بداء
بداء به معنای تغيير مقدّرات غير حتمى حاصل از افعال اختيارى انسان ها است. بر اساس وعده الهی برخی از امور نظیر دادن صدقه به فقیر، نیکی به پدر و مادر، دیدار با ارحام و یا ترک این امور می‌تواند انسان را دچار سرنوشت نیک یا بد بکند.
معنای لغوی بداء
واژه «بَداء» اسم مصدر از ماده «بدو» است [۱] این واژه در چند معنا به کار رفته است.1. به معنای آشکار شدن از خفا [۲] 2.به معنای ظهور چیزی از عدم. [۳] 3. به معنای تغییر در قصد [۴] و اما بداء در لغت به معنای ظاهر شدن است. [۵]
معنای اصطلاحی بداء
بداء در اصطلاح به معنای آشکار شدن امری از ناحیه خداوند برخلاف آنچه مورد انتظار بوده است، که در واقع محو اولی و اثبات دومی است و خدا به هر دو حادثه آگاه است. [۶] علمای شیعه تأکید نموده‌اند بداء درباره خدا به معنای دگرگون شدن اراده او نیست، بلکه این لفظ همانند غضب و رضا در حق خدا استعمال مجازی دارد. [۷]
تاریخچه بداء
مسئله بداء از جمله اعتقاداتی است که ریشه در روایات و نیز مباحث اعتقادی شیعه دارد. برخی از متکلمان همچون فخر رازی و نیز سلیمان بن جریر زیدی معتقدند که بداء از ابتکارات امامیه است. [۸] [۹] ولی شهرستانی ریشه اعتقاد به بداء را به کیسانیه نسبت می‌دهد که در کلمات مختار مورد استفاده قرار گرفته است. [۱۰] با این حال برخی از مفسران معتقدند که بداء ریشه قرآنی دارد آن جا که قرآن در برخی از آیات [۱۱]تصریح به نسخ می کند و یا در برخی دیگر از لوح و محو اثبات [۱۲]. آن سخن می گوید و نیز وجود برخی از راوایات که اتفاقا در منابع اهل سنت در بار بداء بیان شده این ادعا را که شیعیان مبتکر بداء بودند را رد می کند.[۱۳] شیخ مفید معتقد است که تمام مذاهب اسلامی بداء را قبول دارند و اگر مذاهب اهل سنت و جماعت اختلافی در این باره با امامیه دارند آن اختلاف لفظی است و گرنه هیچ مذهبی نمی تواند بداء را انکار کند و مثلا بگوید که خداوند احکام را تشریع و سپس نسخ می کند و یا اگر کسی را میرانده دوباره زنده می کند و یا به کسی مالی بخشیده از او پس می گیرد بنابراین هیچ مسملمانی منکر چنین چیزی نیست. [۱۴] از دیگر علمای امامیه علامه طباطبایی نیز اختلاف بر سر بداء را لفظی می داند و به همین دلیل در تفسیر خود به طور مستقل به آن نمی پردازد. [۱۵]
بداء در روایات
در احادیث اعتقاد به مفهوم صحیح بداء، در راستای شناخت حقیقی توحید قرار داده شده است به‌طوری که بدون آن، نمی توان خالق را به طور واقعی شناخت. اکنون به دو روایت اشاره می شود. 1. امام صادق (ع) فرمود: عبادت برتر خداوند (توسط بندگان) با اعتقاد به بداء حاصل می شود. [۱۶] 2.امام صادق (ع) فرمود: هیچ یک از پیامبران به نبوت نرسیدند مگر اینکه برای خداوند به پنج خصلت اعتراف کردند که عبارت است از: بداء، مشیت، سجود، عبودیت و اطاعت. [۱۷]
بداء در قرآن
در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که مفهوم و مصداق این عقیده را بیان می کند که به یک نمونه اشاره می شود: می فرماید: خداوند هر چه را که خواهد محو می‌کند و هر آنچه را که بخواهد ثابت می‌کند.«یمحوا اللّه ما یشاء ویثبت و عنده أُمُ الکتاب» [۱۸] امام صادق (ع) در بیان این آیه می فرماید: آیا غیر از این است که خداوند ثابت را محو می کند و آنچه را که محو است را ثابت می کند.[۱۹]
حوادث مربوط به بداء
در این جا به دو نمونه از حوادثی که در تاریخ شیعه به بداء ارتباط داشته است اشاره می‌شود. نمونه اول مربوط به مرگ بزرگ ترین فرزند امام صادق(ع) [۲۰] و نمونه دوم مربوط به مرگ بزرگ ترین فرزند امام هادی(ع) [۲۱] است. که به گمان گروهی از شیعیان، اسماعیل امام بعد از امام ششم، و محمد امام بعد از امام دهم بود؛ اما آن ها در زمان حیات پدران شان از دنیا رفتند و با بدائی که حاصل شد، معلوم شد که امام بعدی، فرزندان دیگر آن دو امام بودند. [۲۲]
آثار اعتقادی به بَداء اعتقاد به بَداء از سوی اهل بیت علهیم السلام از علائم بندگی به حساب آمده است و علاوه اجر فراوانی برایش در نظر گرفته شده است. [۲۳] از امام صادق(ع) نقل شده: «اگر مردم می‌دانستند اعتقاد به بَداء چه پاداشی دارد، هرگز از سخن گفتن درباره آن خسته نمی‌شدند. [۲۴] امام صادق(ع) بداء را از باورهای اصلی پیامبران برشمردند که هر پیامبری باید به آن اقرار کند. [۲۵] امام صادق(ع) می فرماید که نباید اعتقاد به بداء را به معنای آشکار شدن چیزی برای خدا دانست چرا که در خداوند نادانی راه ندارد: «از خداوند بداء حاصل نمی‌شود مگر این که از قبل به آن موضوع علم داشته است. [۲۶]
بداء در منابع اهل سنت
در منابع روایی اهل سنت نیز روایاتی در باب بداء نقل شده است. در صحیح بخاری در باب توسعه رزق بواسطه صله رحم، از ابی هریره نقل شده که گفت شنیدم از پیامبر(ص) که فرمود: «کسی که توسعه در روزی‌اش و به تاخیر افتادن اجل‌اش او را شاد می‌کند، پس باید صله‌رحم کند.. [۲۷] همچنین، در باب دعا برای کثرت مال و برکت، از امّ سلیم نقل شده که او از پیامبر(ص) درخواست دعا کرده و پیامبر(ص) نیز در پاسخ فرمودند: «خدایا مال و فرزند او را بیفزا و در آنچه به او عطا فرمودی برکت عنایت بفرما [۲۸] بنابراین، روایاتی که دلالت بر بداء دارند، در منابع اهل سنت فراوان است و به همین جهت، آنها نیز گریزی از پذیرش بداء ندارند؛ اگرچه با لفظ بداء مخالفت می‌کنند و شیعه را مبتکر این اعتقاد می‌دانند. ف[۲۹]
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه بدو.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، سال ۱۴۱۲قمری، ص۱۱۳.
- ↑ فضلی، خلاصة علم الکلام، ۱۴۱۴ق، ص۱۰۵.2.
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۲.
- ↑ المصباح، ج۱–۲، ص۴۰
- ↑ طباطبایی سید محمد حسین، المیزان، ج۱۱، ص۳۸۱.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۶۷.
- ↑ فخر رازی، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، سال ۱۴۱۱ق، ص۶۰۲
- ↑ فخر رازی، تفسیر الرازی، ج ۱۹، ص۶۶.
- ↑ شهرستانی عبد الکریم، ملل و نحل، سال ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۰۶
- ↑ سوره رعد، آیه۳۹
- ↑ فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۶۰-۶۳.
- ↑ شیخ مفید، أوائل المقالات في المذاهب و المختارات، ۱۴۱۳ق، ص۸۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱-۳۸۲.
- ↑ کلینی محمدبن یعقوب، الکافی ،ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ کلینی محمدبن یعقوب، الکافی،ج۱، ص۱۴۸.
- ↑ سوره رعد، آیه ۳۹
- ↑ کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ شیخ صدوق، کتاب التوحید، النشر الاسلامی، ص۳۳۶.
- ↑ مجلسی محمد باقر، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۴۰.
- ↑ فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ کلینی محمدبن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۹۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، نشر الاسلامی، ص۳۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، نشر الاسلامی، ص۳۳۳.
- ↑ شیخ کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی ج 1 ص 198
- ↑ بخاری محمد، صحیح البخاری، سال ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۵.
- ↑ بخاری محمد، صحیح البخاری، سال ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۷۳.
- ↑ انی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۹۹-۱۰۱.