احزاب و گروه های پاکستان

احزاب و گروه‌های پاکستان

در کشور پاکستان، احزاب و گروه‌های متعددی وجود دارند. به نحوی که برخی تا سال 1383 تعداد احزاب و گروه های مذهبی بزرگ با گرایش‌های سیاسی، فرقه گرایی، جهادی و آموزشی تبلیغی را در آن کشور 237 مورد بر شمرده‌اند. برخی منابع دیگر این تعداد را به 291 گروه رسانده‌اند. روشن است که پرداختن به این حجم عظیم، متناسب با هدف ما در این نوشته مختصر نیست، و لذا تنها به ذکر تأثرگذارترین آنها بسنده خواهیم کرد. احزاب و گروه‌های سیاسی و مذهبی پاکستان را می‌توان به چند دسته تقسیم نمود.

دسته اول: گروه‌ها واحزاب سکولار

این دسته از احزاب معمولاً توسط قشر سیاسی و یا روشنفکر تأسیس شده، و عمدتاً دنبال اداره کشور به همان شیوه غربی و عدم دخالت دین و گرایش‌های دینی در سیاست و اداره امور مملکت هستند. تعداد دقیق این گونه احزاب و گروه‌ها در پاکستان روشن نیست، اما موارد زیر را می‌توان مهم‌ترین آنها بر شمرد.

1. حزب مسلیم لیگ

«حزب مسلم لیک» (Muslim League) قدیمی‌ترین حزب سیاسی پاکستان است که در سال 1916 میلادی، یعنی 31 سال قبل از تأسیس پاکستان تشکیل شد. محمدعلی جناح (1876 ـ 1948م.) ملقب به «قائد اعظم» در سال 1935 میلادی، رهبر حزب را به دست گرفت و از این طریق موفق شد نقش اساسی را در تأسیس کشور پاکستان به عنوان کشوری مسلمان و مستقل از هندوستان، ایفا نماید. بعد از استقلال پاکستان نیز به عنوان فرماندار کل پاکستان انتخاب شد و در تدوین و تصویب قانون اساسی این کشور نقشی فوق العاده داشت. جناح گرچه خود فردی سکولار نبود، اما مسلم لیگ حزبی ناسیونالیست و نیمه لائیک است و به عنوان حزب طرفداران ارتش و ژنرال‌های مقتدر شناخته می‌شود. این حزب بعدها دچار انشعاب شد و احزاب و گروه‌های زیر از آن منشعب شدند. اول: مسلم لیگ شاخه جنجو به رهبری حامد ناصر چتها دوم: مسلم لیگ شاخه نواز به رهبری نواز شریف سوم: مسلم لیگ شاخه قائد اعظم به رهبری چوهدری شجاعت حسین چهارم: مسلم لیگ شاخه فدا به رهبری ملک محمد قاسم پنجم: مسلم لیگ شاخه قاسم به رهبری ملک میر حضرخان.

2. حزب مردم

حزب مردم پاکستان (Pakistan Peoples Party) که معمولاً با علامت اختصاری ppp شناخته می‌شود، یک حزب سکولار سوسیال دموکرات است. این حزب در سال 1967 تشکیل شد. اولین رئیس آن ذوالفقار علی بوتو، سپس دخترش بی نظیر بوتو و بعد از وی آصف علی زرداری شوهر خانم بوتو، ریاست حزب را بر عهده دارد، گرچه رهبر سمبلیک حزب بیلاول بوتو زرداری پسر خانم بی نظیر بوتو است. اصول و آرمان‌های این حزب براساس چهار اصل زیر قرار دارد: 1. اسلام دین ماست. 2. نظام جمهوری و دموکراسی سیاست ماست. 3. سوسیالیسم روش اقتصادی ماست. 4. سرچشمه قدرت از دیدگاه ما مردم هستند در حزب مردم نیز انشعاباتی رخ داد که مهم‌ترین آنها عبارت است: اول: حزب ملی مردم به رهبری غلام مصطفی جتوی دوم: حزب ملت به رهبری فاروق لغاری رئیس جمهور اسبق

3. حزب عوامی ملی

حزب عوامی ملی یا «نَشنَل عوامی پارتی» یک حزب سیاسی چپگرای ناسیونالیست در پاکستان است که بیشتر در بین پشتون‌های استان‌های شمال‌غربی مرزی، بلوچستان، و مناطق عشایری، پنجاب غربی و نواحی شمال از شهرت برخوردار است. رهبر فعلی آن «افراسیاب ختک» عضو سنای پاکستان است. این حزب نیز دچار انشعاب شده و شاخه‌های زیر از آن منشعب شده‌اند. اول: حزب ملی عوام به رهبری اسفندیار ولی خان دوم: حزب عوام پختونخواه به رهبری محمود خان اچکزی سوم: حزب قومی پختوان به رهبری محمد افضل خان.

4. حزب ملی پاکستان

حزب ملی «نیشنل پارتی» حزبی سیاسی و سوسیال دموکرات، و یکی از برگ‌ترین احزب فعال در استان بلوچستان پاکستان است که در سال 2003 تشکیل شده و میر حاصل خان بیزنجو ریاست آن را بر عهده دارد.

5. جنبش ملی‌گرایی بلوچی

جنبش ملی‌گرایی بلوچ متشکل از یک گروه ناسیونالیستی است که ادعا می‌کند در پاکستان، افغانستان و ایران حضور دارد، ولی بروز ظاهری چندانی ندارد. از گل‌خان نصیر، عطالله مینگل، و گوس‌بخش بزنجو، به عنوان رهبران جبش نام برده می‌شود عطاء الله مینگل در سال 2021 میلادی درگذشت این جنبش داعیه استقلال بلوچستان را دارد و آمریکا نیز از این ایده حمایت می‌کند. در پاکستان احزاب بلوچ دیگری با گرایش ملی‌گرایی وجود دارند گه در ایالت‌های سند و بلوچستان حضور دارند که موارد زیر مشهورترین آنها هستند. اول: جنبش ملی بلوچستان(حی) به رهبری دکتر حی بلوچ دوم: حزب ملی بلوچ به رهبری سردار اختر منگل(منیگل) سوم: حزب جمهوری وطن به رهبری اکبر خان بوگتی.

6. ارتش آزادی‌بخش بلوچستان

ارتش آزادی‌بخش بلوچستان (Balochistan Liberation Army) که بطور مخفف (BLA) گفته می‌شود، گروهی سکولار و تجزیه طلب در پاکستان است که به دنبال جداسازی ایالت بلوچستان پاکستان است و با گروه‌های افراطی بلوچستان ایران نیز رابطه دارد. البته در بلوچستان پاکستان از گروه‌های تجزیه طلبی دیگری مانند:

• - جبهه آزادی‌بخش بلوچستان (BLF)
• - ارتش آزادی بخش خواه بلوچ (BLA)
• - ارتش جمهوری‌خواه بلوچ (BRA)
• - ارتش متحد بلوچ (UBA)
• - ببرهای آزادی‌خواه بلوچستان (BLT)
• - گارد آزادی‌خواه بلوچ (BLG)
• - لشکر بلوچستان (LB).

نیز نام برده می‌شود که اطلاعات چندانی در مورد آنان موجود نیست.

7. جنبش متحده قومی

جنبش متحده قومی «متحده قومی موومنت» حزبی سکولار است که در سال 1984 توسط الطاف حسین بنیان‌گذاری شد و در حال حاضر به دو جناح تقسیم شده است. جناح لندن به رهبری الطاف حسین و جناح پاکستان به رهبری فاروق ستار. نماد انتخاباتی این حزب، یک بادبادک است.

8. حزب پاک سرزمین

اخیراً نیز مصطفی کمال از جناح الطاف حسین جدا شد و حزب جدیدی به نام «پاک سرزمين» تشکیل داد.

9. حزب تحریک انصاف

این حزب در سال ۱۹۹۶ توسط عمران خان کاپیتان سابق تیم ملی کریکت این کشور تأسیس شده‌ است. این حزب رشد زیادی در پاکستان داشته و خود را رقیب جدی دو حزب مسلم‌‌لیگ نواز و حزب مردم می‌بیند. این حزب با وعده ریشه‌کنی فساد موفق شده جوانان و طبقه متوسط شهری را به خود جلب نماید و پایگاه اجتماعی خود را از خیبر پختونخواه به دیگر مناطق پاکستان گسترش دهد تا حدی که عمران خان را بر کرسی قدرت کشور بنشاند. احزاب و گروه‌های سکولار چون حداقل در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی با دین زاویه دارند، گرچه خود گرفتار فرقه‌گرایی روشنفکری هستند، اما فرقه‌گرایی دینی را تقبیح می‌کنند، و لذا زمینه تقریب را دارند، اما قابل اعتماد نیستند، چون با اصل دین مشکل دارند.

دسته دوم: احزاب و گروه‌های مذهبی

این دسته از احزاب و گروه‌ها که تعدادشان در پاکستان زیاد است، از دو جهت قابل تقسیم بندی هستند. یکی به لحاظ گرایش مذهبی و دیگری به لحاظ گرایش‌سیاسی و رفتاری. که از این حیث یا احزاب و گروه‌های معتدل و میانه‌رو هستند، و یا احزاب و گروه‌های تندرو و افراط‌گرا. موضوع این فصل احزاب و گروه‌های معتدل و میانه‌رو است و بحث از احزاب و گرو‌ه‌های افراط‌گرا به فصل دیگری موکول می‌شود. احزاب و گروه‌های معتدل را به لحاظ گرایش مذهبی می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد.

گروه اول: احزاب و گروه‌های سنی

احزاب و گروه‌های سنی پاکستان با توجه به گرایش‌های مختلف مذهبی، چهار گونه هستند.

گونه اول: احزب و گروه‌های بریلوی

موارد زیر را می‌توان مهم‌ترین احزاب و گروه‌های بریلوی پاکستان برشمرد.

1. جمعیت علمای پاکستان

جمعیت العلمای پاکستان که یک حزب اسلامی بریلوی است در سال ۱۹۴۸ تأسیس شد. این حزب نیز به دو شاخه اصلی تقسیم می شود جناح تحت رهبری «مولانا احمدشاه نورانی» و جناح تحت رهبری «مولانا عبدالستار نیازی». در عین حال از پیر معصوم نقویان به عنوان رهبر فعلی حزب نام برده می‌شود. این جمعیت بیشتر در دو ایالت پنجاب و سند نفوذ دارد. اما نفوذ آن بیشتر مذهبی و معنوی است، ولی در عرصه سیاسی چندان به کسب آرای مردم موفق نشده است. این جمعیت یک شاخه دانشجویی به نام «انجمن طلبه اسلام» نیز دارد که از ادغام دو گروه مذهبی دیگر به نام‌های «انجمن محبان اسلام» و «جمعیت طلبه اهل سنت و جماعت» پدید آمد و در دانشگاه‌ها و در بین دانشجویان فعال است دبیر کل جمعیت علمای پاکستان پیرصفدر گیلانی است.

2. سنی تحریک

«سنی تحریک» یا «جنبش سنی پاکستان» یکی دیگر از احزاب بریلوی مسلک پاکستان است که به رهبری محمد ثروت اعجاز قادری، در سال 1990 میلادی تشکیل شد. در سال 1395 شمسی شعبه لاهور این حزب علیه اختصاص بودجه دولتی سه میلیون دلاری به مدرسه «حقانیه» تحت مدیریت «سمیع الحق» معروف به پدر طالبان تظاهرات برگزار کرد.

3. تحریک لبیک پاکستان

حزب تحریک لبیک در سال 2016 توسط خادم حسین رضوی تشکیل شد. این حزب که مشی بریلوی دارد، در سال‌های اخیر در برابر برخی اهانت‌ها که نسبت به مقدسات اسلامی شده، عکس العمل تندی نشان داده، و به همین جهت دولت فعالیت آن را ممنوع کرد و آن را جزء احزاب تروریستی معرفی نمود، در حالی که این حزب طرفدار تروریسم به معنای مرسوم در پاکستان نیست. برای مثال، یک زن مسیحی به نام آسیه بی‌بی در سال ۲۰۰۸ به اتهام اهانت به مقدسات اسلامی بازداشت و به اعدام محکوم شد، اما حکم اعدام او لغو گردید و همین امر موجب اعتراض حزب تحریک لبیک گردید. به دنبال این قضیه، رضوی و بیش از سه هزار تن از هواداران او در جریان تظاهرات علیه آسیه بی‌بی به اتهام تحریک خشونت و ابراز سخنان فتنه انگیز علیه نظام قضایی، بازداشت شدند. همچنین در پی فراخوان «ویلدرز گیرت» راست‌گرای هلندی، در مورد اینکه می‌خواهد مسابقه کاریکاتور حضرت محمد9 را برگزار کند، اعتراضات گسترده‌ای از جانب این حزب صورت گرفت و از دولت خواسته شد تا روابط خود را با هلند متوقف کند. مورد دیگر، اعتراض این حزب در آوریل سال 2021 و فشار آن به دولت در جهت اخراج سفیر فرانسه از پاکستان، به دلیل انتشار کاریکاتورهای موهن به پیامبر اسلام9 در این کشور بود. مواردی از این قبیل موجب شد تا این حزب در ردیف سازمان‌های تروریستی قرار گیرد و فعالیت‌هایش ممنوع گردد که البته پس از مدتی اجازه فعالیت مجدد به آنها داده شد. از این حزب گاهی نیز با عنوان «تحریک لبیک اسلام(جنبش لبیک اسلام)» یا «تحریک لبیک یا رسول الله (جنبش لبیک یا رسول الله)» نام برده می‌شود. ناگفته نماند برخی اقدامات این حزب از تمایل آن به افراط‌گرایی و ورود در اختلافات فرقه‌ای حکایت دارد. برای مثال، پس از اینکه مجلس ایالتی پنجاب در ژوئیه سال 2020 لایحه «حفاظت از بنیاد اسلام»را تصویب کرد، این حزب به برگزاری یک راهپیمایی علیه شیعیان، تحت عنوان «عظمت صحابه» اقدام نمود و آنان را متهم به کفرگویی و توهین به صحابه نموده و راهپیمایان به طرف مسجد شیعیان سنگ پرتاب نمودند.

4. منهاج القرآن

مهاج القرآن سازمانی مردم نهاد و بین‌المللی است که در ۱۹۸۱ میلادی توسط طاهر القادری در لاهور پاکستان بنیان نهاده شده‌است و در حال حاضر در حدو 100 کشور فعال است. قادری رئیس سازمان، مدعی است که منهاج القرآن علیه افراطی‌گری، رفتارهای خشونت‌آمیز و تفکر تکفیری، تلاش‌های شبانه‌روزی، عملی، فکری و آموزشی انجام داده است. این مؤسسه هزاران دبستان، دبیرستان، دانشگاه، کالج و مراکز دینی را در پاکستان و سراسر جهان مدیریت می‌کند که در آن‌ها بر اتحاد بین مذاهب اسلامی تاکید می‌شود. آشنایی مسلمانان و غیر مسلمانان به جایگاه رفیع اهل بیت: دیگر هدف مهم سازمان منهاج القرآن است.

5. اداره تحقیقات احمدرضا خان

یکی دیگر از سازمان‌های مربوط به بریلویه «اداره تحقیقات احمدرضا خان» است که به نام بنیانگذار بریلویه نام گذاری شده، اما اطلاعات قابل توجهی در مورد گرایش‌ها و فعالیت آن موجود نیست. احزاب و گروه‌های بریلوی گرچه در برخی مسائل با شیعه زاویه دارند، اما با توجه به برخی عقائد و ارزش‌های مشترک با شیعیان، بیشتر از گروه‌های دیگر زمینه تقریب را دارا می‌باشند.

گونه دوم: احزاب و گروه‌های دیوبندی

موارد زیر را می‌توان مهم‌ترین احزاب و گروه‌های دیوبندی به حساب آورد:

1. جمعیت العلمای اسلام

جمعیت العلمای اسلام در 1945 توسط مولانا شبیر احمد عثمانی (متوفی 1328ش‌/ 1949) تأسیس شد. جمعیت علمای اسلام از بدو تأسیس در سال 1947، یک حزب مهم و بزرگ سیاسی کشور بوده و نقش مثبتی در عرصه سیاسی کشور ایفا می کند. پس از مولانا مفتی محمود، در سال 1963 مولانا فضل الرحمن رهبر حزب شد. ساختار اصلی جمعیت‌ از سه‌ شورا (مجلس‌) تشكیل‌ شده‌ است‌:

• شورای مركزی عمومی (مركزی مجلس‌ عمومی)؛
• شورای مشورتی (مجلس‌ شوری)؛ و شورای اجرایی (مجلس‌ عامله‌).
• شورای مركزی عمومی، با 325 عضو، عالی‌ترین‌ نهاد تصمیم‌گیری حزب‌ است‌ و اعضای آن‌ از تمام‌ مناطق‌ انتخاب‌ می‌شوند.

جمعیت‌ العلمای اسلام‌ به لحاظ گرایش مذهبی سَلَفی دیوبندی است‌ و قوانین مختلفی را برای نحوه کشورداری وضع کرده است که عمدتاً متاثر از همین مکتب فکری است. این جمعیت بعدها به سه شاخه منشعب شد:

• یک: شاخه فضل، به رهبری مولانا فضل الرحمن، که مشیی نسبتاً میانه رو دارد.
• دو: شاخه سمیع، به رهبری سمیع الحق که رهبر سابق این حزب بود و به عنوان پدر طالبان شناخته می‌شود. بسیاری از رهبران، اعضا و هواداران طالبان در مدارس دارالعلوم حقانیه در ایالت خیبرپختون‌خواه درس خوانده بودند. سمیع الحق قبلاً در زمان جنگ هشت ساله بین ایران و عراق، تمایلات ضد شیعی داشت، اما پس از سفر به قم، مشهد و استان سیستان و بلوچستان و دیدار با مقام معظم رهبری درحاشیه سخنرانی معظم له در سال 1392 شمسی در تهران، به یکی از چهره‌های میانه رو دیوبندی در پاکستان تبدیل شد. درحال حاضر مولانا حامد الحق ریاست این حزب را بر عهده دارد.
• سه: جمعیت علمای اسلام شاخه نورانی جمعیت العلمای اسلام، به همراه جماعت اسلامی در دوران جنگ مجاهدین افغانستان علیه نیروهای شوروی با حمایت از نیروهای مجاهد به نفوذ و اقتدار بیشتری در پاکستان دست یافت. جمعیت العلمای اسلام به همراه سازمان اطلاعاتی پاکستان یکی ازحامیان اصلی طالبان بود و بسیاری از طلاب خود را برای کمک به طالبان به افغانستان اعزام کرد.

2. شورای علمای پاکستان

یکی دیگر از احزاب دیوبندی پاکستان، شورای علمای پاکستان است. مولانا طاهر محمود اشرفی رئیس فعلی آن است رئیس این حزب قبلاً تمایلات به شدت تکفیری داشت، اما در چند سال گذشته رویکرد وی تغییر یافته است و مشیی میانه رو اختیار کرده است و لذا حزب وی از احزاب میانه رو دیوبندی است و فتواهای تکفیری و رفتارهای خشن را محکوم می‌کند با این حال وی از طرفداران پروپاقرص و دو آتشه عربستان سعودی است. طاهر اشرفی اکنون مشاور عمران خان نخست وزیر پاکستان در امور خاورمیانه و امور مذهبی است که همین امر در تعدیل مواضع وی بی تاثیر نبوده است. در عین حال اطلاعات دقیقی در مورد حزب و فعالیت‌هایش وجود ندارد. بقیه گروه‌های دیوبندی افراطی و تکفیری هستند که در فصلی جداگانه به ذکر آنان خواهیم پرداخت. این دو حزب دیوبندی با توجه به مشی اعتدالی که در پیش دارند، فرصتی برای تقریب هستند، و لذا ارتباط با سران آنان علاوه بر اینکه می‌تواند زمینه‌ساز تقریب باشد، به حفظ مشی اعتدالی آنان و جلوگیری از افتادن به دام افراط‌گرایی مؤثر خواهد بود.

گونه سوم: احزاب متعلق به جمعیت اهل حدیث

موراد زیر را می‌توان به عنوان مهم‌ترین احزاب و گروه‌های میانه‌رو اهل حدیث ذکر نمود.

1. جمعیت مرکزی اهل حدیث پاکستان

این جمعیت بزرگترین حزب مذهبی و سیاسی جریان اهل حدیث در پاکستان است که ریاست آن بر عهده سناتور ساجد میر است. وی از طرفداران سرسخت عربستان سعودی است. البته مولانا زبیر احمد ظهیر، قائم‌مقام جمعیت اهل حدیث و رئیس تحریک دفاع از حرمین شریفین، در دیدار با اکبر برخورداری، وابسته فرهنگی و رئیس خانه فرهنگ ایران در لاهور پاكستان، با انتقاد از فعاليت‌ گروه‌های تكفيری گفت: جمعیت مرکزی اهل حدیث، هرگز از گروه‌های غیرقانونی چون طالبان، القاعده، داعش و ... حمایت نکرده و اقدامات گروه‌های تروریستی را به شدت محکوم كرده و آنها را ضداسلام دانسته است. قاضی عبدالقدیر خاموش رئیس فعلی جمعیت اهل حدیث پاکستان نائب رئیس جمعیت در حال حاضر دکتر عبدالغفور راشد است.

2. جماعت اهل حدیث پاکستان

این گروه از دیگر احزاب اهل حدیث پاکستان است که ریاست آن بر عهده عبدالغفار روپری است که از طرفداران سرسخت عربستان سعودی است.

3. جمعیت اهل حدیث

ریاست این گروه اهل حدیثی را ابتسام الهی ظهیر بر عهده دارد. وی فرزند احسان الهی ظهیر است. پدر وی یکی از مشهورترین شخصیت‌های ضد شیعه و تکفیری پاکستان بود که چندین کتاب در رد شیعه نوشته است و در سال 1988 در یک انفجار به شدت زخمی شد. پادشاه وقت عربستان هواپیمای شخصی خود را به لاهور فرستاد و او را به یکی از بیمارستان‌های مدرن عربستان منتقل نمود و تحت معالجه قرار گرفت اما در اثر شدت جراحات جان خود را از دست داد و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. احزاب و گروه‌ای مربوط به اهل حدیث چون مرتبط با عربستان هستند، خط مشی خود را در چاچوب سیاست‌های عربستان تنظیم می‌نمایند و همین مشکل اساسی در سر راه تعامل با آنهاست. گونه چهارم: احزاب مربوط به جماعت اسلامی جماعت اسلامی تنها یک حزب به همین نام دارد. جماعت اسلامی پاکستان در۱۹۴۱میلادی توسط ابوالاعلی مودودی (1903 ـ 1979م.) تأسیس شد. مودودی از تئوری پردازان نهضت اسلامی در شبه قاره هند بود که افکار وی در ایجاد حکومت و نظام اسلامی با افکار و دیدگاه‌های اخوان‌المسلمین مصر شباهت داشت و به همین جهت اخوان المسلمین، به خصوص شخص سید قطب از افکار مودودی بهره زیادی بردند. بعد از مودودی قاضی حسین احمد و بعد از وی سراج الحق به ریاست جمعیت رسیدند. این جمعیت در اصل مشی دیوبندی دارد، اما در طول حیات خود، بر خلاف دیگر احزاب و جمعیت های دیوبندی، با شیعیان ودیگر گروه‌های اهل سنت اعم از جریان‌های بریلوی‌ و اهل حدیث روابط حسنه‌ای داشتند و بر این اساس این حزب خود فرصتی برای تقریب در پاکستان است.

گروه دوم: احزاب و گروه‌های شیعی

شیعیان پاکستان نیز دارای احزاب و گروه های متعددی هستند که موارد زیر مهم‌ترین آنها می‌باشند.

1. تحریک جعفریه

«تحریک جعفریه» یا «جنبش جعفریه» پاکستان سازمانی است که در دفاع از حقوق شیعیان در 1979م، مقارن اجرای قوانین اسلامی حکومت ژنرال ضیاء الحق توسط مفتی جعفر حسین و علامه سید احمد رضوی شکل گرفت. این سازمان از زمان تشکیل‌ تا به حال چندین بار تغییر نام داده است، ابتدا نام آن «تحریک نفاذ فقه جعفریه پاکستان» به معنی نهضت اجرای فقه جعفری پاکستان بود. در سا 1992 به «تحریک جعفریه پاکستان» تغییر یافت. در 2001 زمانی که پرویز مشرف فعالیت این گروه را ممنوع اعلام کرد نام این گروه به تحریک اسلامی تغییر یافت. ولی بیشتر به صورت زیرزمینی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

2. وفاق علمای شیعه پاکستان

«وفاق علمای شیعه پاکستان» بزرگ‌ترین سازمان مذهبی روحانیان است که مرکز آن در لاهور قرار دارد و ریاست آن را حافظ ریاض حسین، سرپرست مدرسه «جامعة المنتظر» لاهور به عهده دارد. «وفاق علما» در پنجاب از نفوذ ویژه‌ای برخوردار است و در تمام مدارس مهم این ایالت دارای شعبه می‌باشد و در خارج از پنجاب نیز شعبه‌هایی دارد. «وفاق» سالانه یک نشست عمومی در سطح پاکستان برگزار می‌کند که در آن، گزارشی از فعالیت های یک ساله ارائه می‌دهد و برنامه‌ریزی برای سال بعد انجام می‌گیرد. فعالیت این سازمان معمولاً فرهنگی و تبلیغی است، اما گاهی در فعالیت های سیاسی نیز دخالت می کند.

3. سازمان دانشجویان امامیه

«سازمان دانشجویان امامیه پاکستان» (I.S.O) یا «امامیه استودنس آرگنایزیشن پاکستان»، یک سازمان مردمی متشکل از دانشجویان و طلاب و دانش‌آموزان پاکستانی است که در سال 1972 و در دورانی تشکیل شد که بسیاری از جوانان پاکستان تحت تأثیر موج کمونیسم واقع شده بودند. شعار سازمان «استحكام بخشيدن به زندگی نسل جوان طبق سيره محمد9 و آل محمد9 و احكام قرآن» است. سازمان دانشجويان اماميه پاكستان به مركز، بخش و واحدها تقسيم شده است . مركز سازمان در لاهور است در حاليكه در موسسات آموزشی سراسر پاكستان 19 بخش دارد و در چهــار ايالت سرحد، بلــوچستان، سند، پنجاب و نيز كشمير آزاد و مناطق شمالی جمعاً ششصد واحد اصلی و يك‌هزار واحد محب دارد . از بندر گوادر تا منطقه سياچن و از كراچی تا خيبر، شاخه‌های اين سازمان به فعاليت مشغولند. سازمان دارای بخش‌های متعددی است. بخش‌های: تربیت تحت عنوان «الهدی»، چاپ و انتشارات، محبین، اطلاع رسانی، آموزش، دختران، پیش‌آهنگان، مهم‌ترین بخش‌های سازمان را تشکیل می‌دهند. این سازمان پیشتاز مبارزه با استعمار در کشور پاکستان است.

سازمان گرچه سازمانی دانشجویی است، اما تعدادی از روحانیون سرشناس پاکستان بر آن نظارت دارند. این سازمان تا حدود زیادی متأثر از انقلاب اسلامی ایران است، اما تفکرات روشنفکری نیز در آن وجود دارد و لذا برخی آثار دکتر شریعتی و عبدالکریم سروش را نیز به اردو ترجمه کرده و منتشر نموده‌اند. در داخل پاکستان بیش از هر کس از الگوی فکری شهید عارف حسین حسینی و شهید دکتر محمدعلی نقوی شهید دکتر محمد علی نقوی بنیانگذار انجمن دانشجویان امامیه پاکستان، در 27 سپتامبر سال 1952 در شهر لاهور پاکستان به دنیا آمد. پزشکی متعهد و متأثر از انقلاب اسلامی ایران بود و در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران مدتی در جبهه های ایران حضوری فعال داشت و به مداوای مجروحین پرداخت. او سر انجام در ۷ مارس سال ۱۹۹۵ وقتی که نزدیک مطب خود بود توسط عوامل سپاه صحابه به شهادت رسید. وی و شهید عارف حسینی بیشترین نقش را در آشنایی مردم پاکستان با امام خمینی1 و انقلاب اسلامی داشتند. پیروی می کنند این سازمان ماهنامه‌ای دارد که قبلاً با نام «راه عمل» بود، اما پس از شهادت شهید عارف حسینی به نام «العارف» منتشر می‌شود.

4. سازمان امامیه

بر خلاف سازمان دانشجویان امامیه پاکستان که از دانشجویان و دانش آموزان تشکیل می‌شود، «سازمان امامیه» (I.O) سازمانی ویژه فارغ التحصیلان دانشگاهی است این سازمان در حقیقت به منظور تقویت سازمان دانشجویان امامیه پاکستان تشکیل شده است ر.ک: محمد اکرم عارفی، شیعیان پاکستان، ص 197.. دفتر مرکزی سازمان در لاهور قرار دارد. سازمان فصنامه‌ای به نام «العصر» و انتشاراتی به نام «امامیه پبلیکی شنز» دارد که به انعکاس دیدگاه‌ها و چاپ کتاب اقدام می‌کند سازمان در سال‌های اخیر مقداری گرفتار کم تحرکی شده است.

5. سازمان دانشجویان اصغریه

سازمان دانشجویان اصغریه یکی از تشکل‌های شیعی پاکستان است که در سطح ایالت سند فعالیت دارد و در سال 1968 تأسیس گردید. هدف از تأسیس سازمان تربیت نسل‌های آینده است و در حال فعالیت در سطح دانش آموزان و دانشجویان می‌باشد. سازمان ماهنامه‌ای به نام «المعصوم» نیز دارد که به زبان سندی منتشر می‌شود. دفتر مرکزی سازمان در جام شورو حیدرآباد قرار دارد.

6. تنظیم المکاتب

تنظیم المکاتب سازمانی است که در 17 ربیع الاول سال 1401 هجری قمری برابر با 24 جولای 1981 میلادی برای آموزش اعتقادی کودکان و نوجوانان تأسیس شده است. این سازمان در سال 2001 دارای 1025 مدرسه و مرکز آموزشی با قریب 35000 دانش آموزش و 1000 مدرس در شهرهای مختلف پاکستان بود، که این تعداد در سال 2004 به 1200 باب مدرسه و 45000 دانش آموز افزایش یافت.

7. سازمان شیعه سند

این سازمان در سال 1964 یعنی یک سال پس از کشتار شیعیان در سال 1963 توسط سنیان افراطی در پی حمله به مسجدی در روستای کورا از توابع خیرپور، به همت امام علی شاه کاظمی تأسیس شد. سازمان شیعه سند از نظر فکری، در زمره گروه‌های اصلاح طلب شیعی قرار دارد که طرفدار وحدت دین و سیاست، دموکراسی اسلامی، و جنبش‌های آزادی بخش اسلامی در فلسطین، کشمیر، فیلیپین و جاهای دیگر است. اما از تحرک لازم برخوردار نیست. دفتر این سازمان اکنون در «گمبت» از توابع خیرپور قرار دارد.

8. مرکز تبلیغات اسلامی (بلوچستان)

این مرکز در 14 اوت 1995میلادی به همت برخی از طلاب جوان که در سال‌های اخیر از حوزه علمیه قم برگشته‌اند، تأسیس شد. عمده‌ترین فعالیت‌های آن اعزام مبلغ به مناطق شیعه نشین بلوچستان، توزیع کتب و جزوه‌های مذهبی، برگزاری کلاس‌های قرآنی و اردوهای پنج روزه برای نوجوانان منطقه بلوچستان و فعال‌سازی برخی مدارس علمیه است. مرکز با مشکلات زیادی روبرو است که مهم‌ترین آنها مشکل فکری و مالی است. دفتر مرکزی این مرکز در علمداررود کویته قرار دارد.

9. تنظیم نصرت اسلامی بلتستان

تشکلی کاملا حوزوی است که از طلاب بلتی زبان شاغل به تحصیل در مدارس پاکستان تشکیل شده است. دفتر مرکزی آن در جامعه «المنتظر» لاهور قرار دارد، و در همه مدارسی که طلاب بلتی زبان حضور دارند، حتی در قم و مشهد نیز شاخه دارد. این تشکل بیشتر در امور دینی فعال است و کمتر به فعالیت سیاسی می‌پردازد.

10. محمدیه ترست

در سال 1950 توسط مرحوم شیخ حسن پرکوته (مهدی آبادی) تشکیل شد و پس از درگذشت وی در سال 1985 ریاست آن به شیخ غلام حسین مقدس محول شد که مقیم کویت است. این سازمان بیشتر در ساخت و ساز مساجد و حسینیه‌ها و کمک به ایتام فعال است. مؤسسه دارای یک دفتر مرکزی در کراچی و یک دفتر منطقه‌ای در مهدی آباد است.

11. بنیاد معرفی فاوندیشن

مؤسسه ای فعال در مناطق شمالی در زمینه ساخت مدارس جدید و تحصیلات دانشگاهی و امور بهداشتی است و دفتر مرکزی آن در کراچی قرار دارد. این مؤسسه از جانب شیعیان خیّر ساکن کویت حمایت می‌شود و مسئول آن در پاکستان، افضل علی شگری یک افسر بازنشسته پلیس، مقیم اسلام آباد است. ر.ک: محمد اکرم عارفی، همان، ص 213.

12. مجلس وحدت مسلمین پاکستان

مجلس وحدت مسلمبن پاکستان (MWM) یک سازمان سیاسی شیعه در پاکستان است که در دوم آگوست 2009 میلادی اعلام موجودیت کرد و دفتر مرکزی آن در اسلام آباد پایتخت پاکستان قرار دارد. این مجلس که بر مبنای مکتب تشیع دوازده امامی شکل گرفته یکی از بزرگ‌ترین احزاب سیاسی پاکستان است با تأکید بر وحدت شیعه و سنی در پاکستان به دنبال ایجاد یک دولت رفاه دموکراتیک اسلامی در این کشور است. راجه ناصر عباس جعفری دبیرکل این حزب، امین شهیدی معاون دبیرکل و سید ناصر عباس دبیر سیاسی آن است. این حزب پس از اوج‌گیری خشونت‌های مذهبی در پاکستان، تشکیل گردید.

13. سپاه محمد(ص)

سپاه محمد9 یکی از گروه‌های شیعه در پاکستان است. این گروه یک جنبش مقاومت شیعه و یک حزب سیاسی بود که دهه ۹۰ میلادی در واکنش به خشونت‌های سازمان‌یافته گروه‌های افراطی تکفیری علیه شیعیان پاکستان تشکیل شد. رهبر این گروه علامه غلامرضا نقوی بود که در سال 1394 درگذشت. این گروه از جانب دولت پرویز مشرف متهم به فرقه‌گرایی و اقدامات تروریستی شد، و لذا رهبر آن از سال 1996 تا سال 2014 به مدت 18 سال زندانی شد، و در نهایت پس از تحمل 18 سال حبس، بی‌گناهی او به اثبات رسید و از زندان آزاد شد. او به اتهام دروغین کشتن رهبران تروریست سپاه صحابه زندانی شد اما هرگز این ادعا ثابت نشد. مرحوم نقوی در مصاحبه‌ای گفته بود: مذهب به ما صلح و برادری یاد می‌دهد اما وقتی گروه تکفیری اقدام به کشتار شیعیان می‌کند و عزاداری‌های ما را مورد حمله قرار می‌دهد چاره‌ای جز دفاع نداشتیم و بخاطر همین سپاه محمد را تشکیل دادیم. پس از درگذشت وی مرید عباس یزدانی، رهبری گروه را بر عهده گرفته است دولت پاکستان اقدام برای ترور محمدتقی عثمانی را نیز به همین گروه منتسب نمود، و این در حالی بود که خود محمدتقی عثمانی این اتهام را رد کرد و گفت بارها از جانب داعش مورد تهدید قرار گرفته است. دولت پاکستان مدعی است که این گروه با سپاه قدس در ارتباط است و جوانان شیعه پاکستانی را در قالب تیپ زینبیون سازماندهی کرده و برای جنگ به سوره اعزام می‌کرده است. دولت پاکستان فعالیت این گروه را غیر قانونی اعلام کرده است. احزب و گروه‌های شیعی به جز سپاه محمد9 قادر به ایجاد نقشی فعال در زمینه تقریب در پاکستان خواهند داشت، ولی خطر پیوستن به افراط‌گرایی و تأثیرپذیری از فرقه شیرازی‌ها در برخی از آنها وجود دارد که جلوگیری از آن نیازمند ارتباط بیشتر در جهت بصیرت افزایی در آنان خواهد بود. غیر از سازمان‌ها و تشکل های یاد شده یک سری سازمان‌های محلی نیز وجود دارند که در محدوده و زمینه‌ای خاص فعالیت دارند و چون تعداشان هم نسبتاً زیاد است نیازی به ذکر نام آنها نیست.

دسته سوم: تشکل های موسمی

برخی تشکل های پاکستان را می‌‌توان تشکل موسمی نامید، یعنی به مناسبت مسأله خاصی شکل می‌گیرد، و بعدا تعطیل می‌شود یا حداقل فعالیت چشمگیری ندارد. از جمله این تشکل‌ها، شورای عالی«تحفظ ختم نبوت» است. این شورا در واکنش به مصوبه مجلس سنای پاکستان تشکیل شد که سوگند به ختم نبوت را در قانون این کشور حذف کرده بود. اعضاء اصلی شورای عالی «تحفظ ختم نبوت» شامل دکتر صاحبزاده، ابوالخیر محمد زبیر، مولانا سمیع الحق، سراج الحق، حجت الاسلام والمسلمين امین شهدی، شیخ رشید احمد، خواجه پیر نظام الدین چشتی، خرم نواز گندا پور، دیوان مسعود احمد چشتی، صاحبزاده پیر فیاض الحسن، حافظ سعید احمد، مولانا الله وسایا، خواجه الله‌بخش تونسوی، خواجه معین الدین محبوب کوریجه، صاحبزاده حامد سعید کاظمی، ضیاء الله شاه بخاری، پیرهارون گیلانی، مولانا طاهر محمود اشرفی، اعجاز چودهری، جمشید دستی، پیر سید منور حسین جماعتی، ریاض فیتانه، بیرسر مختار، عبداالله گل، پیر جلیل احمد شرقپوری، پیر ناصر جمیل هاشمی، پیر سعید احمد نقشبندی، پیر سعید نقشبندی، دکتر ثاقب اکبر، پیر امین الدین سیالوی، پیر سید معصوم شاه نقوی، پیر حبیب احمد عرفانی، سید صفدر شاه گیلانی، پیر عبدالخالق بهرچوندی، پیر هارون گیلانی هستند