ترکمن در ایران (مقاله)
تُرکَمَن‌های ایران (به ترکمنی: Eýran Türkmenleri) عمدتاً در کنارهای شرقی دریای خزر شامل بخش‌های شمالی و شرقی استان گلستان و در بخش‌هایی از خراسان سکونت دارند. آنان به زبان ترکمنی صحبت می‌کنند، بیشترشان مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند. اتنولوگ جمعیت ترکمن‌های ایران در سال ۲۰۱۸ را ۷۹۰ هزار نفر تخمین زده‌است.
ریشه
ترکمنها شاخه‌ای از ترکان آسیای میانه معروف به اُغوز یا غُز هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمنها جزئی از قوم بزرگ‌ترک بودند. در این سال‌ها به دنبال اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرک‌ها، گروهی از ترک‌ها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند
[۱]
.
مردم‌شناسی
ترکمن‌های ایران بیشتر در شرق دریای خزر، منطقه ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک وگرگان‌رود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاه‌های آنان در بخش شمالی استان گلستان، بخش‌های کوچکی از استان خراسان رضوی در شهرستان تربت‌جام و خراسان شمالی (منطقهٔ راز و جرگلان شهرستان بجنورد) پراکنده هستند. از شهرهای مهم ترکمنان در ایران می‌توان بندر ترکمن، گنبد کاووس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه، سیمین‌شهر و اینچه‌برون را نام برد.
فرهنگ و زبان
ترکمنها تا اوایل قرن بیستم عمدتاً کوچ‌نشین بودند اما پس از آن به مرور ده‌نشین و شهرنشین شده‌اند، از نظر دینی پیرو دین اسلام و مذهب اهل سنت و از لحاظ زبانی با سایر مردمان ترک نظیر آذربایجانی‌ها و ترک‌های استانبولی نزدیکی دارند.
ساز اصلی در موسیقی ترکمنی انواع دوتار ترکمنی است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آورده‌اند. محمدرضا درویشی ساز کمانچه را هم ساز اصیل ترکمنی نمی‌داند. [۲].
دستگاه‌های موسیقی ترکمنی معمولاً بر اساس تعداد پرده‌های مورد استفاده در تامدئرا و چگونگی توالی آنها نسبت به هم متمایز می‌شوند. تشخص دستگاه‌ها و تمایز آنها نسبت به هم بر اساس پرده‌ها و نحوه توالی آنها در تامدئرا تدوین یافته به نظر می‌رسد[۳].
اسب‌های ترکمن پرورش یافته در منطقه ترکمن‌صحرای ایران یکی از اصیل‌ترین نژادهای اسب در سطح جهان می‌باشد، در سه گروه: یموت، اسب آخال تکه، چناران (مخلوط از تلاقی اسب ترکمن و اسب عرب) دسته‌بندی شده‌اند. شهرستان گنبدکاووس و کلاله از مراکز مهم پرورش اسب ترکمن است. و هرساله مسابقاتی تحت عنوان کورس بهاره و پاییزه درشهرهای گنبدواق قلا و بندرترکمن برگزار می‌شود.
سرشناسان
- دولت‌محمد آزادی شاعر ترکمن؛
- مختوم‌قلی فراغی بزرگ‌ترین شاعر زبان ترکمنی و شاعر ملّی ترکمن‌های دنیا؛
- حاج آقی آل جلیل نیکوکار؛
- ستار سوقی شاعر ترکمن؛
- ملانفس شاعر ترکمن؛
- آنه محمد تاتاری نقاش؛
- یوسف دیبایی نوازنده و سازنده سازهای سنتی ترکمنی؛
- امید کوکبی فیزیکدان و فعال حقوق بشر؛
- سردار آزمون بازیکن سن پترز بورگ روسیه و بازیکن تیم ملی ایران؛
- فرهاد قائمی والیبالیست تیم ملی و باشگاه والیبال الریان قطر؛
- صابر کاظمی والیبالیست تیم ملی و باشگاه والیبال فولاد سیرجان ایرانیان؛
- عزت‌الله پورقاز بازیکن فوتبال؛
- وفا هخامنشی بازیکن فوتبال؛
- عظیم گوک بازیکن فوتبال.