مقتل نویسی

ماه محرم الحرام

عنوان مقاله	مقتل نویسی
زبان مقاله	فارسی
اطلاعات نشر	ایران – قم – پژوهشگاه مطالعات تقریبی

مقتل‌نویسی یا مَقْتَل نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا شهادت شخصیت‌های مهم می‌پردازد. مقتل‌نگاری میان شیعیان بیشتر برای شرح شهادت امامان معصوم(ع) و شخصیت‌های برجسته شیعه بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی درباره واقعه کربلا، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت امام حسین(ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است. مقتل‌های امام حسین(ع) معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) درباره پیش‌بینی واقعه عاشورا، نامه‌ها و سخنان امام حسین(ع)، مطالبی از همراهان امام حسین(ع) که در واقعه کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) پس از عاشورا، روایات امامان شیعه درباره شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان امام حسین(ع) درباره واقعه عاشورا است. اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی را نخستین مقتل‌نویس حادثه عاشورا دانسته‌اند. مقتل الحسین(ع) نوشته ابی مخنف هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.

اوج مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری است ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دوره افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند کتاب روضة الشهداء، تألیف ملاحسین کاشفی. رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة و مُحرِق القلوب از این دسته‌اند. نفس المهموم و مقتل جامع سید الشهداء از مقتل‌های مهم معاصر است.

مفهوم‌شناسی

گزارش‌های مکتوبی که حاوی مطالبی درباره قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرحِ تاریخ باشند، مقتل خوانده می‌شوند.[۱] مقتل، حاصل نوعی تاریخ‌نویسی براساس تک‌نگاری است. تک‌نگاری حادثه‌ها، گونه‌ای از نوشته‌های تاریخی است که در ثبت وقایع مهم استفاده می‌شود. چنین نوشته‌هایی غالباً در زمینه وقایع پرحادثه و سرنوشت‌ساز شکل می‌گیرند و آنها را با تمام جزئیات نقل می‌کنند.[۲] مَقْتَل در لغت به معنای محلّ قتل یا همان قتل‌گاه است.[۳]

پیشینه مقتل‌نگاری

مقتل امام علی(ع) اثر ابن ابی دنیا اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط شیعیان، عمدتاً درباره شهادت امام علی(ع) هستند.[۴] برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ «مقتل امیرالمؤمنین»(ع) از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی‌ دنیا نام برده‌اند.[۵] پس از شهادت امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، مقتل‌نگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان «مقتل الحسین»، یا فقط نامی در فهرست‌نگاری‌ها باقی است یا بخشی از آنها به‌صورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است.[۶] مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از اهل بیت(ع) را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران،[۷] مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت ۱۵۷ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از نصر بن مزاحم کوفی (درگذشت ۲۱۲ق)و هِشام کَلبی (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ق)، مقتل رشید و میثم و جُوَیریة بن مسهّر از هشام کلبی و مقتل محمد بن ابی بکر از عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ق) از آن جمله‌اند.[۸] مقتل‌های امام حسین(ع) بنابر نظر مشهور، مقتل ابی‌عبدالله الحسین، اثر اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی قدیمی‌ترین مقتل در زمینه حوادث شهادت امام حسین (ع) است.[۹] البته برپایه روایتی در کتاب ثواب‌الأعمال، نوشته شیخ صدوق، اصبغ بن نباته‌ شهادت امام حسین (ع) را درک کرد،[۱۰] ولی هیچ جزئیاتی دربارۀ واقعۀ عاشورا از او نقل نشده است. بااین‌همه، برخی محققان معتقدند فرزند او قاسم، مقتلی درباره واقعه عاشورا نوشته است.[۱۱] اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است‌.[۱۲] برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند.[۱۳]برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته اند ونام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده اند. [۱۴]

سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دوره افول مقتل‌نویسی گزارش شده است.[۱۵] آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعه کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است.[۱۶] برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند؛[۱۷] مانند کتاب روضة الشهداء تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰-۹۱۰ق) که در اوایل قرن دهم قمری نوشته شده است.[۱۸] با روی‌کارآمدن دولت صفوی، مراسم عاشورا جایگاه رسمی‌تری یافت و مقتل‌های جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا را بیشتر از زاویه اندوه، مصیبت و بلا روایت می‌کردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شده‌اند. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، ازالة الاوهام فی البکاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة، و مُحرِق القلوب از این دسته‌اند.[۱۹] کتاب قمقام زخّار و صمصام بَتّار، به‌معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق)، از پرآوازه‌ترین مقاتل تألیف‌شده در چند سده اخیر دانسته شده است.[۲۰]مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان ،ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری قرن ۱۳نیز از مقاتل معروف ومعتبر است.[نیازمند منبع] اعتبار مقتل‌های امام حسین (ع) به‌باور رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند:[۲۱] • مقتل الحسین(ع)، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی‌ (درگذشت ۱۵۷ق)، • ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸–۲۳۰ ق)، • ترجمه و مقتل امام حسین(ع)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری‌ (سده دوم و سوم قمری)، • گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - ۲۸۲ق)، • فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق).[۲۲] او نوشته است:‌ مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین(ع) آورده، به‌طور عمده برگرفته از کتاب فتوح نوشته ابن‌اعثم است.[۲۳] همچنین سید ابن‌ طاووس در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزارش کرده است.[۲۴] مطالب مقتل‌های امام حسین برخی از مطالب مقتل‌های امام حسین(ع)، عبارت‌است از: • روایاتی از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) درباره پیش‌بینی واقعه عاشورا • نامه‌ها و سخنان امام حسین(ع) از آغاز حرکت تا شهادت • مطالبی که توسط آن دسته از همراهان امام حسین(ع) نقل شده که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، اما کشته نشده‌اند.[۲۵] • خطبه‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در طول سفر در کوفه، شام و مدینه • روایات منسوب به امامان شیعه درباره شهادت امام حسین (ع) • نکاتی که از مخالفان و دشمنان امام حسین(ع) درباره واقعه عاشورا نقل شده است.[۲۶] مقتل‌های مهم معاصر کتاب مقتل جامع سید الشهداء برخی از مقتل‌های مهم در دوران معاصر (قرن‌های چهاردهم و پانزدهم قمری) عبارت‌اند از: • نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم؛ شیخ عباس قمی • مقتل الحسین(ع)؛ عبدالرزاق موسوی مُقَرَّم • لَواعِجُ الاَشجان فی مقتل الحسین(ع)؛ محسن امین عاملی • عَبَرات المصطفَین فی مقتل الحسین(ع)؛ محمدباقر محمودی • مقتل جامع سید الشهداء؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی[۲۷] • لمعات الحسین،سید محمد حسین حسینی طهرانی،

پانویس

1. پرش به بالا↑ صاحبی، مقتل و مقتل‌نگاران، ۱۳۷۳ش، ص۳۱. 2. پرش به بالا↑ یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۰. 3. پرش به بالا↑ معین، فرهنگ فارسی. 4. پرش به بالا↑ یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۱. 5. پرش به بالا↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۹-۳۱. 6. پرش به بالا↑ یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۱. 7. پرش به بالا↑ آقابزرگ، الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲. 8. پرش به بالا↑ آقابزرگ، الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۳۱-۳۵. 9. پرش به بالا↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۳و۲۴. 10. پرش به بالا↑ شیخ الصدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۳ ق، ص۲۶۰. 11. پرش به بالا↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۶. 12. پرش به بالا↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵. 13. پرش به بالا↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵. 14. پرش به بالا↑ عندلیب همدانی، ثارالله،۱۳۸۹ ش،ص ۱۴۱ 15. پرش به بالا↑ رنجبر، «سیری در مقتل‌نویسی»، ص۸۴. 16. پرش به بالا↑ رنجبر، «سیری در مقتل‌نویسی»، ص۸۴؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۰۵-۱۱۲. 17. پرش به بالا↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۰۵-۱۱۲. 18. پرش به بالا↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۲ و ۲۲۰. 19. پرش به بالا↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ۱۳۸۰ش، ص۵۱و۵۲. 20. پرش به بالا↑ رحیمی، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، ص۲۸. 21. پرش به بالا↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲. 22. پرش به بالا↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲. 23. پرش به بالا↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲. 24. پرش به بالا↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۰۲. 25. پرش به بالا↑ جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ش، ص۲۱-۲۷. 26. پرش به بالا↑ جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ش، ص۲۱-۲۷. 27. پرش به بالا↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۹.

منابع

1. • تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء.
2. • جعفریان، رسول، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، در مجله آینه پژوهش، ش۷۱و۷۲، ۱۳۸۰ش.
3. • جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‎های فارسی، قم، زمزم هدایت، ١٣٨۶ش.
4. • رحیمی، عبدالرفیع، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، در مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش۷۹، اردیبهشت ۱۳۸۳ش.
5. • رنجبر، محسن «سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (۳)»، در مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش۱۶، زمستان ۱۳۷۶ش.
6. • صاحبی، محمدجواد، «مقتل و مقتل‌نگاران»، در مجله کیهان فرهنگی، ش۱۱۱، تیر ۱۳۷۳ش.
7. • صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الاعمال، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
8. • گروهی از تاریخ پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
9. • محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
10. • معین، محمد، فرهنگ فارسی.
11. • نوری، میرزاحسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشرآفاق، ۱۳۸۸ش.
12. • یاوری، محمدجواد، «مقتل‌نگاری شیعیان از آغاز تا پایان قرن پنجم هجری»، در مجله تاریخ اسلام، ش۳۲، ۱۳۸۶ش.