جنبش اسلامی افغانستان

جنبش اسلامی افغانستان که از دهه شصت میلادی اوج می گیرد و سرانجام به قیام های عمومی می انجامد، علل زیادی دارد که تحت دو عنوان به آن اشاره می کنیم:
الف. داخلی: در صحنه داخلی، عوامل پدیدآورنده نهضت اسلامی منحصر به مسایل و رخ دادهایی است که در داخل کشور وجود داشت.
ب. خارجی: تجاوز ارتش سرخ به افغانستان، تأثیرگذاری جنبش های اسلامی معاصر، پیروزی انقلاب اسلامی ایران.

جنبش اسلامی افغانستان

افغانستان، سرزمینی کوهستانی است که رشته کوه های عظیم و صعب العبور هندوکش، در مرکز این کشور قرار دارد. افغانستان به علت واقع شدن در منطقه حساس آسیای مرکزی، از موقعیتی مهم و راهبردی برخوردار است؛ زیرا این کشور از یک سو به شبه قاره هند و از سوی دیگر به آسیای مرکزی و چین و از سمت دیگر به آسیای غربی متصل است.
افغانستان به خاطر واقع شدن در مرکز آسیا، نه تنها گذرگاه و محل تلاقی و برخورد اقوام و فرهنگ های گوناگون در طول تاریخ بوده است، بلکه پیش از آنکه دریاها به راه های عمده بین المللی و تجاری تبدیل شوند، جاده ابریشم که غرب را به شرق پیوند می داد، از دشت های شمالی، جنوبی و گذرگاه های کوهستانی این سرزمین می گذشت. کاروان های بازرگانی که از جاده ابریشم عبور می کردند، معمولاً در بلخ چند روزی توقف می نمودند و از آن جا کالاهایی را که از چین آورده بودند از راه هندوکش به هندوستان و یا از غرب به بغداد انتقال می دادند. این موقعیت تاریخی در دوران کهن، افغانستان را به مرکز تمدن های اقوام و ادیان مختلف تبدیل کرده بود. متأسفانه آثار باستانی این کشور در اثر تهاجمات مداوم خارجیان به این سرزمین، جنگ های ویرانگر و قتل و غارت شهرهای افغانستان، به کلی از بین رفته است.
اسلام در سال 18 یا 22 هجری، بعد از فتح هرات به دست سردار لشکر اسلام، «اخنف بن قیس تمیمی» وارد افغانستان شد و به سرعت در سراسر این کشور گسترش یافت. قبل از ورود اسلام به این سرزمین، دین بودایی در آنجا رواج داشت. از اوایل قرن اول هجری به این سو، دین بودایی کم کم از بین رفت و اسلام جای گزین آن شد. در افغانستان، تا کنون سرشماری دقیقی صورت نگرفته است، اما بر اساس برآورد سال 1922، جمعیت این کشور بیش از 20 میلیون نفر گزارش شده است و از این تعداد 99 درصد مسلمان می باشند که شیعیان اثنی عشری 25 تا 30 درصد و بقیه مسلمان سنی و بیشتر پیرو مذهب حنفی هستند. بیشتر شیعیان در مناطق مرکزی افغانستان زندگی می کنند. تاریخ پیدایش تشیع، به عقیده برخی پژوهشگران، به دوره خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و به دست خود آن حضرت برمی گردد.

تاریخ مبارزات مردم مسلمان افغانستان

افغانستان تا قرن هجدهم میلادی، دولت مستقل نداشت و به صورت ملوک الطوایفی اداره می شد و بیشتر مناطق این کشور جزو قلمرو خراسان بزرگ به شمار می رفت. در سال 1757، این سرزمین بر اساس پیمان پاریس، از ایران جدا شد و «احمدخان ابدالی» اولین دولت مستقل افغانستان را تشکیل داد.
سرزمین افغانستان برای نخستین بار در سال 1838 مورد تجاوز استعمارگران غربی و دولت بریتانیا قرار گرفت، شهرهای قندهار و کابل اشغال گردید و «شاه شجاع» با کمک انگلیسی ها در سال 1839 قدرت را در دست گرفت. با روی کار آمدن دولت دست نشانده انگلیس در افغانستان، مبارزات مردم این کشور با غلبه تجاوز خارجی شروع شد. تا سال 1841 قیام های عمومی همه جا را فرا گرفت و در ژانویه 1842، در شورش های مردمی تمام نیروهای بریتانیا قتل عام شدند و تنها یک افسر پزشک انگلیسی به نام «دکتر بریدون» از معرکه جان سالم به در برد.
دومین نبرد افغانستان و انگلیس در سال 1880 رخ داد که در پی آن حکومت «امیر شیر علی خان» سرنگون و «امیر عبدالرحمن» که یک عامل انگلیس بود، قدرت را به دست گرفت و چندین سال بر این کشور حکومت کرد. پس از درگذشت او، پسر بزرگش «امیر حبیب اللّه » به قدرت رسید.
سومین جنگ افغانستان و انگلستان در سال 1918 و در زمان حکومت «حبیب اللّه خان» واقع شد و نیروهای انگلیسی، سرانجام به دلیل مبارزات گسترده مردم با آنان، مجبور به خروج از افغانستان شدند و به این ترتیب، این کشور استقلال خود را در سال 1919 به دست آورد.
بعد از اعلام استقلال افغانستان به خاطر روحیه ضد انگلیسی مردم آن، «امان اللّه خان» به شوروی تمایل پیدا کرد و افغانستان، اولین کشوری بود که دولت سوسیالیستی شوروی را به رسمیت شناخت و با آن رابطه دوستانه برقرار نمود.
بررسی های تاریخی نشان می دهد که از سال 1920 به بعد پای کمونیست ها در افغانستان باز شد، ولی فعالیت آنها تا زمان سلطنت «ظاهرشاه» بیشتر مخفیانه و در محیط های دانشگاهی ادامه داشت. در دهه 1970 گروه های کمونیستی، آشکارا وارد عرصه های سیاسی و اجتماعی افغانستان شدند و مبارزه بین کمونیست ها و دانشجویان مسلمان آغاز شد. در هفدهم جولای 1973 «داوودخان» به کمک روس ها نظام پادشاهی را سرنگون و نظام جمهوری را روی کار آورد. از این تاریخ، افغانستان صحنه رقابت شرق و غرب شد. کمک های کشورهای طرفدار غرب، موجب شد تا «داوود خان» به طرف غرب تمایل پیدا کند. شاه ایران در سال 1974 یک کمک دو میلیارد دلاری برای برنامه های هفت ساله افغانستان در نظر گرفت.
نزدیک شدن «داوود» به غرب، خشم مقامات کرملین را برانگیخت و «برژنف»، در دیدار ژوئن 1974 «داوودخان» از شوروی، به شدت از سیاست های او انتقاد کرد و هشدار داد که از نزدیک شدن به کشورهای اقمار غرب پرهیز کند. وقتی شوروی از «داوود خان» ناامید شد، با آشتی دادن حزب خلق و پرچم، کودتای 7 نور 1357 (27 آوریل 1977) را به سرکردگی «نورمحمد زکی» با هدف ایجاد یک حکومت کمونیستی در افغانستان ترتیب داد. با روی کار آمدن کمونیست ها در این کودتا، فشار بر روی اسلام گرایان افزایش یافت و عده زیادی از علما و رهبران جامعه دستگیر و زندانی شدند. این امر باعث قیام عمومی در سراسر افغانستان گردید و مقاومت در برابر کمونیست ها روزبه روز ابعاد تازه تری پیدا کرد و مبارزات مسلحانه در بیشتر مناطق آغاز شد.
در سال 1358 ه . ش (1979 م) شوروی به طور رسمی افغانستان را مورد تجاوز نظامی قرار داد. هدف از این تجاوز، نجات دولت در حال سرنگونی کابل، رویارویی با نفوذ امواج انقلاب اسلامی ایران، گسترش ایدئولوژی مارکسیستی و رسیدن به آب های گرم جنوب و... بود؛ ولی مبارزات بی امان مردم مسلمان افغانستان، نه تنها مانع رسیدن اتحاد شوروی به این خواسته ها شد، بلکه در دهه 80 ، «گورباچف»، تجاوز نظامی شوروی به افغانستان را اشتباه خواند و در ژوئیه 1986، اعتراف کرد که افغانستان به جراحتی خونین برای سیاست شوروی تبدیل شده است.
مبارزات رهایی بخش مردم افغانستان که بیش از یک دهه ادامه یافت، سرانجام ارتش سرخ را به زانو درآورد و آنها ذلیلانه در بهمن 1368 (15 فوریه 1989) خاک این کشور را ترک کردند. بعد از خروج نیروهای شوروی از افغانستان، حکومت دست نشانده آنها به رهبری دکتر «نجیب اللّه » در سال 1371 ه . ش (1992 م) سقوط کرد و مجاهدین وارد کابل شدند.

نهضت اهل سنت افغانستان

تاریخ پیدایش جنبش اسلامی در میان جامعه اهل سنت، به سال 1348 ه . ش (1969 م) برمی گردد. در این زمان، جنبش اسلام گرایی در محافل روشن فکری اهل سنت به رهبری «غلام محمد نیازی» با نام «نهضت جوانان مسلمان افغانستان» شروع به کار کرد. این حرکت، هسته اولیه نهضت اهل سنت را در افغانستان تشکیل می داد. «نیازی» که فارغ التحصیل دانشگاه الازهر بود، تحت تأثیر افکار «اخوان المسلمین» مصر قرار داشت و به همین دلیل «جوانان مسلمان» در کابل به اخوان معروف بودند.
نهضت جوانان از همان ابتدا دارای دو گرایش تندرو و میانه رو بود، با وجود این دو گرایش، نهضت در زمان «نیازی» از اتحاد لازم برخوردار بود و سعی کرد با نفوذ در ارتش، از قدرت گرفتن کمونیست ها جلوگیری کند؛ اما در 8 خرداد 1358 (1979 م) با کشته شدن «نیازی» به دست رژیم مارکسیستی کابل در زندان، نهضت جوانان دچار اختلاف گردید. میانه روها با رهبری ـ «برهان الدین ربانی»، «حزب جمعیت اسلامی» و تندروها با رهبری «گلبدین حکمتیار»، «حزب اسلامی» را به وجود آوردند.
اختلاف بین این دو جریان اهل سنت تا زمان روی کار آمدن کمونیست ها در افغانستان بسیار شدید بود. بعد از 7 ثور 1357 ه . ش که مقاومت های اسلامی شکل گرفت، این دو حزب به همراه احزاب دیگر جامعه اهل سنت، پاکستان را پایگاه اصلی خود قرار دادند و از آنجا جنبش اسلامی را در داخل هدایت و به آن کمک های مالی و تسلیحاتی می کردند.
با شدت گرفتن مبارزات مردم افغانستان و احساس نیاز به همبستگی مبارزان اسلامی، گروه های اهل سنت در سال 1358 ه . ش ائتلاف هفت گانه را مرکب از هفت حزب عمده سیاسی (حزب اسلامی، جمعیت اسلامی، جبهه نجات ملی، حرکت انقلاب اسلامی، حزب اسلامی یونسی خالصی، محاذ ملی و اتحاد اسلامی سیاف) در پاکستان به وجود آوردند و تا سال 1371 ه . ش با همین نام به فعالیت های سیاسی و نظامی خود ادامه دادند.

نهضت شیعیان افغانستان

شهید «سید اسماعیل بلخی» از پیشگامان نهضت اسلامی در میان شیعیان افغانستان به شمار می آید. او در سال 1329 ه . ش طرح یک کودتای انقلابی را برای براندازی نظام سلطنتی پی ریزی نمود که در اثر خیانت یکی از همکارانش به نام «گل جان وردک»، قیام «بلخی» ناکام ماند و او به همراه همکارانش دستگیر و زندانی شد.
«بلخی» 14 سال در زندان ماند و در سال 1343 ه.ش از زندان آزاد و در سال 1347 ه.ش توسط رژیم ظاهر شاه و در زمان نخست وزیری داوودخان، به شهادت رسید.
در طول تاریخ افغانستان، شیعیان این کشور همواره مورد ظلم و ستم واقع شده اند و به همین دلیل یکی از اهداف «بلخی» گرفتن حقوق شیعیان و مبارزه با انحرافات بود. او در این زمینه می گوید: «یکی از علت های نهضت من ستاندن حقوق همین ضعیفان بود، که امروز وضعیت مردم ما بهتر شده و بهترین چادر بر سر ناموس شماست.
از میان گروه های سیاسی، سازمان نصر افغانستان از قدیم ترین احزاب سیاسی مربوط به جامعه شیعه است که مرکز آن نقاط مرکزی افغانستان و هزاره جات می باشد.
این حزب از سال 1357 ه.ش (1978م) فعالیت های سیاسی و تبلیغاتی خودرا آغازکرد ودر سال 1358 ه.ش وارد مبارزات مسلحانه شد.
دیگر گروه های شیعه نیز در دهه های پنجاه و شصت هجری به وجود آمدند. پایگاه اصلی بیشتر گروه های شیعه از آغاز جهاد رهایی بخش مردم افغانستان در ایران قرار داشت و از این کشور تغذیه فکری و مادی می شدند. این گروه ها در سال 1366 ه.ش ائتلاف هشت گانه را شامل سازمان نصر، حرکت اسلامی، پاسداران جهاد، حزب اللّه ، نهضت اسلامی، شورای انقلاب اتفاق اسلامی و جبهه متحد اسلامی تشکیل دادند. این ائتلاف با درک ضرورت اتحاد و همبستگی گروه های شیعی و یکپارچگی جبهه های مقاومت در 25/4/1368 ه.ش، حزب وحدت اسلامی را در بامیان تأسیس کردند.
برخی از اهداف حزب وحدت اسلامی که در «میثاق وحدت» آمده، عبارت است از:
1 ـ تداوم و تشدید مبارزه برای ایجاد حکومت اسلامی مبتنی بر قرآن و سنت و اصل ولایت فقیه؛
2 ـ جذب نیروهای سالم و متعهد شیعی بیرون از حزب؛
3 ـ مبارزه جدی با افکار الحادی و غیراسلامی و التقاطی؛
4 ـ همبستگی با نهضت های اسلامی و آزادی بخش در سطح جهان و... حزب وحدت اسلامی که به همت و تلاش شهید مزاری رحمه الله تشکیل شد، دستاوردهای زیادی را به همراه داشت که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. خاموش نمودن جنگ های داخلی (بین گروه های شیعی)؛
2. موضع گیری واحد سیاسی و نظامی؛
3. تأمین امنیت در مناطق شیعه نشین؛
4. نقش فعال در آزادسازی شهر کابل و پیروزی مجاهدان در سال 1371 ه.ش و...

عوامل پیدایش نهضت اسلامی در افغانستان

نهضت اسلامی در افغانستان که از دهه شصت میلادی اوج می گیرد و سرانجام به قیام های عمومی می انجامد، علل زیادی دارد که تحت دو عنوان به آن اشاره می کنیم:
الف. داخلی: در صحنه داخلی، عوامل پدیدآورنده نهضت اسلامی منحصر به مسایل و رخ دادهایی است که در داخل کشور وجود داشت:
1. اسلام؛ اسلام، بی تردید علت اصلی در نهضت اسلامی افغانستان به شمار می آید؛ زیرا مردم افغانستان که دین دار و به احکام و ارزش های اسلامی بسیار پایبند می باشند، وقتی می بینند کمونیست ها درصدد از بین بردن ارزش های دینی آنها هستند، دست به مبارزه می زنند. اسلام تنها مرجعی است که مردم افغانستان افق فکری، نظام های ارزشی و مجموعه قوانین اجتماعی و مدنی خود را با آن منطبق می کنند و از نظر آنها اسلام است که به مسایل سیاسی و اجتماعی مشروعیت می بخشد.
2. فشار بر اسلام گرایان؛ از زمان روی کار آمدن «داوود خان»، سخت گیری علیه روحیه آزادی خواهی و اسلام گرایی در افغانستان افزایش یافت و چند صد نفر از طرفداران نهضت اسلامی در زمان «داوود خان» بازداشت و بیشتر آنها بدون محاکمه، اعدام شدند.
3. رعایت عدالت اجتماعی در افغانستان؛
4. تأمین آزادی های سیاسی برای مردم افغانستان و به ویژه شیعیان؛
5. وابستگی دستگاه های دولتی، ارتش، مراکز فرهنگی دانشگاهی و...
ب ـ خارجی: عوامل خارجی نهضت اسلامی افغانستان را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
1. تجاوز ارتش سرخ به افغانستان، با هدف چیرگی بر این کشور و از بین بردن نهضت مقاومت؛
2. تأثیرگذاری جنبش های اسلامی معاصر و به ویژه جنبش اخوان المسلمین؛
3. پیروزی انقلاب اسلامی ایران. بدون تردید بسیاری از گروه های مجاهدان و از جمله احزاب شیعه این کشور، با اتکا به انقلاب اسلامی ایران مبارزات خود را شروع کردند.

مواضع فکری و سیاسی گروه های اسلامی و روابط آنها با انقلاب اسلامی

قبل از کودتای کمونیستی در سال 1978، حرکت های اسلامی و مذهبی به خاطر نداشتن سازمان دهی قوی، تأثیری در حوادث و روی دادهای کشور نداشتند و یا فرصت اظهار وجود پیدا نکردند. برای نمونه؛ مخالفت با کشف حجاب در سال 1959 و نهضت «شهید بلخی» در سال 1329 و جنبش جوانان در سال 1975 به شدت توسط رژیم سلطنتی «ظاهرشاه» سرکوب شد. برخی بر این باورند که نبود یک تشکیلات متحد و یکپارچه قوی در آغاز نهضت اسلامی افغانستان نقش آنها را در جامعه کمرنگ جلوه داد؛ چنان که «ویلیام میلی» می نویسد: «از نظر تاریخی، نقش گروه های مذهبی سازمان یافته در سیاست افغانستان، به هیچ وجه نقشی مسلط نبوده است، اگرچه بی توجهی به منافع کلیدی نظام مذهبی می توانسته است برای حکام مسأله زا باشد.»
با وجود این کاستی ها که در نهضت افغانستان وجود داشت، دهه 1960، اوج خیزش های اسلامی، تجددگرایی و اصلاح طلبی به شمار می آید. بررسی دیدگاه ها و مواضع گروه های اسلامی که بعد از این تاریخ وارد عرصه سیاسی و اجتماعی افغانستان شدند، تحت دو عنوان امکان پذیر خواهد بود:
1. نهضت و گروه های اسلام گرایی اهل سنت: هسته اولیه گروه های سنی را «نهضت جوانان مسلمان» تشکیل می دهد که در سال 1348 در دانشگاه کابل پایه گذاری شد و هدف از آن انجام اصلاحات در جامعه افغانستان بود. این نهضت از همان ابتدا دارای دو گرایش سنتی و اصلاح طلبی بود. گروه های سنت گرا مثل؛ اتحاد سیاف، حزب اسلامی یونس خالصی، محاذ ملی و... بیشتر متأثر از جنبش های اسلامی شبه قاره هند (شاه ولی اللّه ) و جنبش وهابیت بودند. اما گروه های اصلاح طلب تحت تأثیر افکار تجددخواهی و اصلاح طلبی جهان عرب و به ویژه جنبش اخوان المسلمین مصر قرار داشتند. اصلاح طلبان که در ابتدا به عنوان «جنبش جوانان مسلمان» فعالیت می کردند، در سال 1354 بر سر روش برخورد با حکومت «داوود» دچار اختلاف شدند. «گلبدین حکمت یار» که خط مشی تندروانه داشت، حزب اسلامی را تشکیل داد. این حزب که در بین پشتوها نفوذ فراوان دارد، از همان ابتدا مورد استقبال گروه های مذهبی پاکستان واقع شد و جماعت اسلامی پاکستان به رهبری «ابوالاعلی مودودی» و جامعه روحانیت به رهبری «مولانا مفتی محمود»، از آن پشتیبانی کردند.
در زمان تجاوز شوروی به افغانستان نیز بیشترین کمک های خارجی را از پاکستان دریافت می کرد. اما شاخه دیگر جنبش جوانان که محافظه کار بودند، به رهبری «برهان الدین ربانی» جمعیت اسلامی را تشکیل دادند که طرفداران آن بیشتر تاجیک ها هستند. غیر از این دو حزب، گروه های دیگری نیز در جامعه اهل سنت ظهور کردند و تمام آنها بعد از تجاوز شوروی به افغانستان، به پاکستان پناه بردند. با وجودی که بسیاری از این احزاب از آغاز پیدایش، خواهان حکومت اسلامی بودند، ولی در عمل اختیاری از خود نداشتند و سیاست مداران پاکستانی بودند که به آنها خط می دادند.
«آنتونی هی من» با اشاره به این مطلب در زمینه پشتیبانی دولت پاکستان از جریان بنیادگرایی اسلامی در افغانستان می نویسد: «اگرچه بنیادگرایان افغان به خودی خود اهمیتی نداشتند، اما مورد استقبال هم فکران مسلمان پاکستانی و حتی خود دولت «بوتو» ذوالفقار علی بوتو قرار گرفتند، زیرا «بوتو» حس کرد که از این راه خواهد توانست بهره برداری سیاسی نماید. مدت ها دولت کابل ناراضیان پاکستان را کمک کرده بود... «بوتو» می کوشید که مخالفین بلوچ را خرد کند و مبارزه او با آنها از سال 1973 تا 1977، ادامه داشت. بنابراین، از فرصت به دست آمده راضی بود تا بتواند مداخله افغانستان در امور داخلی پاکستان را تلافی کند».
بنابراین هدف پاکستان از پشتیبانی و پناه دادن به بنیادگرایان اسلامی از همان آغاز به خاطر مسأله پشتونستان و رقابت های شرق و غرب بود؛ از این رو، پس از آنکه گروه های اسلامی در سال 1371 ه . ش وارد کابل شدند، به توصیه های پاکستانی ها کمتر توجه کردند و این امر، زمینه پیدایش گروهک «طالبان» و مداخله نظامی پاکستان در افغانستان را فراهم آورد.
2. گروه های شیعی: این گروه ها، از نظر فکری، وابسته به حوزه نجف و قم بودند. زیرا نهضت های شیعی در افغانستان توسط «سیداسماعیل بلخی»، «میرعلی احمد شعاع»، «میرآقا» و «مبلغ» در دهه پنجاه هجری پایه گذاری شدند که همه اینها تحصیلکردگان قم و نجف بودند. اما بعد از کودتای کمونیست ها در افغانستان، روحانیت شیعه تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران دست به مبارزه و قیام مسلحانه زد. «اولیورروا» می نویسد: «تأثیر انقلاب اسلامی ایران از سال 1978 به وضوح نزد جوانان شیعه افغانی احساس می شود، خواه جوانانی که در ایران کار می کنند، خواه جوانانی که عضو جامعه روحانیتند.»