التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)
التبیان الجامع لعلوم القرآن یا التبیان فی تفسیرالقرآن تفسیری از قرآن، نوشتۀ شیخ طوسی به زبان عربی و در ۱۰ مجلد که در قرن پنجم هجری قمری تدوین گردیده و این تفسیر، نخستین تفسیر جامع شیعی است که شامل تمام مباحث و علوم قرآنی می‌باشد. این تفسیر یکی از اصیل‌ترین و جامع‌ترین تفاسیر به‌شمار می‌آید، که منبع و مآخذ اصلی بسیاری از تفاسیر شیعه که به صورت مکرر چاپ شده است[۱].
معرفی کتاب
التبیان فی تفسیر القرآن، کتابی در تفسیر قرآن اثر شیخ طوسی که آن را اولین تفسیر کامل شیعی دانسته‌اند. این کتب حاوی تفسیر همه آیات قرآن است و علاوه بر آن، از روش‌های متعدد تفسیری در آن استفاده شده است. این تفسیر از منابع کهن تفسیری به‌شمار می‌آید و بسیاری از مفسران شیعه، از آن سرمشق گرفته‌اند. شیخ طوسی در این تفسیر، علاوه بر نقل روایات امامان معصوم و صحابه، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، آرای مفسران گذشته و معاصران خود را بررسی و ارزیابی کرده است. از این رو، برخی این تفسیر را دربردارنده انواع علوم و فنون قرآنی، همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، حدیث، فقه، کلام و تاریخ دانسته‌اند.
محمد بن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه، که در تاریخ 460 قمری درگذشت، محدث و فقیه بزرگ شیعه و مؤلف دو کتاب از کتب اربعه، از تاثیرگذارترین عالمان شیعی در جریان علمی و فرهنگی شیعه است. وی بعد از وفات سید مرتضی، زعامت مذهب جعفری را بر عهده داشت و با تربیت عالمان و راویان شیعه، و تألیف ده‌ها اثر در حدیث، فقه و کلام به شهرتی کم‌نظیر در جهان اسلام دست یافت. از خدمات شیخ طوسی، می‌توان به بنیانگذاری حوزه علمیه نجف و گسترش اجتهاد شیعه و استقلال بخشیدن به آن در برابر اجتهاد اهل‌سنت در فقه و اصول اشاره کرد.
ویژگی‌ها
این تفسیر با مایه‌های غنی روایات امامان شیعه و استفاده مناسب از مباحث عقلی ساماندهی شده‌است. تفسیر تبیان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین تفسیر شیعی محسوب می‌شود که امروزه در اختیار است. گفته می‌شود این کتاب از نظر روش در تفسیر با دیگر کتب مختلف است.
روش شیخ طوسی در تفسیر نتیجه سال‌های متمادی کوشش‌های علمی فقیهان و متکلمان شیعی در عراق و بغداد در زمان آل بویه است. می‌توان گفت: روش وی تحت تأثیر روش استادانش همانند شیخ مفید و شریف مرتضی بوده است.
این تفسیر بر بیشتر تفاسیر بعد از خود همچون: مجمع البیان شیخ طبرسی، فقه القرآن راوندی و نیز تفسیر المیزان، سید محمد حسین طباطبایی تأثیر گذاشته است تمامی سوره‌ها در این تقسیر به ترتیب کتاب قرآن تنظیم شده‌اند. رویکرد شیخ طوسی در کتاب تبیان یک رویکرد کلامی و تقریباً روایی است. شیخ در تبیان با توجیه به کار بردن عقل در تفسیر قرآن به نقد برخی از نظریه‌ها مانند: نزول قرآن بر هفت حرف، تشبیه و تجسیم پرداخته‌است. این تفسیر مملو از نکته‌های فقهی، کلامی و ادبی است و بیشتر محتوایی کلامی‌دارد.
انگیزهٔ تألیف
بنابر گفته شیخ طوسی در مقدمه، او قصد داشته است با این تألیف، کاستی‌های تألیفات تفسیری پیشین را برطرف سازد. به گفته او هیچ‌یک از علمای شیعه کتابی جامع و کامل در تفسیر قرآن ننوشته بودند که آیات قرآن را از نظریه‌های مختلف مانند: علم کلام، حدیث، لغت و جز آن تفسیر کند و روایات تفسیری و اندیشه‌گر‌ی‌های مفسران پیشین را به‌گونه مستوفی بررسی کند و آنچه را بدان نیاز هست، خود تفسیر کند. تنها گروهی به گردآوری احادیث درباره آیات پرداخته‌اند بی آنکه روایات و آرای تفسیری را تفحص و جست‌وجوی کامل و بررسی و ارزیابی کنند و از خود چیزی برای تبیین و تفسیر آیات بیفزایند.
ایشان معتقد است که عالمان اهل‌سنت نیز در تفسیر قرآن یا هر روایتی دربارهٔ قرآن را نقل کرده و از این‌رو از اختصار و تمرکز بر موضوع دور مانده‌اند و یا تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن نگریسته‌اند. برخی نیز کوشیده‌اند راهی میان این دو را برگزینند و از زاویه دانشی که در آن تخصص دارند قرآن را تفسیر کرده‌اند.. بدین‌رو، او خود بر آن شده است تا تفسیری در عین اختصار، جامع و کامل تألیف کند که در آن، به علوم مختلف قرآنی مانند: قرائت، معانی بیان، صرف و نحو و متشابهات بپردازد و نیز به شبهه‌ها و طعنه‌های ملحدان و مبطلان مانند: اهل جبر و تشبیه و امثال آن پاسخ دهد.
روش و گرایش تفسیری
1. روش شیخ طوسی در این اثر نسبت به تفاسیر پیشین شیعه تازگی دارد و گویا نخستین اثر تفسیری شیعی است که تنها به گردآوری روایات تفسیری نپرداخته بلکه خود، تحلیل، ارزیابی و اجتهاد هم کرده است. وی در این کتاب همراه ذکر و بررسی روایات امامان معصوم و صحابه و نقل آرا و اندیشه‌های مفسران پیشین، خود نیز دست به‌‌نوآوری زده است. پیش از آن، در تفاسیر شیعه، مانند: تفسیر قمی اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم، تفسیر عیاشی قرن سوم، تنها روایاتی که درباره آیات صادر شده بودند، نقل می‌گشتند و مؤلفان این تفاسیر روایی، خود به تحلیل و ارزیابی دست نمی‌زدند.
2. شیخ طوسی از حجم روایات شیعی در تفسیر خویش کاسته است و به گفته برخی پژوهشگران معاصر، او در این روش از تفسیر المصابیح فی تفسیر القرآن تالیف مفسر دیگر شیعی، ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی، متاثر بوده و همین روش به تفاسیر بعدی شیعی نیز راه یافت؛ هرچند برخی تفاسیر دوره‌های بعد باز روش پیشین را پی گرفتند و برای نمونه در تفاسیر دوره صفویه چیزی جز روایات تفسیری نمی‌توان یافت. به ظاهر، این بازگشت به گذشته، تا اندازه‌ای از تسلط اخباریان در این دوره، که توجهی ویژه به روایات داشتند، متأثر است. با این حال، شیخ طوسی در مقدمه کتاب، که از روش‌های تفسیری سابق و معاصر خود یاد کرده و نام چند مفسر را هم برده؛ لکن از تفسیر وزیر مغربی نام نبرده است.
3. التبیان از تفاسیری است که به لحاظ منابع به‌کار رفته، «چند منبعی» یا «جامع» می‌خوانند. در این روش، مفسر از منابع و مستندات تفسیری متعددی از جمله قرآن، روایت و عقل در استنباطات تفسیری خود سود می‌برد. التبیان بدین لحاظ که در تفسیر آیات همزمان از منبع عقل و نقل بهره برده، از تفاسیر پیشین شیعه ممتاز است.
4. تفسیر کلامی: شیخ طوسی در مباحث عقلی، فلسفی و کلامی چیره بوده و از این‌رو، به تناسب موضوعات، از موضوعات کلامی بسیار یاد کرده و از روش عقلی برای تبیین معانی آیات بهره برده است. او در برخی مواضع، هنگام تفسیر یک آیه، اندیشه‌های فرقه‌های کلامی‌مانند: مرجئه را نیز نقل و نقد کرده است.
5. تفسیر ادبی: روش تحلیل لغوی، صرفی و نحوی کلمات برای راه یافتن به معانی آیات در این تفسیر قابل توجه است. وی از منابع معتبر ادبی و اشعار فصیح عربی برای تحلیل لغوی سود برده است.
6. در غالب موارد، هنگام تفسیر یک آیه آرای مفسران نخستین قرآن و اقوال کسانی مانند: ابن عباس که از منابع تفسیری اهل‌سنت‌اند، ذکر و بررسی شده است.
جایگاه تفسیر التبیان
اهمیت این کتاب افزون بر مطالب و محتوای آن، بیشتر در روشی است که به جریان تفسیرنویسی شیعی وارد کرده و برای تفاسیر بعدی شیعی به سرمشق تبدیل شده است. مفسران شیعه بعدی و کتاب‌شناسان، این کتاب را ستوده و از محاسن آن سخن گفته‌اند. فضل بن حسن طبرسی مولف تفسیر مجمع البیان تصریح دارد که التبیان سرمشق او در تدوین تفسیرش بوده است.
گزیده‌های تفسیر تبیان
تفسیر تبیان را دو عالم شیعی خلاصه کرده‌اند:
- «مختصر التبیان» اثر ابن ادریس حلی. او در این کتاب با اندیشه‌های اصولی و فقهی شیخ مخالفت کرده است.
- «مختصر التبیان» اثر ابوعبدالله محمد بن هارون معروف به ابن کال.
پانویس
- ↑ این کتاب به صورت مکرر چاپ شده است از جمله: چاپ سنگی در دو جلد به اهتمام میرزا علی آقا شیرازی و سید عبدالرسول روغنی زاده اصفهانی در سال ۱۳۶۵ ق. و همچنین چاپ حروفی آن در ده جلد با تحقیق و تصحیح احمد شوقی و احمد حبیب قصیر و با مقدمه آقا بزرگ تهرانی در سال ۱۴۰۹ ق.