مقتل نویسی
مقتل‌نویسی یا مَقْتَل نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا شهادت شخصیت‌های مهم می‌پردازد. مقتل‌نگاری میان شیعیان بیشتر برای شرح شهادت امامان شیعه و شخصیت‌های برجستۀ شیعه بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی دربارۀ واقعۀ کربلا، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) و یارانش اختصاص پیدا کرده است.
مقدمه
مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام، محمدبن عبدالله (صلی‌الله علیه وآله وسلم) و علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام) دربارۀ پیش‌بینی واقعۀ عاشورا، نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مطالبی از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) که در واقعۀ کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام) و زینب (سلام‌الله علیها) پس از عاشورا، روایات امامان شیعه دربارۀ شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا است. اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی را نخستین مقتل‌نویس حادثۀ عاشورا دانسته‌اند. «مقتل الحسین (علیه‌السلام)» نوشتۀ ابی مخنف هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.
مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دورۀ افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند کتاب «روضة الشهداء»، تألیف ملاحسین کاشفی. رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون «ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة و مُحرِق القلوب» از این دسته‌اند. «نفس المهموم» و «مقتل جامع سید الشهداء» از مقتل‌های مهم معاصر است.
مفهوم‌شناسی
گزارش‌های مکتوبی که حاوی مطالبی دربارۀ قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرحِ تاریخ باشند، مقتل خوانده می‌شوند[۱] مقتل، حاصل نوعی تاریخ‌نویسی بر اساس تک‌نگاری است. تک‌نگاری حادثه‌ها، گونه‌ای از نوشته‌های تاریخی است که در ثبت وقایع مهم استفاده می‌شود. چنین نوشته‌هایی غالباً در زمینۀ وقایع پرحادثه و سرنوشت‌ساز شکل می‌گیرند و آنها را با تمام جزئیات نقل می‌کنند[۲] مَقْتَل در لغت به معنای محل قتل یا همان قتلگاه است[۳] و در اصطلاح به بازگویی به قتل رسیدن امامان اشاره دارد. جمع آن مَقاتل است. در میان مقتل‌ها مقتل امام سوم شیعیان از همه مهم‌تر و بیشتر مورد توجه است. مقتل الحسین (کشتن‌گاه حسین) نام مجموعه‌ای از کتاب‌ها است، که رویدادهای کربلا و کُشته‌شدن حسین بن علی در آن شرح داده شده است.
ویژگی‌ها
تفاوت مقتل با مرثیه عاشورایی آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی نگارنده است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، مثنوی است، چون به نگارنده مجال بیشتری می‌دهد تا واقعۀ کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به «زبدة الاسرار» از صفی علیشاه، «روضة الاسرار» اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، «گنجینه الاسرار» اثر عمان سامانی، مثنوی «بیت الاحزان» اثر صابر همدانی و مثنوی «گنج نهفته» اثر شیخ عبدالسلام تربتی اشاره کرد[۴].
پیشینۀ مقتل‌نگاری
مقتل علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام) اثر ابن ابی دنیا، اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط شیعیان، عمدتاً دربارۀ شهادت امام علی (علیه‌السلام) هستند[۵] برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ «مقتل امیرالمؤمنین» از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی دنیا نام برده‌اند[۶] پس از شهادت حسن‌بن‌علی (علیه‌السلام) و حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مقتل‌نگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان «مقتل الحسین»، یا فقط نامی در فهرست‌نگاری‌ها باقی است یا بخشی از آنها به‌صورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است. مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران[۷]، مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت ۱۵۷ ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از نصر بن مزاحم کوفی (درگذشت ۲۱۲ ق) و هِشام کَلبی (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ ق)، مقتل رشید و میثم و جُوَیریة بن مسهّر از هشام کلبی و مقتل محمد بن ابی‌بکر از عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ ق) از آن جمله‌اند.
مقتل‌نگاری شیعه و اهل‌سنت
مقاتل شیعه
بنابر نظر مشهور، مقتل «ابی‌عبدالله الحسین»، اثر اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی قدیمی‌ترین مقتل در زمینۀ حوادث شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) است[۸] البته برپایۀ روایتی در کتاب ثواب‌الأعمال، نوشتۀ شیخ صدوق، اصبغ بن نباته، شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) را درک کرد، ولی هیچ جزئیاتی دربارۀ واقعۀ عاشورا از او نقل نشده است. با این همه، برخی محققان معتقدند فرزند او قاسم، مقتلی دربارۀ واقعۀ عاشورا نوشته است. اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند[۹] برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته‌اند و نام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده‌اند[۱۰].
سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دورۀ افول مقتل‌نویسی گزارش شده است[۱۱] آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعۀ کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند؛ مانند کتاب «روضة الشهداء» تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰ - ۹۱۰ ق) که در اوایل قرن دهم قمری، نوشته شده است[۱۲] با روی‌کارآمدن دولت صفوی، مراسم عاشورا جایگاهی رسمی یافت و مقتل‌های جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا را بیشتر از زاویۀ اندوه، مصیبت و بلا روایت می‌کردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شده‌اند. آثاری چون «ابتلاء الاولیاء»، «ازالة الاوهام فی البکاء»، «اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة»، و «مُحرِق القلوب» از این دسته‌اند[۱۳] کتاب «قمقام زخّار و صمصام بَتّار»، به‌معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳ - ۱۳۰۵ ق)، از پرآوازه‌ترین مقاتل تألیف‌شده در چند سده اخیر دانسته شده است[۱۴] کتاب «مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان»، ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری قرن ۱۳ نیز از مقاتل معروف و معتبر است.
مقاتل اهل‌سنت
در اینجا به چند مقتل که اهل‌سنت نوشته‌اند اشاره می‌کنیم: نخستین آنها که سال 157 هجری قمری، به نگارش درآمده، کتاب «مقتل الحسین» اثر ابومخنف است. کتاب «طبقات الکبری» اثر محمد ابن سعد که در سال 230 هجری قمری، تدوین شده است. در سال 279 هجری قمری، «انصاب الاشراف» نوشتۀ بلاذری و سال 282 هجری قمری، کتاب «اخبار الطوال» که آن را دینوری تدوین کرده است. در سال 284 هجری قمری، «مقتل یعقوبی» نوشته شده و به سال 310 هجری قمری، «مقتل طبری» یا همان تاریخ طبری، تنظیم شده است. ابن اعثم کتاب «الفتوح» را در سال 314 هجری قمری، و سال 568 هجری قمری، «مقتل خوارزمی» به رشته تحریر درآمده است.
اعتبار مقتل‌های حسین‌بن‌علی
از نگاه رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند:
- مقتل الحسین (علیه‌السلام)، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی (درگذشت ۱۵۷ ق)؛
- ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸ – ۲۳۰ ق)؛
- ترجمه و مقتل حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری (سده دوم و سوم قمری)؛
- گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - ۲۸۲ ق)؛
- فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از ۳۲۰ ق)[۱۵].
او نوشته است: مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم و بیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین (علیه‌السلام) آورده، به‌طور عمده برگرفته از کتاب فتوح نوشته ابن‌اعثم است. همچنین سید ابن طاووس در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزارش کرده است.
مطالب مقتل‌ها
برخی از مطالب مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، عبارت‌است از:
- روایاتی از پیامبر اسلام و امام علی (علیه‌السلام) دربارۀ پیش‌بینی واقعه عاشورا؛
- نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) از آغاز حرکت تا شهادت؛
- مطالبی که توسط آن دسته از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) نقل شده که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، اما کشته نشده‌اند[۱۶]؛
- خطبه‌های علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام) و زینب بنت علی (سلام‌الله علیها) در طول سفر در کوفه، شام و مدینه؛
- روایات منسوب به امامان شیعه دربارۀ شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)؛
- نکاتی که از مخالفان و دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا نقل شده است.
مقتل‌های مهم معاصر
مقتل‌های معاصر کتاب‌هایی هستند که در سده اخیر به بررسی و گزارش واقعه کربلا پرداخته‌اند. اکثر این کتاب‌ها از دو جهت با منابع تاریخی دست اول و دست دوم متفاوت هستند. نخست آنکه با ورود تحریفات فراوان بخصوص در چند قرن اخیر در بیان حوادث نبرد کربلا، این کتاب‌ها تلاش داشته‌اند که واقعیت تاریخی بدون تحریف را ارائه کنند. دوم آنکه عمدتاً دربردارنده تحلیل‌های اعتقادی، سیاسی و اجتماعی هستند و به عبارت دیگر بیشتر تاریخ تحلیلی هستند و نه صرفاً تاریخ نقلی. برخی از مقتل‌های مهم در دوران معاصر (قرن‌های چهاردهم و پانزدهم قمری) عبارت‌اند از:
- نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم؛ شیخ عباس قمی؛
- مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ عبدالرزاق موسوی مُقَرَّم؛
- لَواعِجُ الاَشجان فی مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ محسن امین عاملی؛
- عَبَرات المصطفَین فی مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ محمدباقر محمودی؛
- مقتل جامع سید الشهداء؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی [۱۷]؛
- لمعات الحسین، سید محمد حسین حسینی طهرانی؛
- حماسه حسینی، نوشتۀ مرتضی مطهری؛
- پس از پنجاه سال، نوشتۀ سید جعفر شهیدی؛
- انوار الشهاده، نوشتۀ محمدحسین یزدی؛
- کتاب‌شناسی اندیشه سیاسی عاشورا؛
- فتح خون، نوشتۀ مرتضی آوینی.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مقتل و مقتل‌نگاران؛ صاحبی؛ ص ۳۱.
- ↑ مقتل‌نگاری شیعیان؛ یاوری؛ ص ۱۰.
- ↑ فرهنگ فارسی معین.
- ↑ «نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون».
- ↑ مقتل‌نگاری شیعیان؛ یاوری؛ ص ۱۱.
- ↑ الذریعة؛ آقابزرگ تهرانی؛ ج ۲۲، ص ۲۹ - ۳۱.
- ↑ همان؛ ج ۲۲، ص۲۲ .
- ↑ همان، ص۲۳ و ۲۴.
- ↑ مقتل جامع سیدالشهدا (علیه‌السلام)؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان، ج ۱، ص۴۴ و ۴۵.
- ↑ «ثارالله»؛ عندلیب همدانی، ص ۱۴۱.
- ↑ «سیری در مقتل‌نویسی»؛ رنجبر؛ ص۸۴.
- ↑ لؤلؤ و مرجان؛ نوری؛ ص ۲۵۲ و ۲۲۰.
- ↑ «درباره منابع تاریخ عاشورا»؛ جعفریان؛ ص ۵۱ و ۵۲.
- ↑ «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»؛ رحیمی، ص۲۸.
- ↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ ش، ص ۲۱ - ۲۷.
- ↑ «مقتل جامع سیدالشهدا (علیه‌السلام)»؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان؛ ج ۱، ص ۱۳۹ - ۱۴۹.
منابع
- الذریعة الی تصانیف الشیعة؛ نوشتۀ آقا بزرگ تهرانی.
- ثواب الأعمال و عقاب الاعمال؛ نوشتۀ محمد بن علی صدوق.
- «سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (۳)» نوشتۀ محسن رنجبر؛ در مجلۀ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش۱۶، زمستان ۱۳۷۶ ش.
- «مقتل و مقتل‌نگاران»نوشتۀ محمدجواد صاحبی؛ در مجله کیهان فرهنگی، ش ۱۱۱ ، تیر ۱۳۷۳ ش.
- گروهی از تاریخ پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا (علیه‌السلام)، زیر نظر مهدی پیشوایی؛ قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ ش.
- دانشنامه حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)؛ نوشتۀ محمد محمدی ری‌شهری؛ قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۸ ش.
- ر. ک: کتاب: درباره منابع تاریخ عاشورا.
- ر. ک: پژوهشی در مقتل‌های فارسی.