امانت

امانت ضد خیانت است و به معنای آرامش، سکون و بر طرف شدن خوف و اضطراب و تأمین امنیت حقی از حقوق به‌وسیله عهد، وصیت و مانند آن یا به معنای حالتی است که انسان را به حفظ حقوق دیگران برانگیخته و او را از تضییع یا تصرف در آن باز می‌دارد. این واژه بر اعیان نیز اطلاق شده و همچنین به مالی که در نزد دیگری به امانت سپرده شود گفته می‌شود و به شخص مورد اعتماد که امانت به او سپرده می‌شود «امین» گویند. در این نوشتار به تعریف، معانی و کاربرد آن در فرهنگ قرآن کریم می‌پردازیم.

تعریف و معانی

واژۀ «امانت» ضد «خیانت» مصدر و از ریشه «أمن» به معنای آرامش قلب است. «امین» به کسی گفته می‌شود که دل در سپردن چیزی به او احساسِ آرامش کند همچنین به چیزی که سپرده شده نیز «امانت» اطلاق می‌گردد. ابن فارس در معنای «أمَنَ» می‌گوید: همزه و میم و نون، دو اصل [معناییِ] نزدیک به‌هم دارد: یکی امانت که ضد خیانت و به معنای آرامش دل است، و دیگری گواهی دادن. راغب اصفهانی نیز در تبیین معنای «أمَنَ» آورده است: ریشه «أمن» آرامشِ خاطر و رفع نگرانی است. امن و امانت و امان، در اصل مصدر هستند و امان گاهی اسم حالتی است که انسان در آن حالت آرام است، و گاهی هم اسم چیزی است که انسان با آن آرامش می‌یابد.

ادای امانت

قرآن در آیات متعدد از امانت‌هایی که خداوند در اختیار بشر نهاده سخن به میان آورده است. در قرآن کریم آمده است: وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ ^{[مؤمنون–8]} ‎؛ «و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند». همچنین در جای دیگر می‌فرماید: ... فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ ^{[بقره–238]} ‎؛ «... و اگر (بدون گرو) یکی از شما دیگری را (بر دارایی خود) امین دانست، آنکه امین دانسته شده است، باید امانت وی را بازگرداند و از خداوند- پروردگار خویش- پروا کند و گواهی را پنهان مدارید».

از پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) نیز روایت است: «مردم در دنیا مانند مهمان‌اند و آنچه در اختیار دارند، مانند امانت است، مسافر، رفتنی است و امانت هم پس گرفتنی». از نظر عقل و منطق، راستی و درستی و پس دادن به موقع امانات، کاری ارزشمند و لازمه انسانیت است که فطرت پاک انسان‌ها پایبندی به آن را طالب و از خیانت در امانت، سخت منزجر است. لزوم رد امانت حکمی ثابت و همیشگی است و در هیچ شرایطی تغییر نمی‌کند. رد امانت از مستقلات عقلیه است... و حکم شرع در این مورد، حکم ارشادی است. یکی از جلوه‌های ادای حق، ادای امانت افراد است. انسان باید امانت را از هر کس که می‌گیرد، به او باز پس دهد. از سوی دیگر، امانت‌داری، یکی از مصادیق روشن عهد است که مورد تأکید قرار گرفته و در بعضی آیات، در کنار عهد ذکر شده است. اهمیت این موضوع به حدی است که شهید ثانی می‌گوید: «ادای امانت هر کس، حتی اگر کافر حربی باشد در اولین وقت امکان، اگر مطالبه کند واجب است».به‌وسیله امانت است که کلیه حقوق اعم از حقوق خدا و خلق و حقوق فرد و اجتماع حفظ شده و وظایف و مسئولیت‌ها به‌نحو طبیعی، انجام داده می‌شود و در نتیجه، اجتماع از خطر حیف و میل شدن حقوق مردم، مصون می‌گردد. بعضی از پیامبران الهی ملقب به امین بودند و خداوند در مقام تعریف انبیا، آنان را به‌عنوان رسول امین یا «ناصح امین» معرفی می‌کند. آنچه که سبب شد پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) قبل از بعثت نزد خدیجه اعتبار خاص پیدا کند، راستی و درستی و امانت‌داری او بود همچنین یکی از دلایل مقام والای امام علی (علیه‌السلام) نزد پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) راستگویی و ادای امانت ایشان بود.

امانت در آموزهای دینی

آنچه از آموزه‌های دینی فهمیده می‌شود، این است که تمام سرمایه‌های مادی و معنوی انسان، از جمله فرزند، پول و مقام، اسرار و رازها، حکومت، شخصیت علمی، سیاسی و فرهنگی، امانت الهی به‌شمار می‌روند که به دست انسان سپرده شده و آدمی موظف به حفظ و نگهبانی از آنهاست تا به اهلش برگرداند و تنها موجودی که بار امانت الهی را بر دوش گرفت، انسان بود. از فواید امانت‌داری، می‌توان به حاکم شدن فضای اعتماد به یکدیگر، گسترش امنیت و آسایش، تحکیم جایگاه اجتماعی افراد، زندگی شاد، کامل شدن ایمان و فضایل اخلاقی، محبوبیت نزد خدا و خلق، تقویت اعتماد به نفس در افراد، هماهنگی با انبیا و اولیا، مأیوس شدن شیطان، رستگاری در قیامت، وحدت و همدلی، جلب ثروت، دفع بدبینی، آرامش روحی و روانی، و صفا و صمیمت اشاره نمود. امانت‌داری فقط در حفظ اموال نیست؛ بلکه اسرار و ناموس را هم شامل می‌شود، زیرا که امانت‌داری در اموال آسان‌تر از اسرار است و این دو آسان‌تر از امانت‌داری در ناموس است. نکته دیگر اینکه قبول یا رد امانت تا قبل از تحویل گرفتن آن، در اختیار انسان است و بایستی در ابتدا قدری بیندیشد و اگر توان ادای آن را در خود نمی‌یابد، از اول آن را نپذیرد و در جایگاه شریف امانت‌داری وارد نشود، زیرا در این صورت ممکن است به سبب سهل‌انگاری یا ناتوانی و بی‌ارادگی به این اصل مهم اخلاقی پشت پا بزند.

امانت در فرهنگ قرآن

آیات امانت در شش سوره از قرآن قرار دارند: با لفظ: ﴿أَمَانَتَهُ﴾ در آیۀ ۲۸۳ سورۀ بقره، و با لفظ: ﴿الْأَمَانَاتِ﴾ در آیۀ ۵۸ سورۀ نساء، و با لفظ: ﴿أَمَانَاتِکُمْ﴾ در آیۀ ۲۷ سوره انفال، و با لفظ: ﴿أَمَانَاتِهِمْ﴾ در آیۀ ۸ سورۀ مؤمنون و در آیۀ ۳۲ سوره معارج، و با لفظ: ﴿الْأَمَانَةَ﴾ در آیۀ ۷۲ سوره احزاب آمده‌اند که ما در اینجا تنها به بررسی آیات مشتمل بر الفاظ: ﴿الْأَمَانَةَ﴾ و ﴿الْأَمَانَاتِ﴾ در سوره‌های احزاب و نساء که هر دو هم در مدینه نازل شده‌اند و ترتیب نزولی و مصحفی آنها ترتیب واحدی است، می‌پردازیم. لذا بعد از تنظیم آیات، به تحقیق در معنا، و سپس به بررسی تفسیری آنها از کتب تفسیر و تفاسیر روایی علمای شیعه و اهل سنت می‌پردازیم.

در معنای امانت

راغب در مفردات آورده: اصل اَمن، آرامش نفس و نابودی خوف است. امن، امانة و امان در اصل مصدرند و امان گاهی اسم است برای حالتی که انسان در آن در آرامش است و گاهی اسم است برای آنچه انسان نسبت به آن آرامش دارد: وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُمْ ^{[انفال–27]} ‎؛ «و در امانت‌های خود دانسته خیانت نورزید». یعنی آنچه را مورد آرامش شما است و امانت در آیۀ: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ را گفته‌اند که آن کلمه «توحید» است و گفته‌اند: «عدالت» است و گفته‌اند: «حروف تهجّی» است و گفته‌اند: آن «عقل» است و عقل صحیح است؛ زیرا عقل همان چیزی است که با حصول آن معرفت به توحید حاصل گردد و عدالت جاری شده و حروف تهجّی آموخته شود؛ بلکه با حصول عقل آنچه را یادگیری آن بر عهده انسان است، او خواهد توانست بیاموزد، و عمل‌نمودن به آنچه را که حُسن انجام آن در تعهّد انسان است، تحقق بخشد و به واسطه آن است که بر بسیاری از آفریده‌ها برتری پیدا کند. فخرالدین رازی در مجمع‌البحرین گفته‌ است: مراد از ﴿الْأَمَانَةَ﴾ در آیۀ شریفه ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا... ﴾ را طاعت دانسته و گفته‌اند: مراد از آن، عبادت است و روایت شده که: علی (علیه‌السلام) چون وقت نماز می‌رسید «یَتَمَلْمَلُ‏ وَ یَتَزَلْزَلُ»؛ بی‌تابی نموده و به خود می‌لرزید. (پس) به او گفتند: یا امیرالمؤمنین! شما را چه می‌شود؟ آن بزرگوار فرمود: «جَاءَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَقْتُ أَمَانَةٍ عَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ- ﴿فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا﴾، و عرضها علی الجمادات، و اباؤها و اشفاقها مجازٌ».

اما حمل امانت، مانند قول توست که می‌گویی فلانی حامل امانت و حمل‌کننده آن است؛ می‌خواهد آن را به صاحبش ادا نکند تا از عهدش خارج کند؛ زیرا امانت مانند سوار است برای کسی که امانت‌دارد. پس چون آن را ادا نمود، سواری نیست تا او را محافظت کند و او دیگر حامل آن امانت نیست و معنای ﴿فَأَبَیْنَ﴾؛ یعنی ادا نکردند آن را و انسان (هم) ادا نکرد، جز این که حمل‌کننده آن بود، پس آن را ادا ننمود. در معنای ﴿عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ﴾ در مجمع البیان بر اقوالی اختلاف نمودند: یکی از آن اقوال این است که مراد، «العرض علی اهلها» است که مضاف حذف شده و مضاف‌الیه جای آن قرار گرفته است، و با عرضه‌نمودن امانت بر آنها، آنان دانستند که در تضییع امانت، گناهی بزرگ است؛ هم‌چنان که در ترک او امر خدای متعال و احکام او، گناه عظیم است. پس خدای متعال جرأت انسان را بر معاصی، و ترس ملائکه را از آن بیان نمود. پس معنا چنین می‌شود: انا عرضنا الأمانة علی أهل السموات و الأرض و الجبال و الملائکة و الانس و الجن فابین ان یحملنها: پس ابا نمودند اهل آنها که حمل کنند ترک آن را و کیفر آن را و گناه در آن را، و ﴿أَشْفَقْنَ مِنْهَا﴾: ترسیدند اهل آنها از حمل آن و انسان آن را حمل نمود، ﴿إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا﴾، نسبت به ارتکاب گناهان، ﴿جَهُولًا﴾ به جایگاه امانت و استحقاق کیفر بر خیانت در آن.

در فرهنگ لغات آمده که: اَمُنَ، یأمُنُ، اَمانَةً: مورد اعتماد و اطمینان قرار گرفت و ضد خائن. در فرهنگ عمید هم آمده است: و امانت به فتح همزه و نون؛ یعنی امین‌بودن، راستی و درستکاری، ضد خیانت، و نیز به‌معنای ودیعه و چیزی که به کسی بسپارند که از آن نگاهداری کند و جمع آن، امانات است. شیخ طوسی در تفسیر تبیان گفته: امانت عبارت از آن عقدی است که وفای به آن لازم می‌گردد، (هرگاه از آن چیزهایی باشد که شأن آن سپردن به صاحبش باشد علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در معنای امانت گفته است: هرگاه چیزی را به ودیعه نزد کسی بسپارند تا از آن چیز محافظت کند، سپس آن را به صاحبش بازگرداند (به آن امانت گویند)، و این امانتی که در آیۀ ۷۲ سورۀ احزاب: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ﴾، ذکر شده، چیزی است که خدای متعال به انسان سپرده تا آن را برای سلامت و در راه راست و مستقیم‌بودن خودش، محافظت کند و سپس آن را به خدای سبحان همان‌طور که به ودیعه به او سپرده، بازگرداند.