مدارس علمیه افغانستان
مدارس علمیه افغانستان عنوان مدخلی است که به معرفی اجمالی برخی از مهمترین مدارس علمیه کشور افغانستان می‌پردازد و وضعیت کلی آن را تشریح می‌کند.
مقدمه
روحانیت در افغانستان دارای تشکیلات منسجم و سلسله مراتبی نبوده و نیست. اما مدارج علمی مانند ملا، مولوی و مفتی در میان علمای اهل سنت به ترتیب برای آنها تعریف گردیده است. با این حال، این عناوین بیانگر وجود یک نظم اجتماعی میان علما نیست.
علما و روحانیون تحصیلات خود را در مکتب‌خانه‌ها شروع می‌کند و بعد وارد مدارس می‌گردند. اداره این مکتب خانه‌ها به عهده ملا‌ها است که در آن سواد اولیه مانند قرآن کریم، پنچ کتاب، بوستان سعدی و مقداری ادبیات عرب آموخته می‌شود. مدرسه مرحله بالاتری از تعلیم است که توسط مولوی‌ها اداره می‌گردد. در این مدارس، دانش‌آموزان اغلب ادبیات عرب، معانی، فقه، حدیث، تفسیر می‌خوانند. تنها در برخی مدارس کلام و فلسفه نیز تدریس میشدهاند. اکنون اما، هیچ نوع رابطهای میان مدارس دینی با فلسفه و کلام وجود ندارد. فقه به عنوان علم برتر در مدارس دینی می‌باشد.
قبل از سال ۱۹۴۷ مدارس مهم و شناخته شدهای در افغانستان وجود نداشت. طلاب علوم دینی اهل سنت برای تحصیل به هند می‌رفتند. مدرسه دیوبند یکی از مدارس مورد علاقه طلاب اهل سنت کشور بود. مردم شمال کشور اما، به مدرسه «دیوان بیگی» بخارا می‌رفتند. بعد از تجزیه هند و شکل گیری کشور جدید به نام پاکستان ایالت خیبر پختونخواه کانون اصلی تحصیلات علمای اهل سنت افغانی قرار گرفت. در افغانستان مدارس بزرگی وجود نداشت که علما بتواند مدارج عالی علوم دینی را تکمیل نماید. اگر علمای سنی به هند و ایالت خیبر پختونخواه به پاکستان می‌رفتند. شیعیان افغان برای تکمیل مدارج عالی علوم دینی به نجف در عراق و قم در ایران مهاجرت می‌کردند.
با توجه به اینکه افغانستان یکی از کشورهای اسلامی است که بیش از ۹۹ درصد جمعیت آن را مسلمانان تشکیل داده و در منطقه آسیای میانی قرار دارد، در کابل بیش از ۱۵ مدرسه علمیه دینی شاخص و فعال قرار دارد، که از این میان پنج مدرسه حنفی مذهب و باقی این مدارس جعفری هستند.
بعد از به رسمیت شناختن مذهب جعفری در قانون اساسی افغانستان مدارس علمیه جعفری زیادی در گوشه و کنار این کشور شروع به فعالیت کردند، اما هیچکدام به صورت رسمی تحت نظر و حمایت دولت قرار ندارند. در کابل پنج مدرسه دینی حنفی تحت نظارت دولت قرار دارند، که وزارت معارف افغانستان مسئول کنترل آنهاست.
وزارت معارف افغانستان امتیازاتی چون تأمین حقوق اساتید مدارس، تأمین هزینه‌های مصرفی مدارس دینی و در نهایت صدور مدرک فارغ‌التحصیلی را به طلاب این مدارس قرار داده است.
با این وجود وزارت معارف افغانستان اقدام به تأسیس مدارس علمیه دینی با نام دارالعلوم را اعلام کرده است که این مدارس در مراکز استان‌های افغانستان فعال خواهد بود. محتوای درسی این مدارس را ۴۰ درصد مضامین دینی، ۴۰ درصد دروس جدید مانند ریاضی و علوم و باقی آن را علوم مهارتی چون کامپیوتر تشکیل می‌دهد.
مدارس جدید دینی شبانه‌روزی بوده و تمام امتیازات دولتی شامل حال آن می‌شود، همچنین طلاب بعد از پایان تحصیلات خود سند فارغ‌التحصیلی صنف چهارده را دریافت می‌کنند. اساتید و دروس مدارس جدید بر اساس جمعیت شهرها و مذهب مردم انتخاب می‌شود، بدین معنی که در شهرهایی که جمعیت عمده آن را شیعیان تشکیل می‌دهد، دروس این مدارس نیز بر اساس مذهب جعفری تدریس خواهد شد.
برخی از مسئولین وزارت معارف افغانستان ادعا کرده‌اند که حدود 1200 مدرسه دینی ثبت شده در افغانستان وجود دارد. این در حالی است که تعداد مدارس دینی ثبت ناشده بسیار بیشتر از این مقدار است. تعداد دارالعلوم‌های فعال در افغانستان هم حدود 150 باب شمارش شده است. یک مقام ارشد وزارت معارف، به خبرنگار پیک می‌گوید که تنها ۷۳۳ مدرسه ی دولتی، ۷۸مدرسه خصوصی، ۲۱۷دارالحفاظ دولتی، ۲۶دارالحفاظ خصوصی، 81 دارالعلوم دولتی و ۲۸دارالعلوم خصوصی در سراسر کشور، ثبت رسمی در این وزارت است.
اما به گفته ی مسئولان وزارت حج و اوقاف، نزدیک به پنج هزار مدرسه و دارالحفاظ در سراسر کشور در این وزارت ثبت شده‌اند که ازاین میان، تنها ۳۶۸مدرسه و دارالحفاظ جواز رسمی فعالیت از این وزارت با خود دارند و باقی هیچ گونه سند مجوز رسمی با خود ندارند. هرچند وزارت حج و اوقاف، آمار دقیق تری از مدرسه‌های غیررسمی در اختیار ندارد و همچنان ذبیح االله عتیق، عضو کمیسیون امور دینی و فرهنگی مجلس نمایندگان، تعداد مدرسه‌های غیررسمی را چندین برابر و حتی بیش از ده هزار مدرسه تخمین زده است.
به گفته برخی از مسئولان وزارت معارف افغانستان، بیش از سه ونیم هزار مدرسه ی دینی، دارالحفاظ و دارالعلوم خصوصی غیررسمی در سراسر کشورفعالیت دارند. آماری که به گفته این مسئولان در حال تغییر و افزایش است و مسئولیت شمارش و نظارت آن هم بر دوش وزارت حج و اوقاف نه، بلکه از مسئولیت‌های وزارت معارف است.
مدرسه علمیه رسالت
یکی از بزرگترین و مهمترین مدارس علمیه شیعیان افغانستان مدرسه علمیه رسالت واقع در شهر کابل است. این مدرسه، با ۵ هزار متر مربع مساحت، ۲۰ کلاس درسی، ارائه دروسی چون ادبیات عرب، منطق، اصول، فقه و تفسیر علوم قرآنی، ۲۷۰ طلبه شب خواب از ولایات مختلف و ظرفیت در حدود ۶۰۰ طلبه در کل، دو کتابخانه بزرگ، دارالقرآن و سالن‌های فراخ از بزرگترین مدارس علمیه در سطح افغانستان به شمار می‌رود.
آیت‌الله صالحی مدرس، مدیر حوزه دینی رسالت کابل در گفتگو با پیام آفتاب، به توضیح کارکردها، فعالیت‌ها و مراحل تکمیل ساختمان این مدرسه پرداخته و گفت: «حوزه علمیه رسالت از لحاظ وسعت بزرگترین مدرسه در سطح افغانستان است، در حدود ۴۵۰ طلبه از درس خارج گرفته تا سطح عالی و دیگر بخش‌های معارف اسلامی هم اکنون در این مدرسه مشغول به تحصیل می‌باشند.»
مدرسه علمیه خاتم النبیین «صلی الله علیه وآله»
یکی دیگر از حوزه‌های علمیه مهم شیعیان در افغانستان حوزه علمیه خاتم النبیین «صلّی الله علیه و آله و سلم» می‌باشد که در شهر کابل قرار داشته و در یکی از نقاط بسیار خوب شهر ساخته شده است. موسس این حوزه علمیه مرحوم آیت‌الله آصف محسنی بودند که زیر بنای تقریبا 38 هزار متر مربع بوده و بودجه‌ای که برای ساخت آن در نظر گرفته شده مبلغ بیست میلیون دلار آمریکا می‌باشد که تا تابستان 1387 در حدود هفده میلیون دلار هزینه شده است. حوزه علمیه خاتم النبیین از چند بخش تشکیل شده است که عبارتند از:
1- بخش خوابگاه یا لیلیه؛ این بخش ظرفیت پذیرش1500 نفر طلبه را دارا می‌باشد وفعلا در حدود 122 نفر طلبه در آن سکونت دارند که دو طبقه بلوک طرف شرق حوزه به این امر اختصاص پیداکرده است. برای غذای طلاب نیز آشپز خانه با تمام امکانات در نظر گرفته شده که پذیرای طلاب می‌باشد.
2- بخش کتابخانه؛ بخش دیگر حوزه را بخش کتابخانه تشکیل می‌دهد که سه طبقه به آن اختصاص داده شده است که طبقه اول آن ظرفیت سیصد هزار جلد کتاب را دارد طبقه دوم به سالن مطالعه اختصاص یافته است که شامل دوقسمت جداگانه برای خواهران وبرادران می‌باشد این سالن ظرفیت 400 نفر مطالعه کننده را در آن واحد دارا می‌باشد. طبقه سوم نیز مربوطه به بخش تحقیقات می‌باشد که در قسمت‌های علوم اسلامی، علوم انسانی وفقه فعالیت می‌کند. از این قسمت هم استادان پوهنتون وهم استادان حوزه وهم افراد بیرونی نیز استفاده می‌نمایند همین طور محصلین شیعه وسنی نیز می‌توانند ازآن استفاده نمایند.
3- بخش سالن‌های درس؛ این بخش در بردارنده 12 سالن درس می‌باشد که یک ساعت درسی ظرفیت پذیرش هزار نفر تا هزاروصد نفر محصل را دارد. بخش سالن‌ها ومدرس‌ها فعلا دو بخش شده، قسمت شرقی به طلاب اختصاص دارد وقسمت غربی این بلوک به محصلین مؤسسه تحصیلات عالی اختصاص یافته است که از آن استفاده می‌نمایند.
4- بخش منازل اساتید حوزه؛ این بخش شامل 16 منزل می‌باشد که برای سکونت اساتید مربوط به حوزه ساخته شده ودر خدمت استادانی است که می‌خواهند در حوزه تدریس نمایند.
حوزه علمیه خاتم النبیین همچنین دارای یک مسجد بزرگ می‌باشد که ظرفیت سه هزار نماز گزار را در آن واحد دارد و برای ساخت آن بیش از چهار میلیون دلار مصرف شده است ودر زمان تهیه گزارش کار‌های نهایی آن در حال انجام بود. همین طور حوزه دارای حسینیه اختصاصی است که زیر بنای آن ششصد و چهل مترمربع می‌باشد و از دوطبقه تشکیل شده که طبقه اول آن مخصوص آقایان وطبقه دوم آن برای خانمها در نظرگرفته شده است. درحسینه دو اطاق برای پذیرای از علما وطلاب مهمان که از ولایات کشور ویا از ایران به کابل می‌آیند و جای برای سکونت ندارند اختصاص داده شده است.
همچنین مدرسه ام المؤمنین خدیجه کبری (سلام الله علیها) برای تحصیل خانمها در بخش علوم دینی اختصاص یافته که فعلا 81 نفر طلبه خواهر در این مدرسه مشغول به تحصیل هستند. وبعد از ظهر‌ها نیز بیش از پانصد نفر از خواهران در بخش علوم قرآنی شامل روخوانی، تجوید وتفسیر قرآن وهمین طور در بخش کلام وتربیت کودک وهمچنین برای فراگیری بخش‌های مختلف کامپیوتر در کلاس‌های آن شرکت می‌کنند.
مرکز فقهی ائمه اطهار «علیهم‌السلام»
یکی دیگر از مراکز مهم حوزوی شیعیان افغانستان مرکز فقهی ائمه اطهار«علیهم‌السلام» واقع در شهر کابل است. این مرکز فقهی در سال 83 به دستور مرحوم آیت‌الله‌العظمی فاضل لنکرانی تاسیس شد و هدف و انگیزه ایشان از تاسیس این مرکز تربیت طلاب مستعد برای رسیدن به اجتهاد و تربیت روحانیون متخصص برای پاسخگویی به نیازهای زمان و مقابله با تهاجم فرهنگی غرب که وارد افغانستان شده، بوده است.
این مرکز کار خود را با فعالیت‌های حوزوی آغاز کرد، اما در ادامه در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز فعالیت‌هایش را گسترش داد. مدیر مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)در افغانستان گفت: تا کنون کلاس‌های متعددی مخصوص جوانان، نوجوانان و دانشجویان در این مرکز برگزار شده که مباحثی پیرامون اخلاق، اعتقادات، تاریخ اسلام و غیره در این کلاس‌ها تدریس شده و دختران و پسران شیعه و سنی در این کلاس‌ها شرکت کرده‌اند.
برگزاری مراسم آئین سنتی مذهبی در اعیاد و وفیات از دیگر مراسم مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در کابل است که در یکی از این مراسم‌ها حدود 800 نفر در کابل و 200 نفر در مزار شریف حضور پیدا کردند، این در حالی بود که چند روز قبل از این مراسم داعش مردم بسیاری را به خاک و خون کشیده بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین مظفری مدیر مرکز فقهی ائمه اطهار «علیهم‌السلام» در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری حوزه عنوان کرد: در مجالسی که در ایام محرم در این مرکز برگزار می‌شود، حدود 900 نفر مرد و هزار و 200 نفر زن در این مراسم شرکت می‌کنند. اگر ما این مراسم‌ها را به دلیل ناامنی‌ها برگزار نکنیم مردم از ما ناراحت می‌شوند و آنها با وجود همه نا امنی‌ها در پی این هستند که این مجالس برای اهلبیت(علیهم‌السلام) حتما برگزار شود.
از ابتدای مقدمات دروس حوزوی تا سطح خارج در مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) افغانستان تدریس می‌شود و 180 نفر در کابل و 50 نفر در مزار شریف در حال حاضر مشغول به تحصیل هستند.
از ابتدای تاسیس مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) در افغانستان بالغ بر 800 نفر در این مرکز فارغ‌التحصیل شده‌اند و پس از رحلت مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی، این فعالیت‌ها توسط فرزند ایشان آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی پیگیری می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین مظفری تصریح کرده است: در حال حاضر در مزار شریف در دو هزار متر زمین مدرسه خوبی داریم که تا کنون یک فاز آن به بهره‌برداری رسیده، مسجدی با وسعت 600 متر مربع در کابل وجود دارد که این مسجد در پنج طبقه بوده و دو طبقه پایین آن مسجد و مصلی و سه طبقه بالا مخصوص دروس حوزوی است و بنای این مسجد بر اساس معماری ایرانی اسلامی تاسیس شده است.
دارالعلوم عالی هرات
این مرکز دینی، متعلق به اهل سنت، با مساحتی بالغ بر 14000 متر مربع در شهر هرات، منطقه دروازه قندهار، بخش بلوغهای دلقرار واقع شده که زیر‌مجموعه آن بدین شرح می‌باشد: ساختمان اصلی: این بنا که در قسمت شرق حوزه واقع شده، شامل کلاس‌های درس و خوابگاه طلاب می‌باشد. زیربنای این ساختمان 720 متر بوده که برای ساخت 5 طبقه برنامه‌ریزی شده است.
قسمت دیگر این مجموعه دارای 13 باب خانه واقع در قسمت غرب مدرسه می‌باشد که برای سکونت برخی از اساتید تدارک دیده شده که زیربنای هر کدام 110 متر می‌باشد. از دیگر قسمت‌های این مجموعه دارالإفتاء، دفتر معاونت آموزشی، کتابخانه، دفتر مجله نسیم ایمان، مهمانخانه، نانوایی، آشپزخانه و یک باب مغازه که جهت رفع نیازهای روزانه طلاب ساخته شده است می‌باشد.
حوزه علمیه دارالعلوم هرات در زمینه‌های مختلفی مشغول به فعالیت است که شرح آن چنین است:
1- شرعیات و علوم دینی، این بخش قسمت اعظم مدرسه را به خود اختصاص داده که طلاب آن بالغ بر300 نفربوده که به صورت شبانه مشغول به فراگیری علوم دینی از جمله: فقه، حدیث، ترجمه قرآن، زبان عربی، صرف، نحو، ادبیات عرب، ادبیات دری، بلاغت، معانی و... بوده که با پشت سر گذاشتن 12 سال این دوره را به پایان می رسانند.
2- شعبه های حفظ: این بخش متشکل از 5 شعبه حفظ می‌باشد که طلاب عزیز جهت حفظ نمودن قرآن مجید، به صورت شبانه مشغول تلاوت و حفظ کلام الله مجید می باشند. میانگین طلابی که در هر شعبه مشغول به حفظ کلام الله مجید می‌باشند 30 نفر بوده که مجموعه آنها به 150 نفر میرسد.
3- دارالقرآنها: دارالقرآنهای نور که در بخش آموزش قرآن، عقیده، یادگیری و حفظ احادیث، تعلیم آداب و احکام اسلامی و حفظ دعاهای مأثوره فعالیت دارند، با هدف آموزش مبادی اسلامی به نونهالان و نوجوانان عزیز تأسیس شده‌اند. تعداد این دارالقرآنها به 9 شعبه رسیده که شعبه مرکزی آن در حوزه، و8 شعبه دیگر آن در سطح شهر و ولسوالیهای اطراف به صورت نهاری مشغول به فعالیت می‌باشند. مجموع محصلانی که در این بخش مشغول می‌باشند تعدادشان قریب به 700 نفر می‌باشد.
4- مدرسه پسرانه: این مدرسه با مجوز وزارت معارف جمهوری اسلامی افغانستان، زیر نظر حوزه علمیه دارالعلوم هرات تأسیس شده که دانش‌آموزان ضمن یادگیری علوم جدید، علوم دینی را نیز فرامی گیرند. تعداد محصلین این بخش 127 بوده که به صورت روزانه از صنف 1 تا 8 مشغول به تحصیل می‌باشند و همه روزه با خدمات ترانسپورتی که حوزه در نظر گرفته، حمل و نقل آنها صورت میگیرد.
5- مدرسه دخترانه: این مدرسه نیز با شرایط مدرسه پسرانه تأسیس شده است. البته با این تفاوت که اساتید مرد از پشت پرده تدریس نموده و دختران نیز موظف به حفظ حجاب اسلامی و پوشش کامل در کلاس‌ها می‌باشند؛ تعداد محصلین 320 نفر می‌باشد که در صنفهای 1 تا 14 مشغول به فراگیری علم می باشند.
6- دارالإفتاء: یکی دیگر از شعبه‌های فعال حوزه دارالإفتاء می‌باشد؛ این بخش که توسط چند تن از مفتیان حوزه اداره می‌شود، جهت پاسخگویی مشکلات و سؤالات دینی و شرعی مردم تأسیس شده که همه روزه جهت پاسخگویی سؤالات شرعی مردم، در خدمت عزیزان می باشد.
7- دفتر مجله نسیم ایمان: یکی دیگر از بخش‌های فعال حوزه دفتر مجله نسیم ایمان می‌باشد که مسؤلیت آماده سازی، چاپ و نشر مجله نسیم ایمان را بر عهده دارد. این مجله که هر یک ماه و یا هر دو ماه یکبار منتشر می‌گردد، طبق شرایط روز و تقاضای جامعه، به موضوعات مختلفی همچون: موضوعات علمی، دینی، فرهنگی و اجتماعی پرداخته و اطلاعات بسیار مفیدی به خوانندگان خود می‌دهد.
8- خطبه های جمعه و درسهای تفسیر: تعدادی از اساتید حوزه، مسؤلیت خطابت و اقامه نمازهای جمعه را در برخی از مساجد جامع شهر و حوالی آن بر عهده دارند که روزهای جمعه به آن مساجد رفته و مراسم نماز جمعه را برپا میدارند. و در تعدادی از بازارهای شهر کلاس‌های ترجمه و تفسیر قرآن کریم دایر گردیده که توسط برخی دیگر از اساتید حوزه در روزهای معین هفته جهت آشنایی مردم با ترجمه و معانی آیات کلام الله مجید برگزار می‌گردد.
9- سایت دارالعلوم هرات: این سایت، با عنوان امّت آنلاین، یکی از محدود سایتهای اهل سنت کشور افغانستان بوده که تحت نظر حوزه علمیه دارالعلوم هرات جهت نفع رسانی به کافّة امت اسلامی تأسیس و راه‌اندازی شده است. سایت مذکور مطالب خود را به زبانهای فارسی و عربی منتشر کرده، که کاربران محترم با وارد کردن این آدرس (www.ommatonline.com) می توانند از سایت دیدن نمایند.
10- شورای مدارس: برخی از مدارس دینی 3 ولایت کشور که عبارت‌اند از: هرات، فراه و نیمروز، شورایی جهت همبستگی هرچه بیشتر بین مدارس علوم دینی تشکیل داده‌اند که ریاست این شورا نیز برعهده حوزه علمیه دارالعلوم هرات می‌باشد.