جزولی
محمد جزولی کنیه‌اش ابوعبداللّه، صوفی و فقیه قرن نهم. شاخه جزولیه از طریقت شاذلیه به او منسوب است.
پیشینه
نسب او در برخی منابع به صورت محمد بن سلیمان بن داوود بن بِشر آمده [۱] ولی سرکیس [۲] نسب او را محمد بن عبدالرحمان بن ابی‌بکر سلیمان ذکر کرده است. وی احتمالاً در 806 در قبیله جزوله از طوایف بربر، در سوس مراکش به دنیا آمده است [۳].
هجرت از مراکش
جزولی همراه برادرش به حفظ قرآن و تحصیل فقه مالکی و عربی و حساب پرداخت [۴]. در 35 سالگی به فاس رفت و وارد مدرسه صفّارین شد. در آن زمان در پی نزاعی بین دو گروه از قبیله او قتلی صورت گرفت که هیچ‌کس مسئولیت آن را نپذیرفت و نزدیک بود نزاعی دیگر درگیرد. جزولی برای جلوگیری از این امر خود را قاتل معرفی نمود و مطابق عرفشان نفی بلد شد. وی به قصد طنجه از شهر بیرون رفت و از راه دریا به شرق مسافرت نمود و احتمالاً چهل سال در مکه، مدینه و بیت المقدّس به سر برد [۵]. در مکه ازدواج کرد و به تدریس و افتا پرداخت [۶]،
بازگشت به مراکش
سپس به مراکش بازگشت و با استفاده از کتاب‌های کتابخانه قرویین کتاب دلایل الخیرات را نوشت. آنگاه وارد طریقت شاذلیه شد، خلوت گزید و چهارده سال در آن طریقت به سیروسلوک پرداخت [۷]. وی در آخرین سفرش به اَسفی/ سفی، بندری در مغرب، پیروان بسیاری پیدا کرد، به‌گونه‌ای که حاکم شهر نگران شد و او را از شهر بیرون راند. گفته‌اند که حاکم شهر، با این گمان که جزولی خود را همان مهدی موعود خوانده است، وی را مسموم کرد. درباره تاریخ وفات او اختلاف‌نظر وجود دارد [۸] اما غالباً آن را 870 دانسته‌اند [۹].
شهرت
جزولی را نخبه دهر و وحید عصر و احیاگر شریعت در مغرب [۱۰] و یکی از هفت ولی حامی مراکش دانسته‌اند که طریقت جدیدی به‌وجود آورد که عضویت در آن منوط به بیعت با شیخ و خواندن کتاب دلایل الخیرات با خلوص نیت است و اعمالی از قبیل صحبت با شیخ، تلقین ذکر یا حضور و همراهی در جماعت ضروری نیست. چندین شاخه دیگر از جمله عروسیه، حنظلیه و عیساویه نیز خود را به جزولی منتسب ساختند. در طریقت جزولیه، همچنانکه خود جزولی عمل می‌کرد، معمول بود که حتماً بسمله را چهارده هزار بار و دلایل الخیرات را دو بار در روز و یک بار در شب و ربع قرآن را هر شب بخوانند [۱۱].
یکی از شاگردان او به‌نام عمرو بن سلیمان شَیظَمی، معروف به سیاف، که پس از مرگ او ادعای پیامبری کرد، به فکر خونخواهی جزولی افتاد. وی جسد استادش را در تابوتی نهاد و پس از بیست سال آن را در منطقه حاحه، در محلی به نام افوغال، دفن نمود. سلطان ابوالعباس احمد (متوفی 964)، ملقب به الاعرج، 77 سال بعد، جسد جزولی و پدر خود، سلطان ابوعبداللّه، را که در کنار مزار جزولی دفن شده بود، به مراکش منتقل ساخت و هر دو را در محلی به نام ریاض‌العروس دفن کرد [۱۲].
آثار
از میان آثار متعدد جزولی در تصوف، این عناوین تاکنون شناخته شده است:
- دلایل الخیرات، شامل مجموعه ادعیه و صلوات بر پیامبر اکرم، توصیف ضریح حضرت و دو قصیده، یکی قَصیدةُ البُردَةُ الشَّریفَة و دیگری قَصیدَةُ المُنفَرجَة، در حمد و ستایش خداوند و نعت و ثنای رسول اکرم. مؤلف در مقدمه کتاب، غرض از تصنیف آن را ثنای رسول اکرم و بیان فضائل آن حضرت ذکر کرده و برای کسب رضای خدا و محبت رسول اکرم آن را دلایل الخیرات نامیده است. حاجی‌خلیفه [۱۳] این کتاب را نشانی از نشانه‌های خدا در بزرگداشت نبی‌اکرم می‌داند که آن را در شرق و غرب، به‌ویژه در سرزمین روم (قلمرو عثمانی)، می‌خوانند.
در میان نسخه‌های موجود دلایل الخیرات نسخه شیخ ابوعبداللّه محمد صغیر سهیلی، یکی از برجسته‌ترین شاگردان جزولی، معتبر است و شیخ محمدمهدی بن احمد بن علی بن یوسف فاسی قصوی (متوفی 1052) شرحی به نام مَطالِعُ المَسرّات بِجَلاءِ دَلایل الخیرات بر آن نگاشته است [۱۴]. نسخه‌های دیگری از این کتاب موجود است [۱۵]. دلایل الخیرات چندین بار در قاهره، قسطنطنیه و در 1258/1842 در سن‌پترزبورگ چاپ شده است [۱۶].
پانویس
- ↑ رجوع کنید به سخاوی، ج 7، ص 258؛ بابا تنبکتی، ج 2، ص 545
- ↑ ج 1، ستون 697
- ↑ رجوع کنید به سخاوی، همانجا
- ↑ همان، ج 7، ص 258ـ259
- ↑ تنبکتی، همانجا؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
- ↑ سخاوی، ج 7، ص 259
- ↑ د. اسلام، همانجا
- ↑ همانجا
- ↑ رجوع کنید به تنبکتی؛ مدرس تبریزی، همانجاها
- ↑ تنبکتی، همانجا
- ↑ تنبکتی، ج 2، ص 545ـ546؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
- ↑ یفرنی، ص ۱۸
- ↑ ج 1، ستون 759
- ↑ حاجی‌خلیفه، همانجا
- ↑ رجوع کنید به حسینی اشکوری، ج 3، ص 45
- ↑ رجوع کنید به مدرس تبریزی؛ د. اسلام، همانجاها
- ↑ رجوع کنید به د. اسلام، همانجا
- ↑ همانجا
منابع
- احمدبابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس 1398/1989؛
- محمد بن سلیمان جزولی، دلائل الخیرات، دمشق: دارالایمان؛
- حاجی خلیفه؛
- احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم 1414؛
- محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی؛
- یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛
- محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران 1369 ش؛
- محمدصغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، چاپ هو داس، پاریس 1888، چاپ افست رباط؛
- EI 2 , s.vv. " A l-Djazuli" (by M. Ben Cheneb), "Sh a dh iliyya" (by P. Lorry).