مسجد الاقصی
بسم الله الرحمن الرحیم مسجدالاقصی توجه: نیاز به ویرایش و تنظیم پی نوشت و احیانا حذف و اضافه دارد.
مسجدالاقصی از اماکن بسیار مقدس مسلمانان در شهر بیت‌المقدس فلسطین است که آن را داوود نبی (علیه‌السّلام) بنا نهاد و حضرت سلیمان (علیه‌السّلام) آن را تکمیل کرد. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا هفده ماه پس از هجرت به سمت این مسجد نماز می‌گذاردند و معراج پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قبل از هجرت از این مسجد صورت گرفته است. فهرست مندرجات ۱ - یادآور تاریخ ۲ - در لغت ۳ - در اصطلاح ۴ - موقعیت مسجدالاقصی ۵ - تقدس مسجدالاقصی ۶ - تاریخچه و فلسفه‌ی اطلاق نام مسجد
۶.۱ - بانی احداث ساختمان مسجد
۶.۲ - تعمیر و مرمت مسجد
۶.۳ - تسخیر مسجد توسط صلیبی‌ها
۶.۴ - نام‌های مسجد در صدر اسلام
۶.۵ - فرضیه‌های نام‌گذاری مسجدالاقصی
۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع
یادآور تاریخ [ویرایش] ________________________________________
نام "مسجدالاقصی" یادآور حوادث و داستان‌های شگفت‌انگیزی است. در پس این واژه طومار درهم تنیده‌ای از خاطرات تلخ و شیرین نهفته است. مسجدالاقصی گاهی در حیرت شکوه حکومت سلیمانی و جبروت حاکمیت داوودی قد برافراشته و زمانی لرزش زلزله‌های پی‌درپی او را بر زمین نشانده، گاهی از حقیقت‌جویی و پایداری ابراهیمی مشعوف گشته و زمانی از انحراف و خودبرتربینی یهودیت محزون، گاهی از تولد مسیحایی شادان و زمانی از تصلیب او نالان و گاهی از عروج احمدی فراتر از قاب قوسین انگشت به دهان مانده و زمانی از سقوط انسان به درجه سفلی حیوانیت محزون گشته است. نام مسجدالاقصی با سیاهی‌ها و سفیدی‌های تاریخ عجین است. این نام تداعی‌گر وحدانیت و عبودیت و در عین حال گاهی عناد و سرکشی انسان نسبت به خالق می‌باشد. اهمیت این مکان مقدس و حضور نام آن در جای جای تاریخ، ضرورت تحقیق درباره تاریخچه و فلسفه نام‌گذاری آن را آشکار می‌نماید. در لغت [ویرایش] ________________________________________
"الاقصی" در لغت به معنای دور، دورترین و به نهایت رسیده‌تر است. [۱] مسجدالاقصی (به عربی: المسجد‌الاقصی، به معنی دورترین مسجد است.) در اصطلاح [ویرایش] ________________________________________
"مسجدالاقصی"یا همان مسجد بیت‌المقدس در اصطلاح مسجدی در شهر بیت‌المقدس است. این جامع در قدس در فاصله۵۰۰ متری جامع عمر و بقعه صخره قرار دارد. [۲] مسجدی‌ست که نام آن در آیه اول سوره اسراء آمده‌است، که اشاره به معراج و سیر شبانه پیامبر اسلام از مسجدالحرام به مسجدالاقصی دارد: «سبْحَانَ الَّذِی اَسرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ اِلی الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا اِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ؛ منزّه‌است آن خدایی که بنده‌اش را شبانگاهی از مسجدالحرام به سوی مسجدالاقصی- که پیرامون آن را برکت داده‌ایم- سیر داد، تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست» موقعیت مسجدالاقصی [ویرایش] ________________________________________
این مسجد، که در بخش شرقی شهر بیت‌المقدس (اورشلیم) قرار دارد، در سال ۷۱۰ ساخته شد. مسلمانان پس از هجرت به مدینه، تا سال یکم هجری به سمت بیت‌المقدس نماز می‌خواندند. همچنین باید توجه داشت مسجد در قرآن به معنای کلیسا و کنیسه هم به کار رفته است. مسجدالاقصی حدوداً ۱۴ کیلومتر تا رام‌الله مرکز اداره موقت فلسطین فاصله دارد. برخی از یهودیان ساکن بیت‌المقدس (اورشلیم) اعتقاد دارند که بقایای معبد «هیکل» (معبدی که سلیمان نبی به دستور خداوند ساخت و شرح آن در کتاب مقدس، بخش عهد عتیق آمده است) در زیر مسجدالاقصی قرار دارد و برای تخریب مسجدالاقصی و احیای آن معبد تلاش می‌کنند. از جمله تلاش مایکل دینس روهن در ۲۱ اوت ۱۹۶۹ (۳۰/۵/۱۳۴۸) که در این آتش‌سوزی در قسمت جنوب شرقی در حدود دویست متر مربع از سقف مسجد کاملاً منهدم گردید و گنبد مسجد در پنج نقطه سوخت. همچنین یکی از آثار متبرک مسجد و یک منبر مخصوص که هشتصد سال سابقه داشت نیز کاملاً از بین رفت. اما مطابق تحقیقات تازه‌تری، این احتمال تقویت شده که محل هیکل بر محل فعلی بنای مسجد منطبق نیست و در فضای باز جنوب شرقی آن قرار دارد. عامه گمان می‌کنند که مسجدالاقصی همان قبه الصخره (یعنی گنبد طلائی بر روی صخره مقدس)، است. همچنین بیشتر مسلمانان گمان می‌کنند که مسجدالاقصی که در قرآن آمده است همان مسجدالاقصی واقع در بیت‌المقدس فعلی است، که همانطور که اشاره شد تاریخ ساخت مسجدالاقصی فعلی واقع در بیت‌المقدس سال‌ها پس از نزول قرآن است. بنیانگذار مسجدالاقصی فعلی خلیفه دوم عمر بن خطاب و کامل کننده آن ملک مروان پسر حکم بوده است. در احادیث متعدد از ائمه شیعه، مسجدالاقصی که در قرآن آمده است نه در بیت‌المقدس و نه در روی زمین بلکه در آسمان‌ها اعلام شده است. تقدس مسجدالاقصی [ویرایش] ________________________________________
معمولا گفته می‌شود مسجدالاقصی یکی از مقدس‌ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان است. مثلاً در برخی احادیث اهل تسنن گفته می‌شود، این مسجد، سومین حرم شریف پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی در مکه و مدینه است. همچنین نقل است که آدم مسجدالاقصی را ساخته و زیر بنای آنرا چهل سال پس از ساختن بیت‌الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است. اما احادیث متعددی در اهل تشیع این موضوع را رد می‌کند. در بیشتر کتب حدیثی شیعه، فصلی به نام «برتری مسجد کوفه بر مسجدالاقصی» وجود دارد. در حدیثی از امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) راوی چنین می‌گوید: سَاَلْتُهُ عَنِ الْمَسَاجِدِ الَّتِی لَهَا الْفَضْلُ فَقَالَ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ قُلْتُ وَ الْمسجد‌الاقصی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ ذَاکَ فِی السَّمَاءِ اِلَیْهِ اُسْرِیَ رَسُولُ اللَّهِ صفَقُلْتُ اِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ اِنَّهُ بیت‌المقدس فَقَالَ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ اَفْضَلُ مِنْهُ. ترجمه: از او در مورد مساجدی که فضل دارند سوال کردم، گفت: مسجدالحرام و مسجد‌الرسول، گفتم فدایت شوم و مسجدالاقصی؟ گفت آن در آسمان است. رسول خدا به سمت آن سیر کرد. گفتم مردم می‌گویند آن در بیت‌المقدس است، پس گفت مسجد کوفه از آن افضل است! البته بیت‌المقدس و نه لزوما مسجدالاقصی، اولین قبله مسلمانان بوده است، جایی که در دوران اولیه پیامبر اسلام به سوی آن نماز می‌خواندند. و در برخی احادیث شیعیان مسجد بیت‌المقدس مورد تقدیس قرار گرفته‌است. به هر حال صرف نظر از اعتقادات دینی مسلمانان، قدمت بیش از یک هزار ساله این مسجد نیز سبب اهمیت تاریخی این مسجد است. تاریخچه و فلسفه‌ی اطلاق نام مسجد [ویرایش] ________________________________________
"مسجدالاقصی" از اماکن بسیار مقدسی است که در سرتاسر تاریخ مورد توجه پیروان ادیان توحیدی و ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام بوده است. این مسجد در سرزمین شام و شهر بیت‌المقدس واقع شده و بنابر شواهد تاریخی نخستین‌بار داوود نبی (علیه‌السّلام) در محل آن اقدام به احداث معبدی نمود و سلیمان (علیه‌السّلام) آن را تکمیل کرد. در آن زمان این شهر را اورشلیم یا یورشالیم می‌نامیدند. اورشلیم، ترکیبی از دو واژه "اور" و "شلیم" است. "اور" در عبری به معنی آتش، روشنایی و مقدس است و "شلیم" به مفهوم شهر، صلح و سلامتی می‌باشد. بعدها این مکان با نام‌های دیگری چون "ایلیاء" (شهر خدا) و در زمان یهودیان "بیت همیقداش" (خانه مقدس) نیز شناخته می‌شده است. نام "ایلیاء" تا زمان ظهور اسلام بر شهر باقی ماند و به تدریج اسامی بیت‌المقدس، بیت‌القدس، قدس شریف و مدینه مقدس هم به کار گرفته شدند. [۳]
مسجدالاقصی در هر دوره متناسب و به تبعیت از نام شهر و خاستگاه خود تغییر نام داده و اسامی متفاوتی برخود تجربه کرده است. معبد اورشلیم، معبد ایلیاء، بقعه ایلیاء و... از این جمله هستند. [۴]
قبل از ورود سپاه مسلمانان به بیت‌المقدس در محل مسجدالاقصی کلیسایی وجود داشت که توسط "ژوستین" امپراطور روم شرقی به نام حضرت مریم بنا شده بود. در سال ۱۵ هجری خلیفه دوم این شهر را فتح نموده و حرم مقدس به تصرف مسلمانان درآمد. حرم شریف قدس که تا آن موقع در دست یهودیان و مسیحیان روزگار گذرانده بود سرنوشت خود را در دستان مسلمانان می‌دید. [۵]
← بانی احداث ساختمان مسجد
در مورد بانی احداث ساختمان مسجدالاقصی اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند نخستین بار عمر بن خطاب دستور احداث مسجدی را بجای کلیسا داد و مسلمانان آن کلیسا را تغییر داده و آنجا را تبدیل به مسجد نمودند و پس از آن نیز مسجد دیگری در فاصله ۵۰۰ متری آن بنا کرد که بعدها به نام مسجد عمر (برخی این مسجد را با همان بقعه صخره یکی می‌دانند و معقدند که نخستین‌بار عمر دستور ساخت گنبدی بر بالای این صخره شریف را داد. اما بر اساس نظری دیگر مسجد عمر مسجد دیگری در کنار بقعه صخره است.) [۶] معروف شد. [۷] اما بنا به روایت قوی‌تر عبدالملک بن مروان در سال ۷۴ ه. ق. دستور تجدید و مرمت آن را داد و آنجا را تبدیل به مسجد نمود. البته ساخت آن در دوران حکومت فرزندش ولید بن عبد الملک ۸۶ه. ق به پایان رسید. [۸] نکته قابل توجه این است که در این تاریخ برای نخستین‌بار است این مکان را مسجدالاقصی نام نهادند. ← تعمیر و مرمت مسجد
بعدها حاکمان اسلامی در هر دوره به تعمیر و مرمت مسجد پرداختند و به این ترتیب معماری آن به تدریج ظاهری چون مساجد اسلامی پیدا می‌کرد. زلزله‌ای که در سال ۷۴۶ میلادی روی داد به ساختمان مسجد صدمه‌ی زیادی وارد کرد که به دستور "منصور" خلیفه‌ی وقت عباسی تعمیر شد، چندی بعد برای دومین بار زلزله‌ای ساختمان مسجد را لرزاند که این بار به دستور "مهدی" خلیفه‌ی عباسی تجدید بنا شد. [۹]
← تسخیر مسجد توسط صلیبی‌ها
پس از عباسی‌ها فاطمی‌ها این روند را ادامه دادند و به تزیین و گسترش فضای مسجدالاقصی پرداختند. سپس مسجدالاقصی مدتی به دست صلیبی‌ها تسخیر شد. آن‌ها خسارات زیادی به ساختمان مسجد وارد ساختند و با استفاده نابجا از فضای مسجد و جنگ و خونریزی در حرم شریف به ساحت این مکان مقدس هتک حرمت نمودند. اما به همت سپاهیان ایوبی و سردارانی چون صلاح‌الدین ایوبی مسجدالاقصی بار دیگر به تصرف مسلمانان درآمد. به علاوه آن‌ها در مرمت و زیباسازی فضای داخلی مسجد نقش پررنگی داشتند. صلاح‌الدین ایوبی در سال۵۸۳ ه. ق محرابی با نقش و نگار بسیار باشکوهی در آن بنا نمود و به تزیین قسمت‌های از آن پرداخت. [۱۰]
← نام‌های مسجد در صدر اسلام
همانطور که بیان شد در گذشته و در زمان صدر اسلام مسجدالاقصی با همین نام شناخته نمی‌شد بلکه بیشتر به نام‌هایی چون مسجد بیت‌المقدس، مسجد ایلیاء و... معروف بوده است. در تایید این سخن می‌توان به روایاتی از ابن میمونه به نقل از ابن ماجه و بیهقی در کتاب سنن‌شان اشاره کرد. «ابن میمونه از پیغمبر درباره بیت‌المقدس فتوی خواستم. پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: ارض محشر و منشر است، سرزمین رستاخیر است. به آنجا بروید و نماز در آن بگذارید. برای اینکه نماز در آن مثال هزار نماز در غیر آن است. گفتم: اگر من استطاعت آن نداشته باشم که تحمیلات رفتن به آنجا را برخود هموار کنم رای می‌دهید که چه کنم؟ فرمود: روغن زینتی برای آنجا اهداء کن و هدیه نما که در چراغ آن بیافروزند. هرکس این کار را بکند مثل آنستکه به آنجا آمده است.» [۱۱] و [۱۲]
این گفت‌وگو در زمان پیغمبر و قبل از فتح بیت‌المقدس اتفاق افتاده و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از لفظ بیت‌المقدس به جای مسجدالاقصی استفاده کرده‌اند، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ایشان به این طریق خبر از غیب می‌دادند و همچنین اینکه لفظ مسجدالاقصی در آن زمان رایج نبوده است. [۱۳]
در حدیث دیگری که ابن شهاب زهری محدث معروف از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت کرده فرمودند"جز به سوی سه مسجد، یعنی مسجدالحرام و همین مسجد من (مسجدالنبی) و مسجد بیت‌المقدس آهنگ سفر نکنید. [۱۴] [۱۵] " لفظ مسجد بیت‌المقدس به جای مسجدالاقصی آمده است. امالی صدوق از امیرالمومنین (علیه‌السّلام) نقل کرده است که می‌فرمایند: چهار قصر از بهشت در دنیاست: مسجدالحرام، مسجد‌الرسول، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه. ← فرضیه‌های نام‌گذاری مسجدالاقصی
اما سوال مهمی مطرح می‌شود که پس چگونه است که با این وجود در قرآن لفظ مسجدالاقصی آورده شده است. آیا منظور از این لفظ در سوره اسراء همان مسجد بیت‌المقدس است؟ این لفظ در قرآن تنها یک بار در آیه نخست سوره اسراء که معروف به آیه معراج است آمده است. «سُبْحانَ الَّذی اَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اِلَی الْمسجد‌الاقصی الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ؛ [۱۶] پاک و منزه است خدایی که در مبارک شبی بنده خود (محمد) (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از مسجد حرام (مکه معظمه) به مسجد اقصایی که پیرامونش را (به قدوم خاصان خود) مبارک ساخت، سیر داد تا آیات خود را به او بنمایاند که همانا خداوند شنوا و بیناست» [۱۷]
علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) در تفسیر المیزان در این آیه لفظ مسجدالاقصی را به بیت‌المقدس تحویل برده است. «مسجدالاقصی (که همان بیت‌المقدس باشد و بنائی است مرتفع (هیکل) که داوود و سلیمان (علیه‌السّلام) برای بنی‌اسرائیل بنا نمودند، و خدا آن را خانه مقدس ایشان قرار داد» [۱۸]
تاکنون چندین فرضیه برای مسجدالاقصی نامیده شدن این مسجد در قرآن ارایه شده است. طبق فرضیه نخست این مسجد به اعتبار مطلق شهر بیت‌المقدس در این آیه چنین نامیده شده است. فرضیه دوم تاحدی به معنای لغوی آن توجه داشته است و بیان می‌کند که این مسجد عالی‌ترین و به یک معنا آخرین و دورترین مسجد از طرف مرز اعلای خداپرستی است. فرضیه سوم به مدارک تاریخی استناد کرده و می‌گوید این بقعه‌ای را که حالا مسجدالاقصی نامیده‌اند در آن زمان هنوز فتح نشده بود و به صورت کلیسائی بوده که از باب تطبیق بر یک مصداق نام مسجدالاقصی بر آن اطلاق شده است. [۱۹]
فرضیات دیگری هم بیان شده که یکی دیگر از آن‌ها به آیات ۲الی ۸ سوره اسرا که به روشنی به ویرانی معبدهای اول و دوم به عنوان حوادث مهم و تعیین کننده تاریخ بنی اسرائیل اشاره کرده است استناد می‌کند. طبق این نظر این لفظ قرآنی به حرم اورشلیم اشاره دارد که البته منظور تمام محوطه حرم و اماکن مقدس اطراف آن هم می‌شود. اما در رد این نظر استدلال شده است که در عهد پیامبر اکرم در محل معبد هیچ‌گونه بنایی نبوده و سرزمین مقدس در قرآن مجید در سوره روم آیه ۳ "ادنی الارض" خوانده شده نه "اقصی". [۲۰]
«فی اَدْنَی الْاَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ؛ [۲۱] در نزدیک‌ترین زمین به سرزمین عرب، و هم ایشان بعد از شکست خوردن به زودی غلبه خواهند کرد» البته این فرضیه چندان مورد استقبال قرار نگرفته و احتمال آن بسیار ضعیف است.
فهرست منابع
۱- قرآن کریم، سوره اسراء، سوره روم
۲- اسعدی، مرتضی، بیت المقدس، بنیاد دایره المعارف اسلامی با همکاری مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، ۱۳۶۷
۳- الامام ضیاءالدین محمد بن عبد الواحد بن احمد القدسی الحنبلی، فضائل بیت المقدس، الطبعه الولی، ۱۴۰۵
۴ - اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایره المعارف الامی۲-بیت المقدس، چاپ اول، ۱۳۶۷، شرکت افست)
۵- ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن ابنماجه، تحقیق محمدفوادعبدالباقی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۳۹۵ق
۶- الامام الحافظ ابی عبداالله محمدبن عبدالله الحاکم النیسابوری، المستدرک علی الصحیحین للحاکم، نشردارالکتب العلمیه" سایت جامع الحدیث"
۷- الموسوعه العربیه المسیره، مجموعه‌ای از مولفین
۸- بخاری، ابو عبداله محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق مصطفی دیب البغا، دمشق/بیروت، دارابن کثیر، ۱۹۹۳م
۹- دهخدا، علی اکبر، موسسه نتشارات و چاپ دانشگاه تهران. ج۱۲، سال۱۳۳۴و ۱۲۵۸
۱۰- حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، . . موسسه انتشارات امیرکبیر تهران ۱۳۶۴
۱۱- خسرو شاهی، سید‌هادی، پیکار در فلسطین و بیت المقدس، موسسه تبلیغاتی دارالتبلیغ اسلامی
۱۲- علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان، ج۱۵
۱۳-گوستاولوبون، دهخدا و نمدن اسلام و غرب
۱۴- ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، چاپ اول۱۳۶۷، انتشارات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران
۱۵- ندایی از سرزمین بیت‌المقدس و نگاهی به شهر بیت المقدس، ، هیئت علمیه مدوین ایران. رجب۱۳۷۹
۱۶- مقاله راز‌های مسجدالاقصی، خبرگزاری ایسنا.
۱۷- مقاله فضائل مسجدالاقصی و پیرامون آن در احادیث پیامبر، انجمن فرهنگی اقصی، http://aafaq.ir
پانویس:
۱. ↑ دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۱۲، ص۱۸۴۱۸ -۱۸۴۱۹، سال۱۳۳۴و ۱۲۵۸.
۲. ↑ دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۱۲، ص۱۸۴۱۸ -۱۸۴۱۹، سال۱۳۳۴و ۱۲۵۸.
۳. ↑ حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۵-۱۷، ۱۳۶۴.
۴. ↑ اسعدی، مرتضی، بیت‌المقدس، ص۱۳-۱۴، ۱۳۶۷.
۵. ↑ حسنین دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف، ص۳۵۵.
۶. ↑ حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۹۰.
۷. ↑ حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۸۵.
۸. ↑ ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، ص۱۱۶.
۹. ↑ مقاله راز‌های مسجدالاقصی، خبرگزاری ایسنا.
۱۰. ↑ ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، ص۱۱۶-۱۱۷.
۱۱. ↑ ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۵۱.
۱۲. ↑ ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۲۹.
۱۳. ↑ هیئت علمیه مدوین ایران، ندایی از سرزمین بیت‌المقدس و نگاهی به شهر بیت‌المقدس، ص۱۳ـ۱۸.
۱۴. ↑ قدسی حنبلی، الامام ضاءالدین محمد بن عبد الواحد بن احمد، فضائل بیت‌المقدس، الطبعه الاولی، ص۵۰. ۱۵. ↑ اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایرة المعارف الامی۲- بیت‌المقدس.
۱۶. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱.
۱۷. ↑ علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۵.
۱۸. ↑ علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیرالمیزان، ج۱۳، ص۷.
۱۹. ↑ هیئت علمیه مدوین ایران، ندایی از سرزمین بیت‌المقدس و نگاهی به شهر بیت‌المقدس، ص۱۳ـ۱۸.
۲۰. ↑ اسعدی، مرتضی، بیت‌المقدس، ۱۶-۱۷.
۲۱. ↑ روم/سوره۳۰، آیه۳.