بوسنی و هرزگوین
بوسنی و هرزگوین، کشوری واقع در شرق اروپا با جمعیت اکثریت مسلمان می باشد. این کشور، در زمستان ۱۳۷۰ش، پس از فروپاشی کشور یوگسلاوی سابق، اعلام استقلال کرد ولی با مخالفت و تهاجم صربها و کروات‌ها با انگیزه سرکوب مسلمانان و تجزیه بوسنی، مسلمانان این کشور، به مدت ۴ سال مورد نسل‌کشی قرار گرفتند. اسلام از طریق جاده ابریشم و توسط بازرگانان ایرانی به این منطقه راه یافته است، اسلام در قرن سوم و چهارم قمری (ده میلادی) در جزیره بالکان وجود داشته است و با حمله عثمانیها به این کشور گسترش یافته است. هنگام ورود عثمانیها به بوسنی، اسماعیلیان در قلعه سیاه ساکن بودند. و در دوره عثمانی ساداتی از نسل حسنین (ع) در بوسنی حضور داشته‌اند.
| نام کشور | بوسنی و هرزگوین |
| مکان | اروپا |
| مساحت | ۵۱٬۱۲۹ کیلومترمربع (۱۹۷۴۱ مایل‌مربع) (۱۲۷ام) |
| منطقه زمانی | CEST (CET) |
| جمعیت | ۳٬۲۸۹٬۰۰۰ (۱۲۶ام) |
| پایتخت | سارایوو |
| نوع حکومت و ساختار سیاسی | جمهوری دموکراتیک فدرال |
| زبان های رسمی | بوسنیایی، کرواتی، صربی |
| واحد پول | مارک تبدیل‌پذیر بوسنی و هرزگوین (BAM) |
آمار دقیقی از جمعیت شیعیان بوسنی در دسترس نیست، پورتال اهل بیت، جمعیت شیعیان را در ۲۰۰۸ میلادی، ۲۳،۴۰۰ تن تخمین زده است، اما مرکز تحقیقات pwe در ۲۰۰۹ م شمار آنان را کمتر از ۱۵،۲۰۰ نفر گزارش کرده است. شیعیان بوسنی در گراداچات، حسینیه‌ای دارند، و موسسات ابن سینا و ملاصدرا در سارایوو متعلق به آنان است.
صوفیان این کشور مراسم عاشورا را در تکیه حاجی سینان و تکیه علی فاکواتس در سارایوو برگزار می‌کنند. محبت‌ورزی‌های صوفیان نسبت به اهل بیت در دوره عثمانی، واکنش‌هایی را از سوی حکومت وقت در پی داشته است.
تاریخچه
تاریخ كهن
ایلیریان، ساكنین قدیمی بوسنی و هرزگوین كه اوج قدرت و ترقی آنان در قرون 5 الی 8 قبل از میلاد مسیح تخمین زده شده، قدیمی ترین ساكنین بوسنی و هرزگوین تلقی می شوند نیمه دوم قرن یكم قبل از میلاد برای تاریخ و مردم بوسنی و هرزگوین بخاطر دو واقعه عظیم مهم تلقی می شود: اولین واقعه نفود كلتها (گالا) از شمال ایتالیا، و دیگری ایجاد مستعمرات یونان در جزایر و سواحل دریای آدریاتیك.
این دو واقعه یا به بیان دیگر نفوذ اقوام یاد شده در خاك این مناطق تاثیر بسزایی بر ایلیریان گذاشت بطوریكه بسیاری از عادات و مهارتهای آنان را فرا گرفتند (از جمله كوزه گری، رقص كولو، ابزار آلات مختلف، ایجاد قبرستان جهت دفن اموات و غیره).
ورود رومیان به شبه جزیره بالكان به اواخر قرن سوم قبل از میلاد مسیح باز می گردد.آنان با تجهیزات و سازماندهی قوی خویش جنگهای طویل المدت و فرسایشی در مناطق مختلف بالكان آغاز كردند. این جنگها تا اوایل قرن بعد یا به عبارت دیگر بمدت 9 سال ادامه یافت.
قابل ذكر است كه رومیان تاثیر محسوسی بر زندگی مردم بالكان داشتند از جمله فعالیتهای آنان می توان به احداث راهها، قلعه ها، معادن و شهركها اشاره نمود. علیرغم این فعالیتها در حیات مذهبی مناطق یادشده تغییر زیادی ایجاد نگردید و ایلیریان همچنان به پایبندی به مذهب و فرهنگ كهن خویش ادامه دادند. ساكنین بوسنی باستان، یا به عبارت دیگر بوسنی كه جزئی از ایالت رومی دالماتسیا محسوب میشد، با مسیحیت بسیار زود آشنا گردیدند. به موجب منابع موجود دفاتر اسقفهای كاتولیك از قرن اول پس از میلاد مسیح در سرمسكا میترویتسا، اوسیِك، و سولون وجود داشته اند. اولین اخبار موثق مربوط به سازماندهی كلیساها در این مناطق به قرن ششم بازمی گردد اولین شورای كلیسایی در سالهای 530 و 533 میلادی برگزار شده كه اسقف آندریه بعنوان اسقف بوسنی در آن حضور داشته است.
برای اولین بار در اسناد دولتی كنستانتین هفتم امپراطور روم، از بوسنی یاد شده است (سالهای 913-959). كهن ترین اثر ادبی بوسنیایی – هومی (كتیبه هومی) نیز مربوط به همین مقطع است. ایجاد و سازماندهی دستگاه دولتی بوسنی اواسط قرن یازدهم صورت پذیرفت. این سیستم شامل چند منطقه واقع در بین دو رود درینا و ورباس بوده و “بان بوسنی” در صدر آن قرار داشته است.[۱]
قرون وسطی
“نبوریچ بان” اولین بان بوسنی در مقطع جنگ و درگیریهای رومیان و مجاریان در بوسنی و هرزگوین بود كه دوره حكومت و خدمات شایان وی به سالهای 1154 الی 1163 میلادی باز می گردد. از سال 1167 الی 1203 میلادی نیز “كولین بان” بعنوان بان بزرگ بوسنی بر مسند قدرت جای داشت. بوسنی در پرتو حكومت وی پای به پای كشورهای مناطق جنوب اسلوونی به ترقی و پیشرفت زیادی در راستای ثبات سیاسی و اقتصادی، توسعه فرهنگی و تجاری دست یافت. كولین بان در سال 1189 در “بیلین پولیه” واقع در حوالی زنیتسا منشوری صادر نمود كه به واسطه آن به سكنه دوبرونیك جهت بازرگانی و تجارت آزاد در بوسنی تضمین داده شد. با توجه به محتوای این منشور می توان نتیجه گیری نمود كه نظام و سیستم دولتی آن زمان بسیار سازمان یافته بوده است. در سال 1203 در زمان حكومت كولین بان با حضور نماینده پاپ در منطقه بیلین پولیه مجلس كلیسای كاتولیك برگزار و در آن از كولین بان خواسته شد تا از پیروی از كلیسای بوسنی سرباز زند.
اسقف كاتولیك در سال 1252 در منطقه جاكوو كه نهایتا به مقر اصلی او تبدیل گردید، توسط كلیسای صرب تحت فشار قرار گرفت. در سال 1292 كشیشهای فرانیویی به بوسنی وارد شدند و در مقطع حكومت استپان كوتورمانیچ دوم (1314-1353) قلمرو بوسنی از رود ساوا تا دریا و از تستینا تا درینا گسترده شد. بوسنی در زمان حكومت تورتكو كوتورمانیچ اول (1353 –1391) به اوج قدرت و ترقی دست یافت. وی از سال 1377 “پادشاه صربستان، بوسنی و مناطق ساحلی” نام گرفت. مقطع مزبور را می توان مقطع ترقی مستمر كشور بوسنی و اوج قدرت سیاسی و گستردگی مرزی این كشور نام نهاد.
امپراطوری عثمانی
تركهای عثمانی در سال 1463 میلادی به بوسنی و هرزگوین دست یافته و آن را فتح نمودند اینسال را می توان تاریخ رسمی خاتمه بوسنی قرون وسطایی و آغاز بوسنی سنجاك قلمداد نمود. در این مقطع روند پذیرش دین اسلام توسط مردم بوسنی شدت یافت و در سال 1470 نیز بوسنی سنجاك رسماً تاسیس یافت.
از سال 1492 در پی رانده شدن یهودیان از اسپانیا، پیروان این دین مهاجرت خود به بوسنی را آغاز نمودند. تقویت و توسعه حكومت عثمانی در مناطق مختلف بوسنی به تشكیل ایالت بوسنی در سال 1850 انجامید. این ایالت شامل 7 سنجاك بود: سنجاك بوسنی، هرزگوین، كلیس، لیس، پاكراك، پوژسكا و ازورنیك. امپراطوری عثمانی در دوران باثبات حكومت خویش بر بوسنی دستگاه دولتی را تقویت نمود و سیستم و سازماندهی اداری، نظم حقوقی، سیستم مالیاتی را در كشور برقرار نمود. همچنین در این مقطع وضعیت كشاورزی بوسنی نیز بهبود یافت. قابل ذكر است كه تعداد زیادی از سربازان از مناطق مختلف بوسنی نیز جهت شركت در جنگها و نبردهای مختلف و مقابله با ارتش اتریش-مجار و ونیز راهی جبهه های جنگ میشدند. پس از شكست عثمانیان در جنگ وین (سال 1699) ایالت بوسنی مناطق اسلاوونی و سنجاك لیك و بخشهایی از كلیس و سنجاك هرزگوین را از دست داد.
بزرگترین مقاومت در مقابله با لشكر اتریشیان در سال 1737 در منطه بانیالوكا رخ داد كه به شكست اتریش انجامید.
لغو یانیچارها (در سال 1826) و اعلام “خط شریف” (فرمانیه سلطان) كه اصلاحاتی در آن تبیین شده بود نیز تضعیف هر چه بیشتر حكومت عثمانیان كه بطبع تضعیف بوسنی و هرزگوین را نیز در پی داشت، را مانع نشد. نارضایتی و سركوب مردم و افزایش هر چه بیشتر مالیاتها میل و تلاش هر چه بیشتر مردم جهت استقلال را تقویت نمود. یكی از این جنبشها بر علیه اصلاحات دولت وقت در سال 1831 تا 1832 به رهبری حسین كاپیتان گراداچواتس رخ داد.
مقطع امپراطوری اتریش-مجار
در كنگره برلین كه در سال 1878 میلادی برگزار گردید اداره و سرپرستی بوسنی و هرزگوین به امپراطوری اتریش- مجار واگذار گردید و “سنجاك نووی پازار” همچنان در حیطه حكومت امپراطوری عثمانی قرار گرفت. ارتش بوسنی كه عمدتا از بوشنیاكها تشكیل شده و در مناطقی نیز از حمایت صربها و كرواتها برخوردار بود و همچنین یهودیان نیز حمایت مالی خود را از آن دریغ نداشتند مقاومت زیادی بر علیه نیروهای اشغالگر اتریشی نشان داد جنگ بوسنی با امپراطوری اتریش-مجار از 29 جولای تا 20 اكتبر ادامه یافت و نهایتا با پیروزی اتریشیان باتمام رسید و حكومت 40 ساله امپراطوری اتریش –مجار بر بوسنی را در پی آورد بطوریكه بوسنی به بخشی از حكومت پادشاهی اتریش تبدیل شد. فاتحین در بوسنی با سیستم مالیاتی، نظم اداری و دستگاه دولتی عثمانیها و همچنین اصلاحات ارضی آنان مواجه شده و اقداماتی جهت كنترل و ایفای قدرت بر جوامع مذهبی بوسنی و هرزگوین بعمل آوردند. در پی این امر جوامع مذهبی توانستند در چارچوب حكومت امپراطوری اتریش به استقلال مذهبی دست یابند.
در مقطع امپراطوری اتریش-مجار در بوسنی 4 بار آمار نفوس انجام گرفت. در فاصله بین اولین و آخرین آمارگیری جمعیت كشور از 1158164 به 1808044 تن افزایش یافت. بدین ترتیب شاخص رشد جمعیت بطور سالیانه بالغ بر 06/2 درصد بوده است. هدف اصلی حكومت اتریش مجار از بدو ورود به بوسنی انضمام این كشور به قلمرو خود و اجرای طرحها و نقشه های این امپراطوری در مورد بوسنی و منطقه بالكان است كه نهایتا در سال 1908 اجرا گردید.
شاهنشاهی صربها، كرواتها و اسلوونیها
بوسنی و هرزگوین در پی اعلام منشور اتحاد در اول دسامبر 1918 به ساختار دولت جدیدالاحداث شاهنشاهی صربها، كرواتها و اسلوونیها ملحق گردید. به موجب قانون اساسی تصویب شده در روز عید مذهبی ویدودان، بوسنی و هرزگوین یكپارچگی مرزی و اداری خود را در ساختار این دولت حفظ نمود تا اینكه در سال 1929 رژیم دیكتاتوری شاه الكساندر با تشكیل واحدهای اداری جدید (تحت عنوان بانووینه) یكپارچگی مرزی و تاریخی بوسنی را دستخوش تخریب نمود.
بعدها، در پی امضاء توافقنامه تسوتكوویچ-ماچاك در سال 1939 و با ایجاد بانووینه كرواسی، بوسنی و هرزگوین تقسیم گردید.
بوسنی و هرزگوین بمدت كوتاهی در بدو آغاز جنگ جهانی دوم به ساختار دولت مستقل جدیدالاحداث كرواسی پیوست تا اینكه در اجلاس شورای آزادیبخش مردمی ضد فاشیستی بوسنی و هرزگوین در مركونیچ گراد مورخ 25 و 26 سال 1943 بعنوان یكی از فدراسیونهای متساوی الحقوق جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی معرفی گردید.
جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی
پس از خاتمه جنگ جهانی دوم در تاریخ 25 الی 28 آوریل سال 1945 در سومین اجلاس شورای آزادیبخش مردمی ضد فاشیستی بوسنی، مجلس ملی بوسنی و دولت مردمی فدراسیون بوسنی و هرزگوین تشكیل گردید. بوسنی و هرزگوین بعنوان یك واحد فدرال متساوی الحقوق در ساختار یوگسلاوی بیش از هر چیز به تساوی حقوق كلیه اقوام و اقلیتهای ملی بذل توجه می نمود. آرمان “برابری و برادری” بعلت بافت چندقومی مشهود بوسنی با توجه كامل اجرا و اعمال می گردید. اعلان و اجرای اصل برابری به آحاد مردم امكان تحصیلات و حفظ سنن و فرهنگ خاص هر قوم را داد.
تجاوز به بوسنی و هرزگوین و مبارزات استقلال طلبانه
فروپاشی جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی و سلسله فعالیتهای مربوط به تجزیه اجزاء آن و ایجاد كشورهای جدید موجب شد كه 29 فوریه و اول مارس سال 1992 همه پرسی مربوط به استقلال بوسنی و هرزگوین برگزار و بیش از 65 درصد از افراد واجد شرایط موافقت خود با استقلال كشور بوسنی در چارچوب مرزهای تاریخی تایید شده آن را اعلام نمایند. بوسنی و هرزگوین پس از برگزاری موفقیت آمیز همه پرسی در تاریخ 7 آوریل سال 1992 در سطح جهانی بعنوان یك كشور مستقل برسمیت شناخته شد. صربهای بوسنی با همیاری صربستان و مونته نگرو عدم موافقت و نارضایتی خود از ایجاد كشور مستقل و غیروابسته بوسنی و هرزگوین را به عرصه ظهور رسانیدند. هدف و تلاش اصلی آنان ایجاد كشوری بود كه كلیه صربها بتوانند در آن زندگی كنند.
در همه پرسی برگزار شده در تاریخ 29 فوریه و 1 مارس سال 1992 از مجموع 3253847 رای دهنده، رقمی بالغ بر 2061932 از اتباع بوسنی موافقت خود با ایجاد كشور مستقل و یكپارچه بوسنی و هرزگوین كه قومیتهای صرب، كروات و بوشنیاك و اقلیتهای مذهبی و ملی با تساوی كامل حقوق در آن به زندگی ادامه دهند، را اعلام نمودند. رقم مزبور 44/99 درصد از كل رای دهندگان را تشكیل میداد. علیرغم مخالفت شدید حزب دمكرات صرب و تهدیدات بلگراد، اكثریت مردم بوسنی و هرزگوین از كلیه اقوام رغبت دمكراتیك خود جهت استقلال كشور را صریحا اعلام نمودند. اتهامات مبنی بر اینكه مردم بوسنی و هرزگوین با این تصمیم در واقع به تجزیه از یوگسلاوی رای داده و موجبات آغاز جنگ داخلی را فراهم آوردند چیزی جز تحریف تاریخ نیست. تفكیك وتجزیه جمهوری فدرایتو سوسیالیستی یوگسلاوی تا حد زیادی با توافق قدرتهای جهانی انجام گرفت ارتش تغییر شكل داده یوگسلاوی قبل از تاریخ ذكر شده (پس از خروج از خاك اسلوونی) تجاوز خود به كرواسی را آغاز نمود. تصمیم اكثریت شهروندان بوسنیایی و هرزگوینی بیانگررغبت سیاسی آنان در وهله خطیر تاریخی و مبتنی بر واقعیات مبنی بر حاكمیت مستمر بوسنی و هرزگوین در طول تاریخ بوده است. حق بوسنی و هرزگوین جهت دستیابی به یكپارچگی و تمامیت در وهله كنونی مبتنی بر تصمیمات شورای آزادی بخش مردمی ضد فاشیستی یوگسلاوی و بوسنی و هرزگوین و موقعیت این كشور بعنوان یكی از فدراسیونهای متساوی الحقوق یوگسلاوی می باشد. جمهوری بوسنی و هرزگوین منادی فروپاشی یوگسلاوی نبود ولی ناچار شد كه بوسیله همه پرسی از استقلال خویش دفاع نماید. بوسنی و هرزگوین با برگزاری همه پرسی به اساسی ترین شرط جهت پذیرش و به رسمیت شناخته شدن در جامعه جهانی و عضویت در سازمان ملل جامه عمل پوشانید. با این وجود شورای امنیت سازمان ملل به وظیفه خود مبنی بر دفاع از این عضو عمل نكرد و آن را در مقابل تجاوز بزرگ صربها و متعاقبا استیلای كرواتها به حال خود رها كرد و بدین ترتیب تجاوزی در ابعادی عظیم به وقوع پیوست كه تخریب فوق العاده كشور و آوارگی مردم آن را در پی داشت.
كاملا آشكار بود كه حزب دمكرات صرب بلافاصله پس از خاتمه اولین انتخابات چندحزبی پارلمانی در كشور اختلالات و سنگ اندازیهای خود در فعالیتهای كلیه ارگانهای منتخب مردمی را آغاز خواهد كرد. بزودی مشخص گردید كه این حزب بعنوان یكی از احزاب حاضر در درون دولت، سیاست دفاع از منافع ملی بوسنی و هرزگوین را تعقیب نكرده بلكه هدف اساسی و اصلی آن تخریب حاكمیت قانونی و دولتی بوسنی بود.
بدین ترتیب صربهای بوسنی به رهبری رادووان كاراجیچ فعالیتهای خود در راستای تخریب داخلی بافت و تركیب دولتی بوسنی و هرزگوین را با حمایت كامل و كمك صربهای صربستان و مونته نگرو آغاز نمودند. احزاب سیاسی صربستان نیز به حمایت از حزب دمكرات صرب بر خاستند (از جمله جنبش بازسازی صرب، حزب رادیاكل صرب، گروههای سلطنت طلب، قومیت گرایان به سرپرستی ششلی و یوویچیچ، چتنیكها، ببرهای آركان و بسیاری از شبه نظامیان). علیرغم اینكه صربها در بدو امر سعی در معرفی این فعالیتها بعنوان مبارزه ای سیاسی جهت حفظ منافع قومی خویش داشتند بزودی محرز گردید كه تداركات زیادی جهت اعمال تجاوز بر علیه بوسنی و هرزگوین دیده و مقدمات امر را فراهم ساخته اند.
همزمان با استقلال كرواسی، اسلوونی و مقدونیه فرآیند تجزیه یوگسلاوی نیز آغاز گردید. اسلوبودان میلوشویچ و بوریسلاو یوویچ بر استفاده از قوای نظامی و اعلام وضعیت جنگی اصرار ورزیدند و این امر بر وخامت و پیچیدگی اوضاع در جامعه چند قومی بوسنی و هرزگوین افزود. علیرغم تلاش جامعه بین الملل در یافتن راه حلی مسالمت آمیز جهت حل بحران یوگسلاوی بخوبی مشهود بود كه رئسای جمهوری جمهوریهای یوگسلاوی سابق یعنی: میلوشویچ، عزت بگوویچ، كوچان، گلیگورو و بولاتوویچ و اعضای شورای ریاست جمهوری جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی موفق به حصول حداقل توافق نظر جهت حل این بحران نیستند. تجاوز به بوسنی و هرزگوین به كشتار بوشنیاكها منجر گردید. شرارتها، تجاوزهای قساوت منشانه و غیرقابل تصوری توسط صربهای بوسنی، صربستان و مونته نگرو به وقوع پیوست. غیرنظامیان و مردم عادی در شهرهای سربرنیتسا، پریه دور، فوچا، بیلینه، راونو، موستار، ویشه گراد، روگاتیتسا، ژپا، برچكو، كوزاراتس، زورنیك، ویتز، ستولاتس، دوبوی، بانیالوكا و… بیشترین جنایات را متحمل شدند.
وقوع جنگ بر وضعیت بهداشتی و آماری مردم بوسنی تاثیر زیادی گذاشت. ارزیابیهای متفاوتی در خصوص تعداد كشته شدگان دوران جنگ وجود دارد كه به موجب آنها تعداد كشته شدگان از 140 هزار تن تا 200 هزار تن رقم زده شده است. اسناد مربوط به تعداد مجروحین جنگی حاكی از رقمی بالغ بر 170 هزار تا 240 هزار تن می باشد (از هر صد هزار مجروح جنگی 25 هزار تن بطور دائم معلول شده اند) همچنین به موجب آمار موثق موجود 16 الی 17 هزار تن از كشته شدگان را كودكان تشكیل داده و تعداد كودكان مجروح نیز بالغ بر 40 هزار تن می باشد. چند صد هزار تن از مردم بوسنی و هرزگوین همچنان در خارج از كشور بعنوان جنگزده و آواره بسر برده و یك سوم از ساكنین بوسنی و هرزگوین در حال حاضر در مناطق تحت كنترل سازمان ملل بعنوان آوارگان داخل كشور زندگی می كنند.
ويژگيهاي طبيعي
وضعيت جغرافيايي: بوسني و هرزگوين در جنوب شرقي اروپا واقع شده و سرزميني است داراي ارتفاعات و مناطق مسطح، كه در قسمتهاي جنوبي نيز داراي فلات مي باشد همچنين اين كشور در مناطق نئوم و كلرك به درياي آدرياتيك راه دارد. در هر حال بوسني و هرزگوين را مي توان سرزميني كوهستاني و تپه اي نام داد چرا كه قريب به 85 درصد از مساحت آن در ارتقاع بيش از 200 متر بالاتر از سطح دريا واقع است. داراي آب و هواي قاره اي و در مناطق بسيار محدودي نيز مديترانه اي است.
مساحت كل بوسني و هرزگوين بالغ بر 51129 كيلومتر مربع و طول مرزهاي آن بالغ بر 1537 كيلومتر مربع است كه از اين رقم 5/762 كيلومتر مربع را مرز خاكي، 751 كيلومتر مربع را مرز رودخانه اي و 5/23 كيلومتر مربع را مرز دريايي تشكيل ميدهد.
همسايگان بوسني و هرزگوين شامل جمهوري كرواسي (931 كيلومتر مرز مشترك)، صربستان ( 357 كيلومتر مرز مشترك) و مونته نگرو (249 كيلومتر مرز مشترك) مي باشند. بوسني در مرزهاي شمالي خود به رود ساوا و در مرزهاي جنوبي در منطقه نئوم به درياي آدرياتيك ختم ميشود.
مناطق كوهستاني: بخش اعظم بوسني و هرزگوين را سرزمينهاي كوهستاني تشكيل ميدهد و بخشهاي مسطح و صاف تنها در سواحل رودخانه ها (در شمال در سمت راست ساحل رود ساوا در منطقه بوسانسكا پوساوينا) قرار دارند. پهناورترين بخشهاي مسطح سرزمين بوسني در سواحل رودهاي درينا و بوسني (منطقه سمبريا) واقع شده اند. بخشهاي مسطح مناطق جنوب نيز شامل 40 الي 60 كيلومتر است كه بتدريج بر مساحت آن افزوده و نهايتا به مناطق كوهستاني مي پيوندد. ديگر بخشهاي اين سرزمين شامل سلسله كوههايي است كه از شمال غربي به جنوب شرقي گسترده اند.بخشهاي مركزي نيز شامل سرزمينهاي صخره اي است كه در فواصل مابين آنان دشتهاي وسيع سواحل رودهايي كه به سوي شمال در جريانند، واقع شده اند (سارايوو-زنيتسا-توزلا). مناطق جنوب غربي بوسني نيز شامل سرزمينهاي صخره اي است. دشتهاي كوپرس (1150-1120 كيلومتر مربع)، گلاموچ (882-950 كيلومتر مربع)، دووانسكو (860-990 متر؛ 150 كيلومتر مربع)، ليوانسكو (700-740 متر؛ 380 كيلومتر مربع) و غيره نيز در اين منطقه قرار دارند. شرق بوسني منطقه اي تپه اي و كم جمعيت است كه بخش اعظم آن را مناطق صخره اي، كوههاي جنگلي و دامنه هاي عميق تشكيل ميدهد.
آب و هوا: بخشهاي شمالي بوسني و هرزگوين داراي آب و هواي معتدل قاره اي و حدود 700 ميلي متر بارندگي مي باشد. بخشهاي غربي داراي 1000 ميلي متر بارندگي و ميزان بارندگي، در بخشهاي مركزي كه داراي آب و هواي كوهستاني هستند بالغ بر 750 الي 1200 ميلي متر مي باشد. منطقه هرزگوين داراي آب و هواي مديترانه اي و تابستانهاي گرم و زمستانهاي معتدل است و بارندگيها اغلب مربوط به نيمه دوم سال مي باشد.
بخش اعظم آب موجود در كشور مربوط به رود ساوا (947 كيلومتر ) مي باشد كه رودهاي اونا (214 كيلومتر)، ورباس (240 كيلومتر)، بوسني (271 كيلومتر) و درينا (346 كيلومتر) به آن مي ريزند. تنها رود نرتوا (218 كيلومتر) به درياي آدرياتيك مي ريزد. رودهاي كوچك زيرزميني بسياري نيز وجود دارد كه به نرتوا و درياي آدرياتيك مي ريزند.
منابع طبيعي: بوسني و هرزگوين داراي منابع غني ذغال سنگ، آهن، بوكسيت، قلع، روي، سنگ نمك و مقاديري پيروفيليت، باريت، آزبست، كائولين و گچ مي باشد. اين كشور همچنين واجد منابعي كه بعنوان مصالح ساختماني از آنها استفاده ميشود نيز مي باشد ( از جمله: سنگهاي تزئيني، آهك، خاك رس، شن ريز و درشت و دولوميت). جنگلهاي وسيع اين كشور و رودخانه هاي عريض آن (رود نرتوا، بوسني، راما، ورباس، اونا، تربيشنيتسا) نيز از منابع طبيعي بوسني محسوب شده و پتانسيل بسيار عظيمي در راستاي توليد برق و راه اندازي توربينهاي آبي محسوب ميشوند (علي الخصوص رود درينا). بوسني همچنين واجد درياچه هاي طبيعي نيز مي باشد و درياچه هاي مصنوعي نيز در پي سدبندي رودهاي درينا، ورباس، راما، تربيشنيتسا و نرتوا ايجاد گرديده است. درياچه مصنوعي مودراتس واقع در حوالي توزلا و چند درياچه ديگر نيز جهت توليد آب صنعتي ايجاد شده است.
جمعيت:
اقوام: در بوسني و هرزگوين سه قوم پرجمعيت زندگي مي كنند: بوشنياكها (48 درصد)، صربها (1/37 درصد) و كرواتها (3/14 درصد). 5 درصد باقيمانده را نيز اقليتهاي قومي و مذهبي تشكيل ميدهند.
جمعيت بوسني به موجب آمار نفوس سال 1991 بالغ بر 4364574 تن و پراكندگي جمعيت بالغ بر 85 تن در هر كيلومتر مربع بوده است. تعداد خانواده ها بالغ بر 1203441، تعداد شهركها و محلات بالغ بر 5884 و تعداد مناطق بالغ بر 109 منطقه بوده است. در مناطقي كه از حيث مساحت متوسط تلقي ميشدند (با مساحت نسبي بالغ بر 469 كيلومتر مربع) بطور تقريبي 40000 تن، يا به عبارتي 11000 خانوار 6/3 عضوه زندگي مي كرده است.
به موجب آمار فوق مسلمانان 5/43 درصد، صربها 2/31 درصد، كرواتها 4/17 درصد، يوگسلاوها 6/5 درصد، مونته نگروييها 2/0 درصد، مقدونيه ايها 1/0 درصد، آلبانياييها 1/0 درصد و ديگر اقليتها 2/0 درصد از جمعيت را تشكيل ميداده اند.
ميزان تولد: 76/12 در هزار
ميزان فوت: 1/8 در هزار
رشد سالانه جمعيت: 76/0 درصد
شاخص سني:
8/19 درصد، گروه سني تا 14 ساله، از اين تعداد: 403391 مرد، 382037 زن
6/70 درصد گروه سني 15 تا 64 ساله، از اين تعداد: 1432559مرد، 1366224 زن
6/9 درصد گروه سني بالاي 65 سال، از اين تعداد: 161659 مرد، 218518 زن
فوت نوزادان: 53/23 در هزار
طول عمر: 02/72 سال
پراكندگي جمعيت: در مقطع قبل از جنگ جمعيت روستايي بطور نسبي از حيث قوميت داراي نسبتي يكسان بودند و جمعيت شهري اقوام مختلف نيز از حيث فرهنگي و قومي آميختگي خاصي داشتند. جنگ متجاوزانه اخير بر عليه بوسني و پاكسازي نژادي قلمرو آن بافت جمعيتي اين كشور را بطور كامل در هم ريخت. درصد زيادي از مردم آواره در طول جنگ به شهرها مهاجرت نمودند و روستاها همچنان تخريب شده باقي ماندند. 75 درصد از واحدهاي مسكوني واقع در مناطق شهري و روستايي بخصوص در شهرهاي موستار، سارايوو، برچكو و… نيز تخريب گرديد.
شهرهاي بزرگ بوسني شامل: سارايوو (360 هزار تن)، بانيالوكا (143000 تن)، زنيتسا (96000تن)، توزلا (84000 تن)، موستار (76000 تن)، بيهاچ (46000 تن) و برچكو (42000 تن) مي باشند. (به موجب آمار سال 1997).
اقتصاد:
اقتصاد بوسني و هرزگوين در سال 2001 در برخي از بخشهاي مهم رشد مثبت داشته است. روند هشت ماهه رشد اقتصادي به موجب آمار شش ماهه اول سال 2001 (از ژانويه تا ژوئن) به شرح ذيل است:
-ميانگين رشد صادرات در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور ماهيانه بالغ بر 5/41 ميليون مارك يا 3/27 درصد بوده است. افزايش اين مبلغ در شش ماهه اينسال بالغ بر 9/205 ميليون مارك يا به عبارت ديگر 5/22 درصد بيش از مقطع مشابه سال قبل بوده است.
-ميانگين رشد واردات در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور ماهيانه بالغ بر 6/35 ميليون مارك يا 8/9 درصد بوده است. افزايش اين مبلغ در شش ماهه اول اينسال بالغ بر 8/165 ميليون مارك يا 5/5 درصد مي باشد).
-در هشت ماهه اول اينسال ميزان صادرات برابر با 5/36 درصد از ميزان واردات بوده (در شش ماهه اول اينسال اين رقم بالغ بر 3/35 درصد بوده است).
-كاهش رشد منفي تراز مبادلات خارجي بوسني در مقطع هشت ماهه اول سال 2001 بطور متوسط در هر ماه بالغ بر 8/6 ميليون مارك يا 9/1 درصد بوده است.
-رشد حمل و نقل جاده اي بار و مسافر در داخل كشور از 7/2 تا 2/41 درصد بوده است.
-رشد حمل و نقل ريلي بار و مسافر در داخل كشور از 5/24 تا 7/67 درصد بوده است.
ميزان سرمايه گذاري مستقيم خارجي در هر دو موجوديت (1994-2002):
-فدراسيون بوسني و هرزگوين: 1147356000 مارك تثبيت شده بوسني
-جمهوري صربسكا: 566558000 مارك تثبيت شده بوسني
بزرگترين كشورهاي سرمايه گذار در بوسني و هرزگوين (مقطع 1994 الي 2002):
-كرواسي- 233 ميليون مارك، كويت- 220 ميليون مارك،اسلووني- 186 ميليون مارك، آلمان- 174 ميليون مارك، اتريش- 173 ميليون مارك، صربستان و مونته نگرو- 128 ميليون مارك، هلند- 115 ميليون مارك و سويس- 90 ميليون مارك.
سرمايه گذاريهاي خارجي در بوسني در بخشهاي مختلف صنعتي (1994-2002):
-توليدات- 5/55 درصد، بانكداري- 5/16 درصد، خدمات- 8/6 درصد، بازرگاني- 2/6 درصد، حمل و نقل- 9/0 درصد، توريسم- 7/0 درصد.
مهمترين سرمايه گذاريهاي خارجي بيش از 10 ميليون ماركي بوسني به تفكيك شامل: بي ها استيل (ذوب آهن زنيتسا)-كويت، بوسني بانك اينترنشنال و بوسني ساراي-امارات عربي متحده و عربستان سعودي، سي سي بيورگِس بي ها هاجيچي-هلند، ميكو بانيالوكا-بلژيك، هيپوآدره آدريا بانك موستار-اتريش، يونيورسال بانك سارايوو-كرواسي، ولكس بانك سارايوو-اتريش، يونيتيك سارايوو-كويت، تركيش زراعت بانك سارايوو-تركيه، كمپاني دوشانوويچ بانيالوكا-صربستان و مونته نگرو، الكتروبوسني يايتسه-بريتانيا، بلگراد كوم بانيالوكا-صربستان و مونته نگرو، فروشگاه زنجيره اي ايمپكس برچكو-لوكزامبورگ، آب معدني كيسلياك سارايوو-كرواسي، ام دي كمپاني شيپووو-بلغارستان.
تورم (درصد سالانه):
فدراسيون بوسني و هرزگوين 3/0 درصد، جمهوري صربسكا 2/2 درصد (دسامبر 2001)
فدراسيون بوسني و هرزگوين 7/0 درصد، جمهوري صربسكا 4/2 درصد (دسامبر 2002)
توليدات صنعتي:
فدراسيون بوسني و هرزگوين 2/112 درصد، جمهوري صربسكا 1/87 درصد (سال 2001)
فدراسيون بوسني و هرزگوين 7/42 درصد، جمهوري صربسكا 2/38 درصد (2002)
نرخ بيكاري در بوسني و هرزگوين:
-فدراسيون بوسني و هرزگوين 9/39 درصد، جمهوري صربسكا 4/43 درصد (سال 2001).
-بوسني و هرزگوين 1/41 درصد، فدراسيون 7/42 درصد، جمهوري صربسكا 2/38 درصد (دسامبر 2002)
سيستم بانكي: بانك مركزي بوسني و هرزگوين در پي تصويب قانون مربوطه در مجلس كشوري در تاريخ 20 ژوئن 1997 تاسيس و فعاليت رسمي خود را از 11 اوت همان سال آغاز نمود. اهداف و وظايف اصلي اين بانك به موجب قانون مربوطه و توافق نامه صلح ديتون حفظ و حراست از ارز رسمي كشور و توازن آن با ارز وابسته به آن يعني يوروست (هر مارك =51129/. يورو) يا به بيان بهتر ارائه ارز داخلي بوسني با پشتوانه كامل و ارزش ثابت (هر مارك =51129/. يورو) است. بانك مركزي سياست پولي بوسني و هرزگوين را تعريف و كنترل نموده و ذخيره هاي ارزي دولتي حاصله از عرضه ارز داخلي را اداره مي نمايد. اين بانك همچنين به حفظ و اداره سيستم پولي و پرداختي كشور ياري رسانيده و سازماندهي لازم بين آژانس بانكداري كشوري و سيستم بانكي موجوديتها را انجام ميدهد.آژانس مزبور وظايف مربوط به صدور مجوز فعاليت بانكها و كنترل فعاليتهاي آنها را عهده دار مي باشد.
انتصاب رئيس اين بانك به موجب قانون مربوطه توسط صندوق بين المللي پول انجام گرفته است. رئيس بالاترين مقام اجرايي بانك مركزي است. اولين اسكناسهاي مارك تثبيت شده بوسني و هرزگوين در تاريخ 22 ژوئن سال 1998 چاپ و عرضه شده است.
بدهيهاي خارجي: كل بدهي خارجي بوسني و هرزگوين در تاريخ 31/12/2000 بالغ بر 3886801740 مارك؛ در تاريخ 31/12/2001 بالغ بر 4052402600 مارك و در تاريخ 31/12/2002 بالغ بر 4045863013 مارك بوده است.
صنايع: به موجب توافقنامه صلح ديتون قلمرو بوسني و هرزگوين (و منابع موجود در آن) به نسبت 51 به 49 درصد به دو موجوديت فدراسيون بوسني و هرزگوين و جمهوري صربسكا تقسيم شده است. احياي اقتصادي بوسني و هرزگوين و نهادهاي آن بر مبناي مفاد ديتون از سال 1996 آغاز گرديد. بدين ترتيب توليدات صنعتي در بوسني و هرزگوين در مقطع 1996/1995 ميلادي رشدي بالغ بر 8/72 درصد داشته كه 6/87 درصد به فدراسيون و 58 درصد به جمهوري صربسكا مربوط ميشود. روند رشد اقتصادي بوسني در سالهاي 1997 الي 1999 در حد كمتري ادامه داشته است. بدين ترتيب رشد حجمي توليدات صنعتي در بوسني و هرزگوين در سالهاي 1997/1998 بالغ بر 4/23 درصد بوده كه 8/23 درصد به فدراسيون و 23 درصد به جمهوري صربسكا مربوط است.
شاخص رشد توليدات صنعتي:
-در سال 2000 در فدراسيون بالغ بر 8/108 درصد و جمهوري صربسكا 6/105 درصد
-در سال 2001 در فدراسيون بالغ بر 2/112 و جمهوري صربسكا 1/87 درصد
-در سال 2002 در فدراسيون بالغ بر 2/109 درصد و جمهوري صربسكا 5/97 درصد
كشاورزي: 1589000 هكتار از خاك بوسني و هرزگوين را زمينهاي قابل كشت تشكيل ميدهد كه 1020000 هكتار آن شخم زده و آماده كشت است. اين رقم در ازاي هر شهروند بوسنيايي بالغ بر 36/0 هكتار مي باشد كه به موجب معيارهاي بين المللي در مرز حداقل زمين زراعي لازم جهت تامين مواد غذايي لازم ساكنين كشور قرار دارد (البته به شرط استفاده از فن آوري نوين كشاورزي). كشاورزي بوسني و هرزگوين تنها پاسخگوي 50درصد از كل نيازهاي داخلي و 25 درصد از نيازهاي غذايي مي باشد.
ماهيگيري: پرورش ماهي در بوسني و هرزگوين از توسعه زيادي برخوردار نبوده و اخيرا حوضچه هايي جهت پرورش ماهي تاسيس شده كه پاسخگوي نياز داخلي نيست.
صنايع و انرژي: بوسني و هرزگوين واجد ذخاير ذغال سنگ به حجم 9/3ميليارد تن مي باشد كه 63 درصد آن را ليگنيت و 37 درصد باقيمانده را ذغال قهوه اي تشكيل ميدهد. ميزان ذخاير هيدروكسيد آلومينيوم آهن دار بالغ بر 86 ميليون تن و قلع و روي حدود 60 ميليون تن مي باشد. از ذخاير عناصر غير فلزي بوسني نيز مي توان به سنگ نمك، پيروفيليت خام به ميزان 5/14 ميليون تن اشاره نمود. ذخاير قابل توجهي از باريت، آزبست، كائولين، گچ و همچنين مصالح ساختماني همچون سنگهاي تزئيني، آهك، دولوميت، خاك رس و شن و ماسه نيز در بوسني وجود دارد. حجم ذخاير آهن در اين كشور بالغ بر 718 ميليون تن مي باشد. همچنين شواهدي از وجود ذخاير نفتي و برخي از عناصر كمياب فلزي و غيرفلزي نيز در اين كشور يافت شده است.
مساحت جنگلهاي بوسني بالغ بر 7/2 ميليون هكتار يا 53 درصد از كل مساحت كشور است. پراكندگي درختان جنگلي در 3/1 ميليون هكتار از جنگلهاي كشور تقريبا شكلي متعادل دارد هرچند كه تعداد درختان سوزني كمتر از درختان برگدار است. رودهاي بزرگ بوسني شامل: بوسني، نرتوا، راما، ورباس، اونا، تربيشنيتسا و… بوده و دو رود ساوا و درينا نيز مرزي مي باشند. درياچه هاي طبيعي و مصنوعي (كه در پي سدبندي رودهاي راما، نرتوا، تربيشنيتسا، درينا، ورباس و پليوا ايجاد شده اند و همچنين درياچه مصنوعي واقع در حوالي توزلا جهت تهيه آب صنعتي) نيز در اين كشور وجود دارند.
حمل و نقل و ترابري: بوسني و هرزگوين واجد جايگاه مهمي در سيستم حمل و نقل و ترابري بالكان و شرق اروپا مي باشد. تاسيسات جاده اي بوسني و هرزگوين اغلب در محور مركزي متمركز شده اند: شمال-جنوب در حاشيه رودهاي بوسني و نرتوا و غرب به شرق به موزارات رود ساوا.بخش اعظم منابع طبيعي و اقتصادي كشور نيز در همين نواحي موجود مي باشند.
راه آهن بوسني و هرزگوين توسط دو شركت اداره مي شود: شركت دولتي راه آهن فدراسيون كه دفتر مركزي آن در سارايوو است و راه آهن جمهوري صربسكا كه دفتر مركزي آن در بانيالوكا مي باشد. طول كل خطوط راه آهن كشور بالغ بر 1031 كيلو متر مي باشد (بجز خطوط صنعتي كه از اهميت زيادي برخوردار مي باشد). حمل و نقل 90 درصد از بار و مسافر در بوسني بطور جاده اي انجام مي پذيرد. حمل و نقل جاده اي در بوسني و هرزگوين تقريبا بطور كامل خصوصي بوده و طول جاده هاي كشور بالغ بر 22500 كيلومتر مي باشد. بخشي از اماكن و تاسيسات جاده اي كه در طول جنگ متحمل خسارات فوق العاده اي شده اند احيا و بازسازي شده اند. بوسني و هرزگوين تلاشهاي زيادي در راستاي الحاق به سيستم حمل و نقل بين المللي و اروپايي بعمل مي آورد اولين گام در اين راستا تاسيس كريدور وي سي است كه از محور مياني كشور عبور كرده و از سمت شمال به جنوب به جاده هاي كرواسي و مجارستان خواهد پيوست. بوسني و هرزگوين داراي 400 مرز ورودي جاده اي است كه نهادهاي كشوري در راستاي طبقه بندي، تجهيز و كنترل آنها تلاشهاي زيادي انجام داده اند.
حمل و نقل هوايي اغلب در خطوط بين المللي انجام گرفته و در حال حاضر 8 شركت هواپيمايي از جمله دو شركت دولتي در كشور فعاليت دارند. بخش اعظم حمل و نقل هوايي بار و مسافر در بوسني توسط شركتهاي خارجي، انجام مي پذيرد و ارتباط هوايي بوسني با اقصي نقاط جهان، خطوط چارتر و حمل و نقل هوايي بار را مي توان رضايت بخش تلقي نمود.
حمل و نقل دريايي كالا از بوسني به خارج و بالعكس از طريق بندر پلوچه واقع دركرواسي انجام مي پذيرد. ظرفيت اين بندر بالغ بر 5 ميليون تن در سال مي باشد. در زمينه حمل و نقل رودخانه اي نيز ظرفيت بندر برچكو در حد وسيع قابل افزايش مي باشد. پايانه هاي برچكو و پلوچه و ساحل ساوا نيز از ارتباط نسبتا خوبي با شبكه هاي جاده اي، آبي و ريلي كشور و خارج از كشور دارند.
شبكه پست، تلگراف و علي الخصوص مخابرات در بوسني و هرزگوين از توسعه خوبي برخوردار مي باشد در طول سالهاي اخير تاسيسات زيادي در اين راستا بازسازي، تجهيز و مدرن سازي شده و سيستمهاي قوي ديجيتالي تلفني و تلفن همراه (مطابق با استاندارد جي اس ام) نصب شده است همچنين فن آوري آي اس دي ان نيز به كشور وارد شده و سيستم رومينگ تلفن همراه نيز برقرار شده است.
در بوسني و هرزگوين در حال حاضر دو شركت مخابرات وجود دارد: مخابرات فدراسيون و جمهوري صربسكا. تنظيم روابط در بخش مخابرات بعهده آژانس ارتباطات ( CRA) مي باشد. اخيرا بسط و گستردگي زيادي در شبكه تلفن همراه و اينترنت ايجاد شده و تعداد مشتركين اينترنت تا سال 2002 بالغ بر 45000 مي باشد.
توريسم: بوسني و هرزگوين به واسطه موقعيت جغرافيايي، زيباييهاي مسحور كننده طبيعي، شرايط مناسب آب و هوايي و ميراث فرهنگي و تاريخي از جاذبه هاي توريستي زيادي برخوردار بوده و داراي ظرفيتهاي طبيعي خوبي جهت توسعه اشكال مختلف توريسم مي باشد. ظرفيتهاي توريستي در مناطق كوهستاني شامل: كوههاي بلاشنيتسا، ياهورينا، ايگمن و تربويچ (كه به كوههاي المپيك معروفند) و كوههاي ولاسيچ در حوالي تراونيك است كه از امكانات وسيعي در راستاي توسعه توريسم زمستانه و تفريح و ورزش برخوردار است.
چشمه هاي درمان بخش آب معدني ايليجا واقع در سارايوو، كيسلياك، فوينيتسا، تسليچ، توزلا، اولوو، ويشه گراد و سربرنيتسا به منزله منابع غني آب گرم معدني مي باشند كه از ديرباز جهت معالجه مورد استفاده قرار گرفته اند.
ساحل دريا: بوسني از طريق شهر ساحلي نئوم كه هواي آن 270 روز در طول سال آفتابي مي باشد به درياي آدرياتيك راه دارد اين شهر به اتفاق مناطق اطراف خود از جمله موستار، درياچه استون، هوتوو بلاتو شرايط استثنايي جهت تفريح و استراحت را براي توريستها فراهم مي آورد.
منطقه مجوگوريه نيز پس از رويت حضرت مريم توسط برخي افراد به مركز مدرن توريسم مذهبي با ظرفيتهاي مناسب ساختماني و زيرساختي تبديل شده است. همچنين آثار و ابنيه هاي متعلق به هر چهار مذهب (اسلام، يهوديت، كاتوليسم و ارتدوكس) نيز در شهرها و مناطق مختلف از جمله پروساتس و يايتسه وجود دارند. بسياري از منابع و ثروتهاي طبيعي بوسني و هرزگوين همچنان حفظ شده اند كه از جمله آن مي توان به دربند راكيتنيتسه و كروشنيتسه، منطقه حفاظت شده هوتوو بلاتو و بارداچ جهت اسكان پرندگان، جنگلهاي پروچيتسا، درياچه بليدينيه، پروكوشكو، شاتورسكو، بوراچكو، آبشار كروايتسه، اسكاكاواتس، كوزيتسا، رود اونا با آبشارهايش، جريان بالايي رود درينا و چشمه بونا اشاره نمود.
بازرگاني: آمار مربوط به ارزش پولي صادرات كالا: در سال 2000 بالغ بر 069/1 ميليارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 073/1 ميليارد دلار، در سال 2002 بالغ بر 011/1 ميليارد دلار.
آمار مربوط به ارزش پولي واردات: در سال 2000 بالغ بر 135/3 ميليارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 933/3 ميليارد دلار و در سال 2002 بالغ بر 933/3 ميليارد دلار.
تراز تجارت خارجي: در سال 2000 بالغ بر 066/2- ميليارد دلار، در سال 2001 بالغ بر 043/2-، در سال 2002 بالغ بر 922/2- ميليارد دلار.