اراده الهی

اراده الهی از صفات ثبوتی خداوند و از مباحث مربوط به حوزه کلام است. متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی اختلاف نظر دارند. برخی اراده الهی را اگر مربوط به افعال خداوند باشد، افعال الهی و اگر مربوط به افعال دیگران باشد، امر خدا می‌نامند. با این‌ حال برخی دیگر با معتزله همراه شده اراده الهی را قسمی از علم او می‌دانند.

معنای اراده الهی از نگاه متکلمان و مذاهب اسلامی

متکلمان مسلمان در‌این‌باره که خداوند دارای اراده است، هم‌ عقیده‌اند. اما در معنا‌شناسی آن با هم اختلاف دارند. از جمله اختلافات مربوط به اراده الهی، بحث بر سر ماهیت آن است که آیا اراده از صفات ذات است یا صفات فعل، قدیم است یا حادث. شیخ مفید معتقد است که اراده خدا نسبت به اعمال خودش که اراده تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده‌اش نسبت به دیگر موجودات که اراده تشریعی نام دارد، امر او نسبت به آن افعال است.علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده‌ای می‌باشد.

بر همین مبنا وقتی بگویند که خداوند اراده کند تا انسان را خلق کند، بی درنگ انسان خلق می‌شود. که مطابق با این آیه شریفه است «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌‏گوید: «موجود باش!»، آن نیز بی درنگ موجود می‌‏شود. این نحوه تفسیر از اراده الهی نشان می‌دهد که مطابق با عقیده شیخ مفید و علامه طباطبایی، این صفت می‌بایستی از صفات فعل خداوند باشد. .شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از سخنان امامان علیهم‌السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای امامیه است. در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از امام صادق (ع) نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است.همچنین روایتی از امام کاظم (ع) نقل شده است که حضرت اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده است. و نیز تعبیری از امام رضا (ع) به دست ما رسیده است که حضرت، مشیت و اراده را از صفات فعلی خداوند دانسته است.

برخی از مفسرین نقل کرده‌اند که افرادی چونملاصدرا، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.با این حال مشهور فلاسفه مسلمان معتقدند که معنای اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می‌باشد. .

بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد. مطابق با این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می‌شود.اما اشاعره معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم، قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است.ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی می‌دانند.

فرق اراده و مشیت

در برخی از منابع به این نکته اشاره شده است که بسیاری از اهل لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می‌دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می‌آید. اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر این که مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است، آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته‌اند. به گفته برخی از بزرگان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در قرآن واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است، اما مشیت، بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است هر چند این واژه درباره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. و اما در برخی از روایات، بین مشیت و اراده، تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست.

اراده الهی از منظر برخی از متکلمان مسلمان

هر چند متکلمان مسلمان خداوند را صاحب اراده دانسته او را مرید می‌خوانند، ولی در معنا‌شناسی آن نظرات متفاوتی دارند. عده‌ای چون شیخ مفید، اراده الهی را نسبت به افعالش، همان افعال خودش و نسبت به افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می‌دانند. عده‌ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت او به فعلش می‌باشد. . برخی، اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند. اما گروهی می‌گویند که اراده خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. .جمعی اراده را امری عدمی‌ دانسته‌اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند. عده‌ای دیگر، اراده خداوند به فعل خویش را داعی و علم به مصلحت، و اراده خداوند به فعل غیر را امر به آن فعل دانسته‌اند. و اما بیشتر متکلمان مسلمان، اراده خداوند را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.

اراده تکوینی و اراده تشریعی

اراده الهی به اراده تکوینی و اراده تشریعی تقسیم می‌شود. در اراده تکوینی، متعلق اراده در خارج و بدون دخالت یا وساطت اراده‌های دیگر محقق می‌شود. مثل اراده الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب.بنابراین، اگر اراده الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد، آن را اراده تکوینی می‌گویند. اما در اراده تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می‌شوند، مثل اراده تشریعی خداوند به انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی‌دهد، بلکه از بندگانش می‌خواهد تکالیفی را که بر عهده آنان قرار داده است، انجام دهند. و یا پدری به فرزندانش دستور می‌دهد تا فلان کار را برایش انجام دهند. به تعبیر دیگر، در اراده تشریعی قانون گذار یا شارع اراده می‌کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند. لازم به ذکر است که در منابع مختلف اسلامی در‌این‌باره مباحث مفصلی مطرح شده است.

تفاوت اراده تکوینی و تشریعی

با توضیحاتی که درباره اراده تکوینی و تشریعی داده شد، متوجه تفاوت آنها از هم می‌شویم.

1. متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است.

2.در اراده تکوینی، تخلف رخ نخواهد داد و مراد به طور حتم واقع می‌شود، اما در اراده تشریعی هیچ گونه اجباری مبنی بر انجام فعل وجود ندارد و می‌توان خواسته مرید را انجام نداد.

3.متعلق اراده تشریعی بر خلاف اراده تکوینی، افعال اختیاری است.

اراده تکوینی و تشریعی در قرآن

موارد استفاده از اراده تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است. به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 و سوره مائده آیه 41 .و سوره قصص آیه 5 و سوره انفال آیه 7 و نیز سوره احزاب آیه 33 مشهور به آیه تطهیر، اراده تکوینی است. و مقصود از اراده در آیه 185 سوره بقره، و آیه اول و ششم سوره مائده. اراده تشریعی است.