مرجعیت علمی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) (مقاله)

مرجعیت علمی اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام عنوان مدخلی است که به بیان و بررسی یکی از رویکردهای مهم تقریبی جهان اسلام می پردازد.رویکردی که با نام مرجع بزرگ شیعه آیت الله بروجردی (ره) گره خورده و در زمان حیات ایشان از جانب ایشان و شاگردانش تبیین و ترویج می شده است. تأکید بر مرجعیت علمی اهل بیت «علیهم السلام» به عنوان محوری مهم برای تقریب بین پیروان مذاهب، روی کردی است که می تواند پیروان تمامی مذاهب اسلامی که معتقد به علم سرشار و زهد و پارسایی امامان شیعه بوده اند را گرد هم آورده و از چراغ فروزان علم آنان بهره مند سازد.

توضیح و تبیین

شیعه امامیه معتقد است که امامان معصوم، جانشینان رسول خدا «صلّی اللّه علیه و آله» در شئون ولایت و سرپرستی امّت اسلامی و حاکمیت سیاسی بر جامعه اسلامی، تبیین و ترویج دین و حفاظت و پاسداری آن از تحریف ها و هدایتگری امّت اسلامی به سمت سعادت و کمال بشری هستند. اگرچه در برهه ای از زمان، به خاطر شرایط خاص جامعه اسلامی،امّت اسلام از برخی فیوضات ائمه معصومین همچون رهبری سیاسی جامعه محروم شده اند ولی همواره مرجعیت علمی مسلمین و تلاش برای تبیین و پیراستگی شریعت خالص از شائبه ها و انحرافها و هدایت امّت اسلام، از وظایف اصلی امامان شیعه بوده است که حتی در شرایط سخت سیاسی بدان عمل می کرده اند.
یکی از اختلافهای بین شیعه و اهل سنّت، اختلاف در مرجعیت سیاسی اهل بیت «علیهم السلام» بعد از رحلت رسول خدا «صلّی اللّه علیه و آله» است اما در شئون دیگر ائمه اهل بیت «علیهم السلام» همچون شأن تبیین معارف دین، نزاع پررنگی بین اهل سنّت و شیعه وجود ندارد. تقریباً تمام امامان مذاهب اهل سنت یا باواسطه و یا بی واسطه، شاگردان مکتب امامان شیعه بوده اند و عدالت و پارسایی امامان بزرگوار شیعه و همچنین علم سرشارآنان مورد قبول و اعتراف ائمه اهل سنّت بوده و هست.
به عنوان نمونه ذهبی در تذکرة الحفاظ از قول ابوحنیفه امام حنفیان نقل می کند: «ما رأیت أفقه من جعفربن محمد»؛ من کسی را فقیه تر از جعفربن محمد ندیدم . مالک ابن انس اصبحی پیشوای مذهب مالکی نیز در مورد شخصیت امام جعفرصادق «علیه السلام» می گوید: «مارأت عین و لاسمعت أذن و لاخطر علی قلب بشر أفضل من جعفربن محمد علماً و عبادتاً و ورعاً»؛ هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ بشری خطور نکرده کسی که از حیث علم و عبادت و تقوا از جعفربن محمد با فضیلت تر باشد.

بنابراین علوم اهل بیت «علیهم السلام» و معارف بلندی که از آنان نقل شده است می تواند بهترین راه گشای امّت اسلام در شرایط کنونی باشد معارفی که می تواند مورد وفاق مذاهب دیگر هم باشد. به عبارت دیگر اگرچه مرجعیت سیاسی اهل بیت «علیهم السلام» مورد قبول اهل سنّت و جماعت نیست ولی مانعی از پذیرش مرجعیت علمی آنان و احادیثی که از جدّ بزرگوارشان به عنوان سنّت رسول خدا«صلّی اللّه علیه و آله» نقل کرده اند وجود ندارد چنان که بسیاری از علمـا و بزرگان اهل سنت از ائمه اهل بیت «علیهم السلام» نقل حدیث کرده اند و همان طور که اشاره شد امامان اهل بیت «علیهم السلام» را برترین نمونه های دانش و زهد و پارسایی می دانستند و همین نقطه می تواند راه گشای حلّ بسیاری از مسائل اختلافی بین شیعه و اهل سنّت باشد.

طرفداران

این رویکرد به آیت اللّه العظمی بروجردی از مراجع بزرگ شیعه در قرن اخیر منسوب است. نظر ایشان برای تقریب بین پیروان مذاهب اسلامی طبق آن چه از برخی شاگردان ایشان نقل شده است این بود که سزاوار است شیعه در عصر حاضر تنها بر مرجعیت علمی اهل بیت «علیهم السلام» تأکید کند و از طرح مسأله خلافت بلافصل حضرت علی «علیه السلام» و خاندان پاکش بعد از رحلت رسول خدا«صلّی اللّه علیه و آله» خودداری نماید.
البته ایشان به هیچ وجه در نظر نداشت که مسأله خلافت سیاسی ائمه «علیهم السلام» را انکار نماید یا آن را کم ارزش و غیر مهم جلوه دهد بلکه ایشان با در نظر گرفتن اولویتها و نیازهای ضروری مسلمانان در عصرحاضر، عقیده داشت اگرشیعه دراثبات مذهب خود به مرجعیت علمی اهل بیت «علیهم السلام» اکتفا نماید، قادر خواهد بود پیروان سایر مذاهب را قانع سازد که تمسک به اقوال و فتاوای عترت پیامبر اکرم «صلّی اللّه علیه و آله» می تواند مسلمان ها را دور هم جمع گردآورد و از اختلاف مذاهب جلوگیری کند.

مبانی

یکی از مهم ترین مبانی این رویکرد، حدیث معروف ثقلین است که به تواتر از راویان شیعه و اهل سنّت نقل شده است و به اصطلاح مورد تسالم شیعه و سنّی است. علامه شرف الدین عاملی پس از آنکه طرق صحیح نقل این حدیث را متواتر می¬داند از ابن حجر نقل می کند که بیش از بیست طریق برای این حدیث شریف از صحابه رسول خدا «صلّی اللّه علیه و آله» وجود دارد.
آیت اللّه العظمی بروجردی در جلد اول کتاب جامع احادیث شیعه ضمن تحقیق جامعی پیرامون حدیث ثقلین می نویسد:
«این حدیث مورد اجماع فریقین است و سی وچهار تن از مردان و زنان صحابه و بیش از صد و هشتاد تن از بزرگان، دانشمندان و محدّثان مشهور اهل سنّت در سنن و جوامع حدیثی خود با سندهای صحیح آن را نقل کرده اند»
این حدیث با الفاظ گوناگون در مجامع معتبر حدیث شیعه و سنی نقل شده است. احمد بن حنبل در کتاب معروف خود به نام «مسند احمد» حدیث ثقلین را این گونه نقل می کند:
«قال رسول اللّه«صلى اللّه عليه وآله و سلم»: انى تارك فيكم الثقلين أحدهما أكبرمن الآخر كتاب اللّه حبل ممدود من السماء إلى الأرض وعترتي أهلبيتي و انهما لن يفترقا حتى يردا علىّ الحوض»
هرچند این حدیث شریف با الفاظ گوناگون و طرق مختلف نقل شده است ولی همه¬ی آنها حکایت از یک واقعیت دارند و آن مرجعیت اهلبیت پیامبر اکرم «صلّی اللّه علیه و آله» در کنار قرآن کریم برای هدایت بشر است.
در این حدیث پیامبر اکرم «صلّی اللّه علیه و آله» امّت را به دو شیء گران¬بها یعنی کتاب و عترت ارجاع داده اند و فرموده اند که این دو از یکدیگر جدایی ناپذیرند. بنابراین اهل بیت پیامبر، به عنوان مرجعی برای دریافت معارف دین که همواره با قرآن یعنی منبع وحی اتصال و اقتران دارند از جانب پیامبر اسلام «صلّی اللّه علیه و آله» معرّفی شده اند و امّت اسلام باید برای فهم دین، به این دو منبع یعنی قرآن و عترت مراجعه کنند تا هرگز گمراه نشوند.

بنابر حدیث ثقلین، عترت پیامبر«صلّی اللّه علیه و آله»تا روز قیامت از قرآن جدا نمی شوند پس هرگونه رفتار یا گفتار آنان همواره مطابق قرآن بوده و این به معنای عصمت و خطاناپذیری آنان در بیان معارف دین است. بنابراین طبق مفاد این حدیث بهترین مرجع برای فهم معارف دین و تفسیر وحی الهی، عترت نبی اکرم«صلّی اللّه علیه و آله» هستند و این مرجعیت در بیان معارف دین می تواند عاملی مهم برای تقریب بین مذاهب مختلف اسلامی به شمارآید.
مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی بر مبنای همین حدیث شریف بر مرجعیت علمی اهل بیت «علیهم السلام» تأکید می کرد و عقیده داشت اگر شیعه در اثبات مذهب خویش به مفاد همین حدیث به مرجعیت علمی اهل بیت «علیهم السلام» اکتفاء نماید، در زمان حاضر می تواند پیروان مذاهب دیگر را قانع کند که تمسک به عترت در فهم معارف دین می تواند عاملی برای تقریب بین پیروان مذاهب گردد.
تلاشهای مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی منجر شد که علمای دارالتقریب قاهره به نشر رساله «حدیث الثقلین» پرداختند و بدین وسیله بر صحّت این حدیث گواهی دادند. در مقدمه این رساله و تقریظی که دارالتقریب بر آن زده است آمده است:
«هر زمان صحّت نسبت روایتی به پیامبر «صلّی اللّه علیه و آله» و درستی قولی از آن جناب به هر راه ثابت شود، بر مسلمین است که آن را بپذیرند و به حسن قبول، تلقی نمایند و به فرمان خداوند که در آن روایت کرده است، گردن فرمانبری فرودآورند»
البته اثبات مرجعیت علمی اهلبیت در بیان معارف اسلام منحصر به حدیث ثقلین نیست و احادیث دیگری که مورد پذیرش اهل سنّت و جماعت نیز هست بیانگر این مطلب می باشند مانند حدیث شریف سفینه که پیامبراکرم «صلّی اللّه علیه و آله» فرمودند: «مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق»؛ اهل¬بیت من مانند کشتی
نوح هستند که هرکس سوار آن شد نجات پیدا کرد و هر کس مخالفت کرد غرق شد.
طبق این حدیث شریف هرکس از اهل بیت پیامبر«علیهم السلام» تبعیت کند اهل نجات خواهد بود و هر کس با آنان مخالفت ورزیده و از همراهی با آنان سرباز زند،اهل هلاکت و گمراهی خواهد بود.
افزون بر علمای بزرگ شیعه، جمعی از بزرگان علمای اهل سنّت از جمله «حاکم نیشابوری» در المستدرک، «طبرانی» در المعجم الکبیر، «ابن ابی¬شیبة» در المصنّف، «طبری»در ذخائر العقبی و «ابن مغازلی» در المناقب با طرق متعدّد و الفاظی مشابه این حدیث را از هشت صحابی پیامبر «صلّی اللّه علیه و آله» نقل کرده اند.