شیعه در تونس

شیعه در تونس عنوان مقاله ای است به زبان فارسی که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی، در موضوع جریان شناسی جهان اسلام به نگارش در آمده است.

پرچم کشور تونس

پرونده:شیعه.jpg

شیعه در تونس

نام جریان	شیعه در تونس
جمعیت طرفدار	بیش از ده میلیون نفر
رهبران
اهداف	حفظ عقاید و باورهای شیعیان تونس

پیشینه تشیع در تونس

حضور تشیع در کشور تونس به همان قرن اول ظهور اسلام برمی گردد؛ حتی قبل از زمانی که دولت ادارسه (ادریسی ها) در قرن دوم هجری در مراکش و حکومت فاطمیون در مصر و تونس ایجاد شد.

ساکنان اصلی تونس «بربرها» بودند که از موالیان اهل بیت(ع) به شمار می رفتند. شدت این ولاء به حدی بود که پس از واقعه جانسوز کربلا، یکی از قیام های خونخواهی، به وسیله آنان و در تونس فعلی رخ داد. بنی امیه نیز مشابه آنچه در «قتل عام حرّه» در مدینه منوره انجام داده بود را در تونس اعمال کرد.

حکومت شیعیان فاطمی

نخستین خلیفه فاطمی «عبیدالله المهدی» که خود را از نسل «محمد بن اسماعیل بن جعفرالصادق(ع)» و از ذریه حضرت فاطمه(س) معرفی کرد، در سال 103 ق با تصرف «اسکندریه» نیت خود را برای فتح مصر آشکار ساخت و سلسله فاطمیان را در سال 803م در تونس تشکیل داد که دامنه آن پس از مدتی به مصر کشانده شد.

دوران سیاه استعمار و استبداد

در دوران جدید، فرانسه این کشور را به استعمار خود کشید تا سال 1956م که تونس دارای استقلال گردید.

اما بعد از استقلال هم، سیاست «حذف کامل دین اسلام از نظام دولتی و زندگی مردم تونس» دنبال شد. این سیاست ـ به موازات اقدامات «آتاتورک» و «پهلوی اول» در ترکیه و ایران ـ به دست «حبیب بورقیبه» در تونس اجرا گردید. در سال 1987م «زین العابدین بن علی» قدرت را در دست گرفت. وی که دریافته بود سیاست زور برای حذف دین، قابل پیگیری نیست کوشید تا جایی که به حکومت دیکتاتوری اش ضرر نرساند فعالیت دینی ـ اسلامی را آزاد بگذارد. به عنوان نمونه، وی به «دانشگاه زیتونه» که نماد اسلامی کشور تونس به شمار می رود توجه جدیدی نمود، رادیو قرآن راه اندازی کرد، به مراکز قرآنی (در حد حفظ و قرائت) کمک می کرد، و نیز تلاش می نمود تقید شخصی خود به ظواهر شرع (مانند رفتن به حج) را به مردم نشان دهد؛ اما در واقع او سیاست ضد دینی گذشتگانش را، گاه به صورت کاملاً نمایان، ادامه می داد. مثلاً نتیجه اقدامات لائیک این حکومت ها در تونس، این بود که برخی از مسلمانان آن کشور ـ علیرغم آنکه بسیار علاقمند به دین و قرآن هستند اما ـ نگاهشان نسبت به دین نگاهی سکولار باشد؛ مثلاً تقید به موازین شرعی مانند «حجاب» را جزو مسلمات دین نمی دانند و بی حجاب بودن برایشان طبیعی جلوه می کند!

مذاهب اسلامی

سیاست حاکمان تونس در طول تاریخ این بود که جز مذهب مالکی، مذهب دیگری رواج پیدا نکند؛ بنابراین مذهب بیشتر مردم تونس «مالکی» است. مذاهب «شیعی»، «حنفی» و «اباضی» ـ نحله ای از خوارج ـ نیز در این کشور زندگی می کنند.

وضعیت شیعه در تونس

بر اساس بند نخست قانون اساسی تونس، این کشور کشوری مستقل به زبان عربی است و دین رسمی آن اسلام است و به هیچ مذهب خاصی از اسلام اشاره نشده است. در هیچ کجا از قانون اساسی تونس اشاره نشده که مذهب سنی که اکثریت جمعیت این کشور به آن گرایش دارند تنها مذهب این کشور است بلکه بر عکس بر آزادی عقیده و عدم تمایز میان مذاهب و ادیان تاکید شده است.

بعد از تحولات تونس که بیداری اسلامی و بیداری تشیع بود، به تازگی شمار بسیاری از مردم تونس به ویژه در شهرهای جنوبی این کشور مانند قابس و قبلی به مذهب تشیع گرویده‌اند.

مذهب تشیع در تونس مذهب غریبی نیست. افرادی نظیر التیجانی السماوی و عماد الدین الحمرونی از جمله کسانی هستند که از تونس برخاسته‌اند و برای ترویج و تبلیغ مذهب تشیع فعالیت‌های گسترده‌ای داشته‌اند. آنها بارها به ایران سفر کرده‌اند و با مقام‌های ارشد ایرانی دیدارهای مکرر و متعددی انجام داده‌اند. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این دو چهره بارز شیعی مرجعیت معنوی بسیاری از تونسی‌ها برای گرویدن به مذهب تشیع محسوب می‌شوند. به تازگی شمار بسیاری از مردم تونس به ویژه در شهرهای جنوبی این کشور مانند قابس و قبلی به مذهب تشیع گرویده‌اند.

در حال حاضر هزاران نفر در تونس به مذهب تشیع گرویده‌اند و شمار پیروان این مذهب روز به روز در حال افزایش است. این مساله باعث نگرانی برخی افراد سنی نیز شده است.

انواع شیعه در تونس

در تونس به مانند تمامی کشورهای آفریقا، نیز سه نوع شیعه اهل بیت(ع) وجود دارد:

1. شیعیان کهن؛

2. نو شیعه ها (مستبصران)؛

3. محبان و موالی اهل بیت(ع) از میان اهل سنت.

از آنجا که اکثریت مسلمانان تونس به لحاظ «عقیده»، به شدت علاقمند به اهل بیت(ع) هستند ولی از لحاظ «عمل» پیرو مذهب مالکی می باشند، می توان بسیاری از مردم تونس را شیعیانی دانست که از تشیع خود بی اطلاع هستند!

اما ـ گذشته از این ریشه ها و علایق ـ گروه دوم شیعیان تونس (یعنی مستبصران و نوشیعه ها) خود به دو گروه تقسیم می شوند: «شیعیان مذهبی» و «شیعیان سیاسی». منظور از شیعیان سیاسی کسانی هستند که جریانات سیاسی آنها را به مذهب شیعه متمایل کرده است. شیعیان مذهبی نیز کسانی هستند که با مطالعه و تحقیق به مذهب شیعه گرویده اند.

تعداد زیادی از شیعیان تونسی در اروپا و آسیا زندگی می کنند. «عمادالدین الحمرونی» یکی از فعالان شیعه، در دوران دیکتاتوری بن علی «مجمع فرهنگی اهل بیت(ع) تونس» را در اروپا تأسیس کرد. تعداد قابل توجهی از طلاب تونسی نیز در «حوزه علمیه قم» و «جامعة المصطفی(ص) العالمیة» در ایران تحصیل می کنند.

آمار شیعیان تونس

مانند تمامی کشورهای پلیسی و استبداد زده، هنوز پس از رهایی تونس از چنگال دیکتاتوری، آمار دقیقی درباره تنوع اقوام، مذاهب و اقلیت های این کشور وجود ندارد؛ اما درباره تعداد شیعیان این کشور (یعنی کسانی که هم به لحاظ عقیده و جهت گیری سیاسی، هم به لحاظ احکام و هم به لحاظ محبت، پیرو اهل بیت(ع) بوده و رسماً شیعه دوازده امامی هستند) دو آمار مختلف زیر منتشر شده است:

1. آمار «مجمع جهانی اهل بیت(ع)» در سال 2008م، که مطابق این آمار از جمعیت 10 میلیونی تونس در آن سال، حدود 196.000 نفر شیعه بودند.

2. آمار انجمن دین و زندگی اجتماعی آمریکا «مؤسسه PEW» در سال 2009م که مطابق این آمار از جمعیت 10.102.000 نفری تونس در آن سال، حدود 102.000 شیعه هستند.

پراکندگی جغرافیایی شیعیان تونس

شیعیان تونس بیشتر در جنوب این کشور و مناطقی مانند «قفصه»، «قابس»، «سوسه»، «مهدیه» و نیز شهر «تونس» پایتخت این کشور زندگی می کنند؛ و به تبع رویکردهای مختلفی که دارند، گاه افراط و تفریط نیز در بین آنان به چشم می خورد. اما به شکل کلی، شیعیان تونس، ذهنیتی ساده و بدون غلّ و غش در ارتباط با این مذهب دارند و برخی مسائل اختلاف برانگیز که بین نخبگان تشیع در کشورهای اصلی شیعه وجود دارد در این کشور مطرح نیست.

وجود مستبصر مشهور «دکتر سید محمد تیجانی سماوی»(نویسنده کتاب های: «ثم اهتدیت»، «لاکون مع الصادقین»، «الشیعة هم اهل السنة»،. ..) که از اهالی شهر «قفصه» یکی از شهرهای جنوبی کشور تونس است، نیز علت گرایش بسیاری از تونسی ها ـ چه در داخل این کشور و چه در اروپا ـ به مکتب اهل بیت(ع) شده است.

در جولای سال 2007م هفته نامه «الوطن» تونس ـ که گفته می شود گرایش بعثی دارد ـ با چاپ مقاله ای با عنوان «چگونه شیعه شدند و. .. چرا؟» ضمن چاپ عکس نُه نفر از شیعیان تونس مانند «تیجانی» و «مبارک بغداش»، به مسائلی مانند تعریف شیعه، کیفیت انتشار تشیع در تونس، مشکلات شیعیان تونس و ازدواج موقت، پرداخت و تلاش نمود بین مسلمانان تونس فتنه انگیزی کند.

یکی از نگرانی های شیعیان تونسی، فرزندان آنها و به اصطلاح «نسل جدید» است. این نگرانی با وجود دو تهاجم فرهنگی که از سوی «غرب» و «وهابیت» علیه اسلام اصیل آغاز شده است، جدی تر نیز به نظر می رسد. اکنون و با سقوط حکومت استبدادی بن علی، باید دید که پیروان مذهب اهل بیت(ع) در آینده تونس چه نقشی را ایفا خواهند کرد.

عاشورا در تونس

یکی از نشانه های تشیع در قاره سیاه، مراسم ماه محرم است؛ که به اشکال گوناگون در تونس و دیگر کشورهای آفریقایی وجود دارد و از ارزش خاصی برخوردار است. در تونس از زمان تسلط فاطمیان بر این کشور، مذهب تشیع و سنت های آن از جمله مراسم سوگواری ایام عاشورا جزو آیین های اجتماعی مردم قرار گرفت؛ به طوری که عاشورا تا چندی قبل جزو تعطیلات رسمی این کشور بود.

مردم تونس ـ شیعه و سنی ـ در ایام محرم از هرگونه مراسم شادی مانند جشن عروسی و ختنه کنان خودداری می کنند. آنها حتی در عزاداری هایشان در این ماه، از خوردن غذاهای رنگین اجتناب می کنند و صبح عاشورا نیز به قبرستان ها و مزار اموات سر می زنند و معتقدند که همه ارواح در روز عاشورا کنار قبر خود حضور پیدا می کنند و منتظر دیدار بستگان زنده خود هستند.

مردم تونس شب عاشورا با آتش زدن علف های خشک و شعله ور کردن آنها که به «اجیجه» شهرت دارد، گلوله هایی شلیک می کنند و بر این اعتقادند که این آتش ها و روشنایی ها موجب شادمانی اطفال کربلا می شود. این سنت، شبیه به شمع روشن کردن شیعیان ایران در شام غریبان است که نوعی هم دردی با یتیمان امام حسین(ع) محسوب می گردد.