حسین بن جمال الدین محمد خوانساری، معروف به محقق خوانساری (۱۰۱۶-۱۰۹۸ق/۱۶۰۷-۱۶۸۷م) از فقهای مکتب فقهی اصفهان و حکیم شیعی در دوره صفوی که در دانش فلسفه و حکمت تبحّر داشت.

محقق خوانساری

نام	حسین بن جمال الدین محمد خوانساری
القاب	محقق خوانساری.
زادروز	سال 1016ق؛
زادگاه	ایران - خوانسار
تاریخ وفات	سال 1098 ق؛
محل وفات	ایران - اصفهان
مدفن	ایران - تخت فولاد اصفهان-تکیه آقا حسین خوانساری
محل تحصیل	اصفهان
محل زندگی	ایران - اصفهان
ملیّت	ایرانی
برخی از استادان	ملا محمدتقی مجلسی؛ اخلیفة السلطان؛ محقق سبزواری؛ شیخ بهایی؛ میرفندرسکی؛
برخی از شاگردان	آقاجمال‌الدین محمد (فرزند وی) آقارضی‌الدین محمد؛ محمد صالح خاتون آبادی ملامیرزای شیروانی ؛ شیخ‌جعفر قاضی؛ سیدنعمت‌الله جزایری؛ محمد بن عبدالفتاح تنکابنی ؛ سید نعمت الله جزایری؛ و...
برخی از آثار	مشارق الشموس فی شرح الدروس؛ حاشیه بر الهیات شفا؛ رساله در جبر و اختیار؛ و ...
مشاغل	نیابت شاه سلیمان صفوی در برخی از سفرها

|دین |اسلام - تشیع |- |}

او در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول علاقمند و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید.

خوانساری در ۱۰۹۸ق در ۸۲ سالگی در اصفهان درگذشت و در قبرستان تخت فولاد اصفهان، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون گردید، که این بخش از قبرستان تخت فولاد، به تکیه آقا حسین خوانساری معروف شده‌است.

زندگینامه

آقاحسین پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه‌ملک، به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری استفاده کرد و به همین جهت خود را «تلمیذ البشر» نامید که اشاره به کثرت استادهایش داشته باشد.

آقاحسین علوم عقلی را نزد میرابوالقاسم فندرسکی، و علوم نقلی را در محضر محمدتقی مجلسی تکمیل کرد و از وی اجازه روایت گرفت. از استادان دیگر وی، محقق سبزواری مؤلف کتاب الذّخیره و حیدر بن محمد خوانساری نویسنده زبدة التصانیف را نام برده‌اند. گرچه در دوران تحصیل گرفتار فقر و تنگدستی بود، ولی سرانجام به جایی رسید که شاه سلیمان صفوی جبّه گران بهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد. آقاحسین با وجود جاه و مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانشهای معقول و منقول تبحّر داشت و به گفته افندی اصفهانی «پشتوانه اهل علم» بود^[۱].

اساتید

او تحصیلات خود را در حوزه اصفهان به انجام رسانید و در مدرسه خواجه ملک، جنب مسجد شیخ لطف الله مشغول تحصیل گردید. معقول را نزد میرفندرسکی و منقول را نزد ملا محمدتقی مجلسی، خلیفة السلطان، محقق سبزواری و... تکمیل نمود.

شاگردان

وی در هر دو رشته معقول و منقول تدریس می‌کرد و به همین جهت به «استاد الکل فی الکل» معروف گشت. برخی از شاگردان او عبارتند از:

آقاجمال‌الدین محمد (فرزند وی)^[۲] آقارضی‌الدین محمد (فرزند دیگر وی)^[۳].

محمد صالح خاتون آبادی که مدت ۲۰ سال نزد او شاگردی کرد. ملامیرزای شیروانی شارح و محشّی معالم‌الاصول شیخ‌جعفر قاضی؛ سیدنعمت‌الله جزایری؛ محمد بن عبدالفتاح تنکابنی معروف به «سراب». علیرضا شیرازی که شاعری فاضل بود و «تجلّی» تخلص می‌کرد. میرزا عبدالله افندی، مؤلف ریاض‌العلماء که به گفته خود، شرح اشارات را نزد او خوانده است. میرزا محمدبن حسن شیروانی^[۴]

آثار

آقاحسین خوانساری نویسنده‌ای پرکار بود و آثاری فراوان از خود به یادگار گذاشت. نوشته‌های او را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد:

آثار چاپی

مشارق الشموس فی شرح الدروس. کتاب معروف او در فقه، که شرحی است بر کتاب‌الدروس نوشته شهید اول ابوعبدالله محمدبن مکی عاملی (۷۳۴-۷۸۴ق/۱۳۳۴-۱۳۸۲م). این کتاب ناتمام است و آقاحسین موفق نشده است، شرح مبحث اخبار ائمه و گفتارهای فقیهان امامی در هر مبحث را به اتمام برساند^[۵]. این کتاب به گفته صاحب روضات‌الجنات از لحاظ کثرتِ تحقیقات، کم‌نظیر است^[۶].این کتاب ۲ بار در ۱۳۰۵ و ۱۳۱۱ق/۱۸۸۸ و ۱۸۹۳م در تهران چاپ شده است. تعلیقه بر حاشیه محقق سبزواری. تهران، ۱۳۱۷ق/۱۸۹۹م.الرساله فی مقدمه‌الواجب، ایران، ۱۳۱۷ق/۱۸۹۹م.

آثار خطی

حاشیه اشارات حاشیه بر الهیات شفا رساله اجماع انشاء درباره حرمت شراب انشاء در تعریف بهار تعریف سخن؛ رساله در خمس حاشیه بر شرح تجرید علامه حلی حاشیه بر مطول شبهه طفره حل شک در تقسیم جسم تا بی‌نهایت حاشیه بر محاکمات حاشیه بر مختصر الاصول فایده درباره علم باری تعالی

آثار خطی او به‌طور گسترده‌ای در کتابخانه‌های ایران موجود است و کمتر کتابخانه‌ای است که چند اثر از او را نداشته باشد.

ازجمله این کتابخانه‌ها می‌توان موارد ذیل را برشمرد: ^[۷].

کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران کتابخانه ملی تهران کتابخانه ملی ملک کتابخانه خانقاه نعمت‌اللهی کتابخانه سپهسالار (سابق) کتابخانه شورای ملی (سابق) کتابخانه رشت کتابخانه آخوند (همدان) کتابخانه وزیری (یزد) کتابخانه فیضیه کتابخانه آیت‌الله مرعشی (قم) کتابخانه مسجد گوهرشاد کتابخانه آستان قدس رضوی، دانشکده ادبیات (مشهد)

آثار منسوب

المائده‌السلیمانیه، به فارسی، در خوردنیها و نوشیدنیها برای شاه سلیمان صفوی ترجمه صحیفه سجادیه به فارسی رساله در جبر و اختیار جواهر و اعراض شرح کافیه ابن‌حاجب شرح هیأت فارسی قوشجی رساله در شبهه ایمان و کفر رساله در شبهه استلزام رساله در تشکیک ترجمه کتاب نهج‌الحق علّامه حلّی به فارسی برای شاه‌سلیمان صفوی تفسیر سوره فاتحه حاشیه بر شرح حکمة‌العین.

درگذشت

وفاتش در ۱ رجب سال ۱۰۹۸ق^[۸]در اصفهان بوده‌است و در قبرستان تخت فولاد اصفهان، نزدیک قبر بابا رکن الدین مدفون گردید. آقا جمال‌الدین خوانساری وآقا رضی‌الدین خوانساری، پسران وی نیز در همانجا مدفون هستند، که به تکیه آقا حسین خوانساری (تکیه خوانساری‌ها) معروف شده‌است.

پانویس

↑ افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء، ص ۵۷
↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲
↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲
↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲
↑ غروی حایری، جامع‌الرواه، ج۱، ص۲۳۵
↑ محمدباقر خوانساری، روضات‌الجنات، ج۲، ص۳۵۲
↑ کتابخانه مشهد، فهرست خطی، ۱/۲۶۶، ۳۶۳،۷۱۰، ۷۱۱، ۷۲۳؛ آخوند همدان، فهرست خطی، صص ۱۰۱-۱۰۲، ۱۸۷، ۲۲۸؛ آستان‌قدس، فهرست، ۵/۶۱۴-۶۱۵، ۶/۴۹-۵۰، ۹/۳۰۳-۳۰۴؛ آصفیه، فهرست خطّی، ۳/۴۷۶؛ اهدایی مشکوة، فهرست خطی، ۳/۲۲۸-۲۲۹، ۲۴۲-۲۴۳؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، ۱/۲۴۲-۲۴۳، ۴/۲۱۰؛ برکلمان، ذیل، ۲/۵۹۰؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطی، ۱/۱۰۸-۱۰۹؛ خانقاه نعمت‌اللهی، فهرست خطی،ص۱۹۹-۲۰۰؛ دانشکده ادبیات مشهد، فهرست خطی، صص ۲۲۶-۲۲۷؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطی ۴/۱۸۲-۱۸۳، ۲۳۸؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، صص ۴۳۲، ۵/۱۰۴-۱۰۸، ۱۶۶-۱۷۴، ۱۹۲-۱۹۷، ۶/۲۰-۲۱، ۷/۳۵۳، ۹ (۱)/۴۲۰، ۹ (۲) ۵۱۴-۵۱۵، ۱۱/۲۴۵-۲۴۶، ۱۲/۲۱-۲۲، ۱۱۰، ۱۱۷، ۱۳/۲۰۰-۲۰۱، ۱۹/۳۳۲؛ فیضیه، فهرست خطی، ۱/۸۵، ۲۴۶؛ کتابخانه رشت و همدان، فهرست خطی، صص ۱۱۱۱، ۱۳۱۳، ۱۳۵۹؛ کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، ۱۶/۳۳۹-۳۴۰، ۳۴۲-۳۳۴، ۳۵۴، ۳۵۹، ۴۲۵، ۴۳۰، ۵۷۴، ۶۴۵، ۶۴۸، ۱۷/۱۲۴، ۵۲۴؛ کتابخانه مرکزی، فهرست خطی، ۷/۹۱، ۴۸۰، ۶۱۰، ۸/۱۵۳، ۳۷۵، ۵۵۴، ۶۰۱، ۶۱۰، ۶۱۶، ۹/۱۱۹۱، ۱۲۱۵، ۱۳۶۳، ۱۴۰۱، ۱۴۱۱، ۱۱/۲۲۹۶، ۱۳/۳۳۵۰-۳۳۵۱، ۱۴/۳۶۷۶؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ۱۹۳، ۲۹۴-۲۹۵، ۴۵۲، ۴۷۶، ۸۴۵؛ ملی تهران، فهرست خطی، ۷/۸۱، ۳۱۱، ۸/۹۹، ۱۴۵-۱۴۶، ۳۸۵، ۹/۱۸، ۱۰/۵۷۶؛ ملی ملک، فهرست خطی، ۲۲۴، ۲۴۴؛وزیری یزد، فهرست خطی، ۱/۱۸۲-۱۸۳، ۲/۵۶۹، ۴/۱۳۱۷، ۱۴۰۵
↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۷۴۸

[1] افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء، ص ۵۷

[2] خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲

[3] خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲

[4] خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۵۲

[5] غروی حایری، جامع‌الرواه، ج۱، ص۲۳۵

[6] محمدباقر خوانساری، روضات‌الجنات، ج۲، ص۳۵۲

[7] کتابخانه مشهد، فهرست خطی، ۱/۲۶۶، ۳۶۳،۷۱۰، ۷۱۱، ۷۲۳؛ آخوند همدان، فهرست خطی، صص ۱۰۱-۱۰۲، ۱۸۷، ۲۲۸؛ آستان‌قدس، فهرست، ۵/۶۱۴-۶۱۵، ۶/۴۹-۵۰، ۹/۳۰۳-۳۰۴؛ آصفیه، فهرست خطّی، ۳/۴۷۶؛ اهدایی مشکوة، فهرست خطی، ۳/۲۲۸-۲۲۹، ۲۴۲-۲۴۳؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، ۱/۲۴۲-۲۴۳، ۴/۲۱۰؛ برکلمان، ذیل، ۲/۵۹۰؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطی، ۱/۱۰۸-۱۰۹؛ خانقاه نعمت‌اللهی، فهرست خطی،ص۱۹۹-۲۰۰؛ دانشکده ادبیات مشهد، فهرست خطی، صص ۲۲۶-۲۲۷؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطی ۴/۱۸۲-۱۸۳، ۲۳۸؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، صص ۴۳۲، ۵/۱۰۴-۱۰۸، ۱۶۶-۱۷۴، ۱۹۲-۱۹۷، ۶/۲۰-۲۱، ۷/۳۵۳، ۹ (۱)/۴۲۰، ۹ (۲) ۵۱۴-۵۱۵، ۱۱/۲۴۵-۲۴۶، ۱۲/۲۱-۲۲، ۱۱۰، ۱۱۷، ۱۳/۲۰۰-۲۰۱، ۱۹/۳۳۲؛ فیضیه، فهرست خطی، ۱/۸۵، ۲۴۶؛ کتابخانه رشت و همدان، فهرست خطی، صص ۱۱۱۱، ۱۳۱۳، ۱۳۵۹؛ کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، ۱۶/۳۳۹-۳۴۰، ۳۴۲-۳۳۴، ۳۵۴، ۳۵۹، ۴۲۵، ۴۳۰، ۵۷۴، ۶۴۵، ۶۴۸، ۱۷/۱۲۴، ۵۲۴؛ کتابخانه مرکزی، فهرست خطی، ۷/۹۱، ۴۸۰، ۶۱۰، ۸/۱۵۳، ۳۷۵، ۵۵۴، ۶۰۱، ۶۱۰، ۶۱۶، ۹/۱۱۹۱، ۱۲۱۵، ۱۳۶۳، ۱۴۰۱، ۱۴۱۱، ۱۱/۲۲۹۶، ۱۳/۳۳۵۰-۳۳۵۱، ۱۴/۳۶۷۶؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ۱۹۳، ۲۹۴-۲۹۵، ۴۵۲، ۴۷۶، ۸۴۵؛ ملی تهران، فهرست خطی، ۷/۸۱، ۳۱۱، ۸/۹۹، ۱۴۵-۱۴۶، ۳۸۵، ۹/۱۸، ۱۰/۵۷۶؛ ملی ملک، فهرست خطی، ۲۲۴، ۲۴۴؛وزیری یزد، فهرست خطی، ۱/۱۸۲-۱۸۳، ۲/۵۶۹، ۴/۱۳۱۷، ۱۴۰۵

[8] مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۷۴۸

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]