تابعین

تابعین عنوان نسلی از عالمان دینی است که خدمت پیامبر اسلام صلوات الله علیه نرسیدند، اما اصحاب آن حضرت را درک کردند. این اصطلاح در حوزه‌های مختلف از علوم اسلامی، از حدیث و تاریخ گرفته تا فقه و تفسیر اهمیت داشته و بیانگر مرحله‌ای از انتقال و نیز سامان‌دهی علوم اسلامی است. تعبیر تابعین خاستگاه قرآنی دارد، اما مفهوم آن در فرایندی تاریخی شکل گرفته است. در این فرایند، گروهی از مسلمانان نخستین که در قرآن کریم «تابعین به احسان» خوانده شده و مورد ستایش قرار گرفته‌اند، نسل پس از صحابه دانسته شده و نزد مسلمانان به این تعبیر شهرت یافته‌اند. تعبیر قرآنی تابعین نخست زمینه‌ساز شکل‌گیری صفت منسوب «تابعی» (منسوب به تابعین) شده، و سپس تعبیر تابعین با تسامح، به عنوان جمع تابعی شناخته شده است. تنها در برخی کتاب‌های مربوط به شرح مصطلحات، اشاره شده است که افزون بر تابعی، تابع نیز به عنوان مفرد تابعین شناخته شده است.

معنای لغوی تابعین

تابعین جمع تابع یا تابعی و بر‌گرفته از ریشه «ت ـ ب ـ ع» به معنای پیروان است. .

پیدایش اصطلاح تابعین

«تابعین» زمانی به یک اصطلاح تبدیل شد که خداوند در آیه 100 سوره توبه/9مسلمانان را به چند گروه تقسیم و از دسته‌ای از آنان با این وصف یاد کرد. این توصیف قرآنی مربوط به سال نهم هجری قمری است، زیرا سوره توبه بنا به نقل ازقتاده و مجاهد، آخرین سوره‌ای است که بر پیامبر‌ اکرم(ص) نازل شده است [۳] و محتوای آن نیز به روشنی بیانگر این نکته است. زیرا بخش نخست آن ناظر به برائت از مشرکان و بخش دوم آن ناظر به غزوه‌ تبوک است که هر دو به حوادث سال نهم بازمی‌گردد.. 543 .از مسائلی که در این سوره بدان پرداخته می‌شود، بسیج و اعزام نیروهای نظامی است. در آیات این بخش، از قبایل و شخصیت‌هایی که بر اثر هراس از روم در این اعزام حاضر نشدند مذمت شده و از مسلمانانی که به اطاعت از پیامبر در غزوه تبوک حضور یافتند، تمجید و به آنان وعده بهشت و سعادت عظیم داده شده است: «وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ». در این آیه تحسین‌ شدگان به دو دسته تقسیم شده‌اند. مسلمانان سابقه‌دار، اعم از مهاجر و انصار: «وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ» و نومسلمانانی که به خوبی از مسلمانان نخست پیروی کرده‌اند: «وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ»و به آنها نیز وعده بهشت داده شده و جزو کسانی قرار گرفته‌اند که سعادت بزرگی نصیب‌شان شده است. روشن است که برخی از تازه مسلمانان، رویه‌ای دیگر در پیش گرفته بودند و دنباله‌رو مسلمانان اولیه نبودند. به نظر می‌رسد که به مرور زمان مفهوم تابعین گسترده می‌شود تا جز سابقان، شامل همه مسلمانان بشود. طبیعت این گسترش معنایی، به مفهوم دو بعدی تابعان باز می‌گردد. به لحاظ زمانی تابعین در برابر سابقین قرار می‌گیرند و معیار تفکیک این دو؛ معیاری زمانی است و معلوم نیست دوره تابعین تا چه زمانی ادامه خواهد یافت.

تفسیر تابعین

تابعین نخستین مفسرانی بودند که پیامبر خدا (ص) را ندیده بودند؛ اما قرآن کریم را برای مردم زمان‌شان تفسیر می‌کردند. تابعین شاگردان صحابه‌اند و معلومات آنان غالباً به صحابه منتهی می‌شود. در دوره تابعین با گسترش دولت اسلامی و حوزه‌های حکومت و هجرت برخی اندیشمندان به نواحی گوناگون سرزمین اسلام، حوزه‌های علوم اسلامی شکل گرفت و پیدایش طبقات مفسران و جریان‌های تفسیری به این عصر می‌پیوندد که مشهورترین آنها مدارس تفسیری مکه، مدینه و عراق می‌باشد و تفسیر که از اولین علوم متداول در حوزه‌های علوم اسلامی است، در این مراکز گسترش یافت..

شرایط تابعین

۱. سماع از صحابه که یکی از راه‌های حفظ و حمل حدیث است. ۲. طول ملازمت با صحابه و برخورداری از قوه تمیز. . ۳. مهم‌ترین شرط در باره تابعی، دیدار او با صحابی است. ابن صلاح شرط دیدار را کافی دانسته و ابن حَجَر عسقلانی همین رأی را اختیار کرده است. برخی نیز چند تن از تابعین را که سماع آنها از صحابه به اثبات نرسیده است را معرفی کرده‌اند. به عقیده این افراد، شرط دیدار از روایتی از رسول اکرم (ص) به دست می‌آید که فرمود: «طوبی لِمَن رَآنی و آمن بی، و طوبی لمن رأی مَن رآنی » (خوشا به حال کسی که مرا دیده و به من ایمان آورده است و خوشا به حال آن شخص که شخصی را که مرا دیده؛ دیده باشد.

دیدگاه اهل سنت درباره تابعین

به عقیده اهل سنت، تابعین حامل علوم صحابه و مبلّغ دین پس از صحابه، افضل امت به‌شمار می‌روند. استناد ایشان به آیه ۱۰۰ سورة توبه و به این حدیث رسول خدا(ص) است: «خَیرُالناسِ قَرْنی ثُمَّ الذینَ یلُونَهُم ثُمَّ الذینَ یلُونَهُم‌؛ بهترین مردم معاصران من هستند، سپس کسانی که پس از آنان می‌آیند و سپس مردمان پس از آنان».