قاهره
قاهره پایتخت مصر و بزرگ‌ترین شهر جهان عرب و خاورمیانه است. این شهر در بخش شمال شرقی مصر در نزدیکی دلتای نیل قرار دارد. رود نیل از میانش عبور می‌کند و دریای مدیترانه در شمال آن است.
| نام شهر | قاهره |
|---|---|
| تعداد جمعیت | بیش از 9 میلیون |
| زبان و گویش | عربی مصری |
| دین | اسلام |
قاهره
قاهره در سال ۹۶۹ میلادی ساخته شد. در طول تاریخ پایتخت خاندان‌های بزرگ مصر بوده است و از مهم‌ترین مراکز تمدن اسلامی در سده‌های میانه به شمار می‌رفته است.
در سده دهم به جز شهرهای نیشابور و بغداد، شهر دیگری در دنیا مانند قاهره نبود.
به همین دلیل این شهر امروز پر از مساجد تاریخی، موزه‌های مصر باستان و تاریخ اسلامی، کتابخانه‌ها و موسسات نشر است و مرکز گسترش فکری اسلامی و عربی شمرده می‌شود.
این شهر همچنین دارای قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین صنعت فیلم‌سازی و موسیقی در جهان عرب است. به سبب دانشگاه الازهر، که به عنوان یک مدرسه در سال ۹۷۰ میلادی ساخته شد، دومین بنیاد کهن آموزش عالی در جهان است.
در حال حاضر این شهر به عنوان مرکز اصلی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مصر و نخستین مقصد برای گردشگران محسوب می‌شود.
اسلام در مصر
مصر در سال ۲۰ هجری قمری و به فرماندهی عمرو بن عاص به دست مسلمانان فتح شد. با گسترش اسلام در مصر و ورود قبایل بزرگ عرب به آن، به‌تدریج فرهنگ یونانی آن به فرهنگ اسلامی تبدیل شد و زبان عربی در آن پذیرفته شد.
از صدر اسلام تا دوران خلافت امویان و سده‌های نخست خلافت عباسی، مصر یکی از سرزمین‌های تحت تسلط خلافت اسلامی بود که حاکم آن از سوی مرکز خلافت منصوب می‌شد. تا آنکه در سال ۲۵۴ هجری، اولین دولت مستقل در مصر تأسیس شد.
نخستین بار ابن طولون، فرمانداری که در زمان خلافت معتز عباسی، به مصر فرستاده شد، در اداره مصر استقلالی به دست آورد و افزون بر مصر، شامات را نیز به قلمرو خود افزود.
بعد از مرگ ابن طولون در سال ۲۷۰ق، فرزندانش بر جای او نشستند تا اینکه در سال ۲۹۲ق، بار دیگر عباسیان بر مصر غلبه یافتند.
محمد بن طغج، معروف به اخشید، دومین حاکمی بود که مصر را مستقل ساخت؛ او در سال ۳۲۳ق به عنوان فرماندار عباسیان وارد مصر شده بود.
پس از درگذشت اخشید در سال ۳۳۴ق، ابوالمِسک کافور، ابتدا به عنوان سرپرست پسران اخشید و سپس به شکل مستقل و به عنوان حاکم مصر، قدرت را تا زمان مرگش در ۳۵۷ق در دست داشت.
فاطمیان اسماعیلی‌مذهب که پیش‌تر در افریقیه، تونس امروزی، حکومت قدرتمندی تاسیس کرده بودند، در سال ۳۵۸ق بر مصر غلبه کردند.
سلسله فاطمیان، حدود دویست سال بعد، در سال ۵۶۷ق، به دست صلاح‌الدین ایوبی از میان رفت. ایوبیان که مصر و شام را زیر سلطه داشتند، در سال ۶۴۸ توسط حکومت ممالیک از میان رفتند.
حکومت ممالیک سرانجام در سال ۹۲۳ق، به دست سلطان سلیم عثمانی شکست خوردند و مصر به قلمرو سلطنت عثمانی افزوده شد.
حاکمان مصر در دوران عثمانی تا اواخر قرن هجدهم میلادی، نایب‌السلطنه‌هایی بودند که از سوی سلطان عثمانی گماشته می‌شدند و در قلمرو خود از استقلال زیادی برخوردار بودند.
همزمان با افول امپراتوری عثمانی در قرن نوزدهم میلادی، ارتش فرانسه به فرماندهی ناپلئون بناپارت در سال ۱۷۹۸م وارد مصر شد، اما سرانجام در سال ۱۸۰۱م، خاک مصر را ترک کرد. اشغال سه ساله مصر توسط فرانسه موجب بروز هرج و مرج در آن شد.
با این حال گروهی آلبانیایی توانستند در سال ۱۸۱۱م بر مصر حاکم شوند و حدود ۱۴۰ سال بر آن مسلط شوند، تا آنکه در سال ۱۹۵۲م، فاروق، آخرین فرد این خاندان، با انقلابی که به برپایی جمهوری مصر و ریاست جمهوری جمال عبدالناصر (۱۹۱۸-۱۹۷۰م) انجامید، از حکومت برکنار شد.[۱]
جمعیت
دلیل اصلی رشد لجام گسیخته شهر قاهره، افزایش میزان زاد و ولد و کاهش مرگ و میر، مهاجرت از نواحی روستایی بود.
در این میان کاهش یا جلوگیری از مهاجرت از نواحی روستایی به نواحی شهری مخصوصاً کلانشهر قاهره از عواملی است که راه حل آن برای کشور مصر دور از دسترس بود. به همین علت برنامه ریزان مصری برای کاهش بار جمعیتی شهر قاهره و انحراف مهاجرت از قاهره به مکان‌های دیگر دست به ایجاد شهرهای مستقل و اقماری مثل العبور و سادات زدند و از چهار شهر اقماری فقط سه شهر جدید العبور و با استناد به انگیزهای برنامه‌ریزی شهری ظاهر شدند تا نقش شهر اقماری را برای قاهره ایفا کنند و از خدمات اصلی سطح بالا در زمینه‌های تجاری و فرهنگی وتفریحی و آموزشی موجود قاهره استفاده نمایند.
دامنه جمعیتی این شهرها بین ۲۵۰ هزار تا ۵۰۰ هزار نفر بوده است.
چهار شهر جدید دیگر در مسافتی دور از قاهره و اسکندریه مکان گزینی شده‌اند و این شهرها طوری طراحی شدند که جمعیتی نزدیک به ۵۰۰ هزار تا یک میلیون نفر را در خود سکنا دهند. دوتا از این شهرها بنام ۱۰ رمضان و البدر نزدیک کلانشهر قاهره مکان گزینی شده‌اند.
شهر امیریه جدید در نزدیک اسکندریه و شهرسادات در طول شاهراه بیابانی قاهره در دوسه راه بین قاهره و اسکندریه مکان گزینی شده است.[۲]
جریان‌های مذهبی
با تصرف مصر توسط خلفای فاطمی در قرن دهم میلادی، بزرگ‌ترین شهر جهان عرب با نام قاهره بنیان گذاشته شد. حکام جدید مصر مسجد الجامع الازهر را بنیان گذاشتند.
الازهر
عده‌ای نام مسجد جامع الازهر را مشتق از لقب حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها می‌دانند و از سوی دیگر عده‌ای معتقد هستند که نام الازهر مشتق از لقب دخت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نبوده بلکه منظور خود واژه الازهر به معنای پرتو افکنی است و چرایی آن نیز در خاص بودن این مکان در بین سایر اماکن مصر است.
اما آنچه که مهم‌تر از فلسفه نام‌گذاری می‌باشد، محوریت این مسجد در تشکیل بزرگ‌ترین دانشگاه جهان اسلام است. مسجد الازهر هیچگاه یک عبادتگاه عادی نبود، بلکه محلی برای تبلیغ مذهب اسماعیلی، تجمع و تفقه اساتید و علمای اسلامی، و از سوی دیگر محل خطابه خلفای فاطمی نسبت به امراء و دبیران خود و همچنین مرکز نگهداری اسناد مهم حکومتی بوده است.
اما عصر طلایی الازهر با غلبه صلاح الدین ایّوبی بر مصر، و رواج مذهب شافعی پایان یافت و آموزش‌های علمی آن نیز، به حدیث، قرآن، فقه و علوم محدود گشت. با سقوط ایوبیان و آغاز حکومت ممالیک، بار دیگر رونق به الازهر بازگشت و سه مدرسه در جوار آن تأسیس شد اما این دوره نیز عمر زیادی نیافت، زیرا با تسلط عثمانیان بر مصر که حنفی مذهب بودند، مجدداً از تعالیم و نفوذ معنوی الازهر کاسته شد.
با سپری شدن چند دهه سیاهی و فترت بر الازهر، سرانجام سلاطین عثمانی به منظور توجیه ایدئولوژیک سلطنت خود با قدرت یافتن الازهر موافقت کردند و دخالت‌های خود را در آن کاهش دادند و در قرن یازدهم هجری، با تعیین یکی از اساتید به عنوان شیخ الازهر و مفتی سرزمین مصر تغییر رویه دادند.
نخستین طلایه‌های مبدل گشتن الازهر به یک محفل آکادمیک در قرن 19 میلادی ظهور کرد. در این زمان شیخ الازهر به درخواست سید جمال الدین اسد آبادی از استادان الازهر، مقرّراتی را برای امتحان جهت گزینش اساتید و صدور گواهی رسمی برای فارغ‌التحصیلان صادر نمود.
پس از این اقدام نیز در اواخر قرن 19میلادی در الازهر مرکزی با نام دارالعلوم برای تربیت معلّمان و همچنین کتابخانه الازهر با جمع‌آوری هزاران کتاب تأسیس شدند. علوم جدید مورد نیاز مصر وارد نظام آموزشی الازهر شد، در راستای این تحولات مدرسه قضات نیز ضمیمه الازهر گشت تا در آن به مطالعه قوانین شریعت پرداخته شود.
در اوایل قرن بیستم دانشگاه الازهر طبق تصویب دولت به عنوان مجموعه‌ای علمی و اسلامی با هدف تبیین، بررسی و نشر میراث اسلامی رسمیت یافت.
هم اکنون الازهر بزرگ‌ترین و عالی‌ترین موسسه دینی جهان اسلام با سه بخش اصلی است:
1- دانشگاه الازهر. 2- مجمع بحوث الاسلامیه 3- مشیخه الازهر
تمرکز اصلی این دانشگاه بر روی تحصیلات عالی و پژوهش‌هایی مربوط به خود الازهر است اما در کنار آن رشته‌های فیزیک، پزشکی و مهندسی نیز تدریس می‌شوند. با اعمال تغییرات ساختاری اداری و علمی الازهر متحول و به شرح زیر نظام‌مند شد:
الف- شورای عالی الازهر که در حقیقت وظیفه تصمیم‌گیری و هدایت الازهر را بر عهده دارد و متشکل از اشخاص زیر است:
امام اکبر که از آن به عنوان شیخ الازهر نیز یاد می‌شود، وظیفه مدیریت کل مجموعه الازهر را بر عهده داشته و همچنین رئیس شورای الازهر است.
انتخاب شیخ الازهر از سال 1329 توسط بزرگان الازهر صورت می‌گرفت و فرآیند آن به گونه‌ای بود که بزرگان الازهر از بین خود سه نفر را انتخاب می‌کردند و ریاست‌جمهوری از میان آنان یک نفر را بر می‌گزید، ولی به تدریج این روند تغییر یافت و امروز رئیس‌جمهور اقدام به انتخاب و نصب یک نفر از بزرگان الازهر می‌نماید.
دبیرکل شورای عالی، رئیس دانشگاه، وکیل الازهر، مشاور حقوقی، دبیرکل مجمع پژوهش‌های اسلامی
ب- نهادهای تحت کنترل شورای عالی الازهر:
1- کتابخانه: در اواخر قرن 19 میلادی کتابخانه الازهر توسط شیخ محمد عبده، امام الازهر ایجاد شد. هم اکنون در این کتابخانه بیش از نیم میلیون نسخه کتاب موجود می‌باشد که بالغ بر 40 هزار نسخه آن، کتب خطی و نادر است. کتابخانه الازهر به عنوان دومین کتابخانه بزرگ مصر بعد از دارالکتب المصریّه مطرح می‌شود.
2- مجله الازهر: از دیگر اقدامات این دانشگاه چاپ مجله "نور الاسلام" که از آن به مجله "الازهر" نیز یاد می‌شود، در نیمه نخست قرن 20 میلادی است. این مجله اخبار، خطبه‌ها، مقاله‌های قرآنی و مسائل جهان اسلام را مورد بررسی قرار می‌دهد.
3- کمیته فتوا: یکی از نهادهای تحت امر شورای عالی الازهر کمیته فتواء است که در نیمه نخست قرن 20 میلادی به دستور مصطفی المامقی، شیخ وقت الازهر و به منظور صدور فتواء و حل شبهات شکل گرفته است. این کمیته متشکل از رئیس و 12عضو از چهار فرقه مشهور اهل تسنن، و همچنین دارای شعبات متعدد در استان‌های مختلف است.
4- پژوهشکده تحقیقات اسلامی: این پژوهشکده وظیفه برگزاری همایشات، کارگروه‌ها و کمیسیون‌های تحقیقاتی را برعهده دارد. در عین حال به چاپ و نشر تالیفات فقهی و تدارک کنفرانس‌های سالانه می‌پردازد. در این مجموعه مدیریت جداگانه‌ای نیز موجود است که به ترجمه، چاپ و نشر قرآن کریم نظارت دارد.
5- اداره مرکزی مؤسسات الازهر: این بخش متشکل از معاونان متعدد در حوزهای آموزشی، خدماتی و ... است که وظیفه اداره امور داخلی الازهر و خدمات دانشجویی را بر عهده دارند.
مجموعه‌های آموزشی- علمی این دانشگاه در دو قسمت مردان و زنان تشکیل شده و در شهرهای مختلف دارای شعبه است. رشته‌های تحصیلی با توجه به توانایی‌ها و ظرفیت‌های جنسیتی تخصیص یافته‌اند. همچنین این دانشگاه دارای مقررات خاصی برای پذیرش دانشجو بوده و هر سال هزاران دانشجوی خارجی در رشته‌های مختلف برای پذیرش در این دانشگاه اقدام می‌کنند.
همانطور که گفته شد دانشگاه الازهر در اکثر رشته‌های تحصیلی به جذب دانشجو می‌پردازد اما در این بین رشته‌های عقائد، تفسیر، فقه، حدیث و ادبیات، محوریت دارند. مهم‌ترین دروسی که در طول تاریخ الازهر ارائه شده‌اند، عبارت‌اند از: علوم قرآنی، تفسیر، فقه و اصول ریاضیات، علم حدیث، ادبیات و کلام، عقاید، منطق و فلسفه، هیئت، قضا، طب، داروسازی، فیزیک، اخلاق و عرفان، تصوّف و ...
وظایف الازهر:
تمامی این تشکیلات و هزینه‌های سنگین فقط برای تدریس و مطالعات اساتید و تحصیل دانشجویان مشتاق نیست، بلکه الازهر در جامعه مصر دارای وظایفی تعریف شده است که ماهیت ذاتی و فلسفه وجودی خود را در گرو انجام این وظایف می‌داند. از این رو به اهم این وظایف اشاره می‌شود:
آموزش: با توجه به توضیحات فوق مسلم است که اصلی‌ترین وظیفه الازهر مسئله آموزش و تعلیم علمای آینده اهل سنت است.
صدورفتواء: یکی از بخش‌های اصلی جامع الازهر بخش مجمع البحوث الاسلامیه و کمیته فتواء است. الازهر بر خود واجب می‌بیند که از طریق این بخش‌ها به سوالات شرعی و استفتائات مردم پاسخ دهد؛ از سوی دیگر یکی از مسئولیت‌های الازهر صدور فتواهای رسمی مورد خواست دولت به مرکز دارلافتاء است.
نقش آفرینی سیاسی: الازهر و اداره ی آن تا کنون هزینه و وقت زیادی را بر دوش ملت مصر گذاشته، پس مسلم است که این مجموعه موظف به نقش آفرینی سیاسی در بزنگاه‌های تاریخی مصر و جهان اسلام باشد. هر چند که در دوران معاصر به تدریج از استقلال‌های آن کاسته شده و حتی دارای دیدگاه‌های همسو با دولت‌های پیشین مصر در خصوص مسئله فلسطین و اسرائیل بوده است.
تبلیغ: همچون هر نهاد مذهبی، الازهر نیز مسئول تبلیغ و ترویج مذهب رسمی خود است. از این رو در الازهر نهادی با عنوان کمیته عالی تبلیغ اسلام تشکیل شده تا مبلغان و سخنرانان فارغ‌التحصیل جهت تبلیغ و ترویج مذهب رسمی الازهر به مناطق مختلف اعزام شوند.
الازهر با تسلط خلفای فاطمی شیعه مذهب بوجود آمد و قرار بود یک نظام عقیدتی نیرومندی را از رعیا، زارعین و... پدید آورد تا بتواند پایگاه اجتماعی حکومت فاطمیان را تثبیت نماید.
اما با تسلط صلاح‌الدین ایوبی بر مصر و استمرار حکومت ایوبیان سنی مذهب دورانی تیره و تاریک برای الازهر آغاز شد. ایوبیان مذهب رسمی الازهر را از شیعه اسماعیلی به مذهب سنی شافعی تغییر دادند و بسیاری از کلاس‌های درس الازهر را تعطیل نمودند.
آنها الازهر را به منزله یک قوه و ظرفیت برای توطئه علیه نظام خود جهت بازگرداندن باقی ماندگان فاطمیان به حکومت می‌دانستند و از این رو تمام تلاش خود را جهت محدود کردن الازهر به کار بسته بودند.[۳]