌شود. تاکنون این مرکز 6000 عنوان کتاب به عنوان منابع اطلاعاتی پیرامون موضوعات تاریخی، فرهنگ جمع‌آوری شده و بیش از 200 عنوان کتاب چاپ نموده است.

هرساله جامعه یهودیان آذربایجان با همکاری سفارت رژیم صهیونیستی در این کشور، جشنواره‌های کتاب در شهرهای باکو، گنجه و سومقائیت برگزار می‌کنند. شرکت در این جشنواره‌ها برای عموم آزاد است. ناشرانی از رژیم صهیونیستی نیز با آنها فعالیت می‌کنند و کتاب‌هایی برای کودکان و نوجوانان ارائه می‌دهند. گاهی نیز کتب بصورت رایگان و به زبانهای روسی، آذری و انگلیسی در اختیار عموم قرار می‌گیرد. در بررسی محتوای این کتب، مسائلی همچون مظلومیت قوم یهود و جنایات اعراب نسبت به یهودیان گنجانده شده است تا از این طریق بتوانند حسّ همدردی را میان مردم آذربایجان با مردم رژیم صهیونیستی فراهم کنند و جوانان آذری را از اقدام اعراب متنفر سازنند.

سازمان هسد ـ گرشون

این سازمان در ژوئن 1999 تأسیس شده است. ریاست این سازمان را شخصی به نام «سوکرمن لیرزلوویچ» برعهده دارد. تعداد 1550 نفر در این سازمان عضو هستند. از این تعداد 1113 نفر اهل باکو هستند. این سازمان سرپرستی مستمری بگیران نیازمند و همچنین مردان بالای 60 سال و زنان بالای 55 سال و معلولان جسمی زن و مرد را تحت پوشش و حمایت خود می‌گیرد. این سازمان دارای چهار شعبه‌ی فعال در شهرهای سومقائیت، گنجه، اوگوز و روستای پریوولنو است.

مرکز خیریه هاوا

این مرکز به ریاست «یوسف اوا سولماز» در سال 1996در باکو و دو شعبه دیگر در گنجه و آوغوز تأسیس شد. این مرکز در کنار برنامه‌های پشتیبانی و حمایتی خود و همچنین انجام دادن مشاوره‌های پزشکی فعالیت‌هایی در مورد آداب و رسوم و نیز فرهنگ یهودیان تحقیق و مطالعه می‌کند. کمک‌های مالی این مرکز توسط کمیته مشترک جامعه یهودیان آمریکا و اسرائیل و نیز برخی از افراد به شکل خصوصی انجام نمی‌گیرد. در کنیسه یهودیان اشکنازی، برنامه توسعه دانشگاه یهود به ریاست«زلما نوولیپ گنادی» رئیس جامعه مذهبی یهودیان اشکنازی در باکو به اجرا گذاشته شده است.

دولت آذربایجان همه ساله گرامی‌داشت روز هولوکاست را برگزار می‌کند و این امر برای آنها یادآور «یهودی آزاری» توسط نازیسم بوده و به عنوان یک وجه مشترک میان یهودیان آذربایجان و ملت یهود درآمده است. در این راستا در بیانیه‌ای که یهودیان این کشور صادر کرده‌اند، آمده است: 26 فوریه 1992 اهالی شهر خوجالی اعم از زن و بچه و پیر و جوان به دست ارامنه قتل عام شدند و در این جریان صدها نفر کشته و هزاران خانواده بی خانمان شدند. ما خود را در غم برادران و خواهران خود شریک می‌دانیم زیرا یهودیان هم در جنگ دوم جهانی در معرض قتل عام فاشیست‌ها بودند».

مرکز فرهنگی هیلل

ریاست این مرکز برعهده کمیل اسماعیل‌اف و انار کازوف می‌باشد و دانش‌آموزان یهودی را تحت پوشش خود قرار می‌دهد. این مرکز در کنار برنامه‌های معمولی برنامه‌های مذهبی و علمی برای جوانان در نظر گرفته است. این برنامه‌ها تحت عنوان «سرهاوس»، «وکیل شما» و «باهم قویتریم» صورت گرفته است. این مرکز اطلاعاتی در مورد نسل‌کشی یهودیان در زمان شوروی در کشورهای مشترک المنافع جمع‌آوری و ماهنامه‌ای به نام تاور منتشر می‌کند. بیشترین فعالیت آن در باکو و قبا می‌باشد. مراکز ورزشی و برپایی اردوهای تفریحی در خارج از آذربایجان از دیگر برنامه‌های آن است. باشگاه یهودی هیلل در کنار فعالیت‌های متعدد خود، ماهنامه«برج» را منتشر می‌کند که به مسائل و موضوعات مربوط به جامعه یهودیان آذربایجان می‌پردازد.

جمعیت زنان یهودی

این مرکز که نام اصلی آن «انجمن امور بشر دوستانه زنان یهودی در آذربایجان» است، در سال 1993 به ریاست «ریغودل لارسیا افیموونا» تأسیس شده است. این جمعیت عضو کنسرسیوم سازمان غیردولتی زنان آمریکا، اسرائیل و کشورهای مشترک المنافع است. بخشی از برنامه‌های این جمعیت شامل امور خیریه و کمک‌های مالی است. این کمک‌ها به وسیله کمیسیون تبلیغات مشترک یهودیان آمریکا (جونیت) تأمین می‌شود. این مرکز مهدکودک و جاهایی برای پرورش کودکان عقب مانده و محروم از شیر مادر درنظر گرفته است و دفترچه‌هایی با نام «مراقبت در خانه» را چاپ کرده است تا آگاهی زنان یهودی را بالا ببرد. همچنین خدمات درمانی را ارائه می‌دهد».

لازم به ذکر است که این انجمن شعبه‌ای با عنوان حمایت از زنان ستم دیده آذری در ایران راه‌اندزی کرده و همایش نقش نقض حقوق بشر در سال 2012 پانلی را با موضوع حقوق زنان آذری در ایران ارائه کرده است.

در کنار سازمان‌های رسمی یهودی که در آذربایجان تشکیل شده‌اند، سازمان‌هایی هم در اسرائیل تاسیس شده‌اند که اهداف ظاهری و باطنی آنها جامعه غیریهودی جمهوری آذربایجان را نشانه گرفته است. این‌گونه نهادها با این‌که شاید بیش از یک دهه است که از شکل‌گیری آنها می‌گذرد اما هنوز بصورت رسمی در آذربایجان اعلام موجودیت نکرده‌اند که به یکی از مهمترین آنها اشاره می‌شود.

سازمان شاه داغ

رئیس و موسس سازمان «شاه داغ» فردی بنام الخانان رازیل (אלחנן רזיאל) متولد ۱۹۶۱ شهر اوغوز جمهوری آذربایجان و یک روزنامه نگار است که عضو کمیته مرکزی حزب لیکود اسرائیل نیز می‌باشد. در آغاز سال ۲۰۱۹ میلادی دفتر این سازمان در آذربایجان افتتاح و اکنون فعالیت می‌نماید.

این مجموعه که در سال۲۰۰۷ تشکیل شده است، نمونه بارز یک سازمان اسراییلی با اهداف غیریهودی بشمار می‌آید که در هیچ یک از منابع اینترنتی آذری نمی‌توان نام و نشانی از آن پیدا کرد. اما رسانه‌های رسمی و کانالهای تلویزیونی رژیم صهیونیستی به ماهیت و ماموریت‌های این سازمان مفصل پرداخته است. گسترش روابط دوستانه و مستقیم اسراییل با جامعه آذری و ترکی زبان مسلمان و همچنین توسعه منافع اسراییل در جوامع قفقاز بصورت رسمی در اهداف این سازمان تعریف شده است.

جامعه روابط فرهنگی جمهوری آذربایجان اسرائیل(AZIZ) یا (IS-AZ)

این جامعه با علامت اختصاری«Aziz» به معنای عزیز و گرامی و با انتشار روزنامه، نقش مهمی را در اتحاد یهودیان دیاسپورای آذربایجان، احیای خودآگاهی یهودی و تحکیم روابط دوستانه یهودیان با دیگر قومیت‌های جمهوری آذربایجان ایفا می‌کند.

طرح ماشاو

طرح ماشاو یک طرح مبهم، غیرشفاف و به شدت غامض و پیچیده‌ای است که از ابزارهای نفوذ رژیم صهیویستی در کشورهای مختلف است. ماشاو یک سازمان و تشکیلات صهیونیستی است که دارای ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است و وظیفه اصلی آن که توسط سازمان‌های امنیتی این رژیم غاصب اداراه می‌شود؛ استخدام نخبگان و مقامات کشورهای اسلامی برای خدمت به اسرائیل است.

مقامات رژیم صهیونیست مدعی هستند که هدف از اجرای این طرح آشنا کردن کشورها با توسعه فناوری رژیم صهیونیستی و توانایی علمی اقتصادی این رژیم و تبادل تجربیات در زمینه‌های علمی، آموزشی و تحصیل و امور فرهنگی و کشاورزی است. امّا از دید کارشناسان، برنامه ماشاو اهداف دیگری دنبال می‌کند. در واقع رژیم صهیونیستی از این‌گونه برنامه‌ها و به بهانه تبادل اطلاعات علمی و فعالیتهای اقتصادی به‌عنوان پوششی برای رسدن به اهداف توسعه طلبانه بویژه در کشورهای مختلف استفاده می‌کند.

باشگاه سلام- شالوم، مجری این طرح در آذربایجان است. این طرح از سال 1993 در جمهوری آذربایجان توسط رژیم صهیونیستی اجرا می‌شود که با شیوه‌های مختلف از جمله کمک مالی و وعده وعیدهای متعدد به خانواده‌های فقیر و برگزاری مراسمات مختلف، به تبلیغ یهودیت در آذربایجان می‌پردازد.

۳۰۰ نفر از جمهوری آذربایجان جذب دوره‌های ماشاو شده و در آنها شرکت کرده‌اند. این سازمان دارای شبکه‌های علمی، تحصیلی و آکادمیک بسیار بوده و طرحی را که در جمهوری آذربایجان به اجرا درآورده است به طور عمده با نقش بانوان در توسعه اقتصادی مطرح است. نام طرح نخست "تحصیل و توسعه جمعیت" است.

رسانه‌های گروهی یهودیان در جمهوری آذربایجان

در حال حاضر۳ ماهنامه یهودی در باکو منتشر می‌شود. این ماهنامه‌ها شامل "باشنیای"(قلعه) چاپ باشگاه جوانان هیلل، "اورشلیانو"چاپ مرکز فرهنگی جامعه یهودی و "آمیشاف" چاپ آژانس یهود «ساخنوت» می‌باشد و همچنین روزنامه "آذ ایز" همان «عزیز» که توسط جامعه روابط فرهنگی جمهوری آذربایجان -اسرائیل، چاپ و منتشر می‌شود .