مسجد قبا
مسجد قبا اولين مسجدي است كه توسط پيامبر (صلي الله عليه و آله) بنا گرديد.
موقعيت جغرافيايي
منطقه قبا در فاصله شش كيلومتري جنوب مسجد النبي(صلي الله عليه و آله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعي و پرآب اطراف مدينه به شمار مي‌آيد. به همين دليل نخلستان‌هاي زيادي در قبا وجود داشته و دارد. مردم اين منطقه، كه به نام طايفه بنو عمرو بن عوف شناخته مي‌شدند، به دليل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدينه و در واقع سر راه مكه به مدينه، نخستين استقبال كنندگان از مهاجرين و نيز شخص رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در وقت هجرت بودند.
پيش از آمدن رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، شماري از مهاجران كه از مكه به مدينه آمدند، به طور موقت در قبا سكونت گزيدند. پس از آن كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به قبا آمدند، چند روزي در آنجا توقف كرده و آنگاه كه خانواده آن حضرت، همراه علي بن ابي طالب(عليه السلام) به ايشان پيوستند، راهيِ محل اصلي يثرب، يعني جايي كه امروزه مسجد النبي(صلي الله عليه وآله) قرار دارد، شدند.
تاريخ بناي مسجد
در چند روزي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در قبا بود، مسجدي در اين ناحيه بنا كرد كه طي آن، تنها ديواري از سنگ‌هاي حرّه بر گرد آن كشيده شد. تا زمان توسعه وليد بن عبد الملك مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه‌هاي خرما بود.
ورود رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم يا چهاردهم ربيع الأول نوشتهاند. آن حضرت در اين چند روز ميهمان كلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعد بن خَيْثمه با مردم نماز ميخواند. سعد در جنگ بدر و پدرش درجنگ احدبه شهادت رسيدند. خانه سعد بن خَيْثمه و كلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربي ـ بوده و هر دوي آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پيش از توسعه سال ۱۴۰۶ قمري، خانه سعدبن خَيْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طي چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نيز وارد شده و در آن نماز ميخواندند. در حال حاضر، محل اين دو خانه، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است.
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بعدها نيز كه در مركز مدينه ساكن شد، هر هفته، گاه روزهاي شنبه و گاه دوشنبه به قبا مي آمد و در اين مسجد نماز مي گزارد. ابن شَبّه نوشته است: «إنَّ النَّبي (صلي الله عليه وآله) كانَ يَأتِي قُباء يَوْمَ الإثْنَين.»[۱]
مسجد قبا در قرآن
بنا به روايات فراوان، مسجد قبا مصداق آيه «... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ...»[۲] ميباشد. اين آيه اشاره به اين نكته دارد كه اين مسجد از روز نخست بر پايه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در اين مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول اين آيه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد ياد شده را به نام «مسجد التقوي» ميشناختند.[۳] اين آيه در برابر مسجد ضرار نازل شد كه برخلاف مسجد قبا كه بر پايه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پايه نفاق و اختلاف بنا گرديد. تعبير «مِنْ اَوَّلِ يَوْم» به معناي همان روز تأسيس مسجد است كه با نيت خالص بنا نهاده شد.
همچنين نقل شده است كه آيه «... فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ»[۴] در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. اين آيه در كنار آياتي كه اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نهم هجري، اندكي پيش از جنگ تبوك است.
ياقوت حِمَوي در اوايل قرن هفتم هجري نوشته است كه مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ويرانه آن باقي است. زائراني كه براي زيارت مسجد قبا به اين ناحيه مي آيند، به مسجد ضرار هم سري زده و با زدن لگدي به آن، از آنجا ميگذرند.[۵]
تجديد بناي مسجد قبا
عمربن عبدالعزيز در آخرين دهه قرن اول هجري، به دستور وليد بناي اوليه مسجد قبا را خراب كرد و از نو بنايي استوار برپا ساخت و براي آن رواق‌هايي نيز افزود.
مسجد قبا بعدها به دست جمال الدين ابو منصور اصفهاني، يكي از وزراي حكّام موصل، در سال ۵۵۵ قمري بازسازي شد. آثار اين وزير در تمامي مكه و مدينه ديده ميشود.
توسعه مسجد قبا در قرن اخير
مسجد قبا هميشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعميرات اساسي در آن انجام شده است. در سال ۱۳۸۸ قمري ملك فيصل رواقهاي آن را در جهت شرقي مسجد توسعه داد.
بناي جديد آن، كه در ۲۶ صفر سال ۱۴۰۶ قمري به پايان رسيد، در شكل معماري جديد خود، يكي از مهمترين و زيباترين مساجدي است كه در مدينه منوره قرار دارد. در بناي فعلي چهار مناره براي اين مسجد در نظر گرفته شده كه هر كدام ۴۷ متر طول دارد. مساحت تقريبي آن و بناهاي جانبي مربوط به آن، در محدودهاي به مساحت ۱۳۵۰۰ متر مربع ميباشد كه بر اساس محاسبات معماران آن، گنجايش بيست هزار نمازگزار را دارد.
ثواب نماز در مسجد قبا
به هر روي، مسجد قبا نخستين مسجدي است كه رسول الله(صلي الله عليه وآله) آن را بنا كرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود: «مَنْ تَطَهَّرَ في بَيْتِهِ ثُمَّ أتي مَسْجِدَ قُباء فَصلّي فِيهِ رَكْعَتَيْن كانَ كأجْرِ عُمْرة[۶]؛ كسي كه در خانهاش وضو بگيرد، آنگاه به مسجد قبا درآيد و دو ركعت نماز بگزارد، ثواب يك عمره را برده است.»
در حديث ديگري هم آمده است: «كانَ النَّبِيُّ(صلي الله عليه وآله) يَأتِي مَسْجِدَ قُباء راكباً وَ ماشِياً فَيُصَلّي فِيهِ رَكْعَتَيْن[۷]؛ رسول خدا، گاه پياده و گاه سواره به مسجد قبا ميآمد و دو ركعت نماز در آن مي خواند.»