حلاجیه
حلّاجیه پیروان حسین‌بن‌منصور حلّاج صوفی بوده و ادعاهای غلو‌آمیزی درباره وی مطرح کرده‌اند. شیخ‌مفید این گروه را اباحه‌گر و معتقد به حلول دانسته و آنان را گمراه‌تر از مجوس معرفی می‌کند.[۱]
| حلاجیه | |
|---|---|
 | |
| نام | حلاجیه |
| نام رایج | منصور حلاج |
| تاریخ شکل گیری | 3 ق، ۳ ش، ۶۲۴ م |
| مبدأ شکل گیری | اهواز |
| موسس | حسین بن حلاج(منصور حلاج) |
| عقیده | اباحه‌گری و بدعت در دین |
موسس
موسس این فرقه شخصی به نام حسین‌بن‌حلاج معروف به منصور‌حلاج بود[۲]
زندگی‌نامه
حلاج در حدود سال 244 هجری قمری در قریه طور از قرای بیضای‌فارس در هفت فرسنگی شیراز زاده شد. جدّ او از مجوسیان زرتشتی بود. [۳] [۴]گفته شده که علت ملقب شدن او به حلاج، پنبه‌زنی و یا فاش نمودن اسرار مردم بوده است[۵] [۶]. وی با پدرش منصور از بیضا به واسط رفت و در آنجا علوم اسلامی را آموخت و در بیست‌سالگی به بصره رفت و مرید صوفی آن سامان عمرو‌مکی شد و به دست او خرقه تصوّف پوشید و در سال 270 به مکّه سفر کرد و از آنجا به اهواز رفت و به دعوت پرداخت. حلّاج برای دعوت به مذهب صوفیانه خود که جنبه «حلولی» داشت، به مسافرت می‌رفت. وی در آغاز خود را رسولِ امام‌غایب و باب آن حضرت معرفی می‌کرد و به همین سبب، علمای علم رجال شیعه، او را از مدعیان «بابیت» شمردند. حلّاج پس از دعوی بابیت بر آن شد که ابو‌سهل اسماعیل‌بن‌علی نوبختی را که از متکلمان امامیه بود، در سلک یاران خود در آورد و به تبع او هزاران شیعه امامی را که در قول و فعل تابع او بودند، به عقاید حلولی خویش معتقد کرد. به‌ویژه آنکه جماعتی از درباریان خلیفه در باره حلّاج، حسن نظر نشان داده و جانب او را گرفتهاند، ولی ابو‌سهل که پیری مجرّب بود، نمیتوانست ببیند که داعی‌صوفی با مقالاتی تازه خود را معارض حسین بن روح نوبختی وکیل امام غایب معرفی کند. در این زمان چون فقه امامیه از طرف خلفا به‌رسمیت شناخته نشده بود، شیعیان در میان مذاهب اهل سنت، «مذهب ظاهری» را که مؤسس آن ابوبکر محمد‌بن‌داوود اصفهانی است پذیرفته بودند. رؤسای امامیه و خاندان نوبختی برای بر انداختن حلّاج، ناچار به محمد‌بن‌داوود ظاهری متوسل شده او را به صدور فتوایی که در سال 297 و اندکی پیش از مرگ خود در وجوب قتل حلّاج انتشار داده بود، وادار کردند. در این هنگام، ابوالحسن علی‌بن‌فرات، وزیر شیعی‌مذهب متقدر خلیفه نیز در تکفیر حلّاج به آل‌نوبخت کمک کرد. حلّاج در سال 296 به بغداد رفت و مردم را به طریق خاصی که مبتنی بر نوعی تصوّف آمیخته با گونهای «حلول» بود، دعوت کرد. وزیر ابوالحسن‌بن‌فرات وی را تعقیب کرد و ابن‌داوود فتوای معروف خود را در حلال بودن خون او صادر نمود. حلّاج از بغداد گریخت و در شوشتر و اهواز به‌صورت پنهانی زندگی می‌کرد. وی در سال 301 به‌دست عمّال خلیفه گرفتار شد و به‌زندان افتاد و در روز 24 ذیقعده سال 309 پس از هفت ماه محاکمه، علمای شرع او را مرتد و خارج از دین اسلام شمردند و به‌فرمان مقتدر ، خلیفه و وزیر او حامد‌بن‌عباس به‌دار آویخته شد و سپس جسد او را به آتش کشیدند و سرش را بر بالای جسر بغداد آویزان کردند. [۷]
ادعای ربوبیت
سال ۲۹۹ هجری قمری به‌نام سال فتنه حلاج شمرده می‌شود. او در این سال ادعای ربوبیت نمود و به‌طور سرّی افکار خویش را به مریدان خود در مناطق مختلف منتقل می‌کرد.[۸] از این پس، او مورد تعقیب و حبس و تبعید بود. اعمال وی و مریدانش و رخنه نمودن افکار او به دربار؛ حکومت عباسی را به خوف و خشم آورد و با جمع‌آوری مدارک و اعترافات، او را محکوم به اعدام نمودند.[۹]
عقاید
حلّاج به ادای فرایض‌دین اعتقادی نداشت و از نظر کلامی خداوند را منزه از حدود خلق یعنی طول و عرض میدانست و می‌گفت روح ناطقه غیر مخلوق است و متحد با روح خداوند میباشد و حلول لاهوت در ناسوت است و از این‌جهت چون قائل به «حلول» روح خداوندی در انسان بود، دعوی انا‌الحقی می‌کرد. وی می‌گفت از طریق «شوق» و «ریاضت» ممکن است که اراده صوفی با اراده خداوند متحد گردد و هر گونه رنج و عذابی را تحمل کند و آن را «عین‌الجمع» میخواند. او سخنان غریبی می‌گفت و کتاب‌های عجیب تصنیف کرد که از آن جمله: «طس‌الازل» و «قرآن‌القرآن» و «کبریت‌الاحمر» و اشعاری نیز در باره «وحدت‌وجود» از او باقی است. [۱۰]و اما برخی دیگر از عقاید حلاج به فهرست زیر است: نقل شده است که در پنجاه سالگی می‌گفت که هنوز هیچ مذهبی را بر نگزیده‌ام، اما از هر مذهبی چیزی برگرفته‌ام. [۱۱]معتقد بود که همه ادیان‌الهی و غیر‌الهی بر حق است و ترسا و جهودی و مسلمان و .... فقط لقب و نام است یعنی پوسته‌ای است که مغز همه آنها یکی است و هیچ اختلافی بین آنها وجود ندارد. [۱۲] جملاتی که در پی می‌آید، عقاید سخیف و کفر‌گویی او را ثابت می‌کند. انا الحق، و ما فی‌الجبة الا‌الله، به دین خداوند کافر شدم و این کفر نزد من از واجبات است، در حالی‌که نزد مسلمانان قبیح است، در نامه‌ای به دوستش چنین نوشته بود: من‌الرحمن‌الرحیم الی فلان‌بن‌فلان که در دادگاه بر او عرضه کردند و او منکر نشد. برخی مریدانش او را این‌گونه خطاب می‌کردند: ای حقیقت‌ذات و ای نهایت‌خواسته‌ها، گواهی می‌دهم بر اینکه تو همان کسی هستی که در هر زمان به‌صورتی در می‌آیی و در زمان ما به صورت حلاج درآمده‌ای و ما به تو پناه می‌بریم و به رحمت تو امیدواریم، ای دانای پنهانی‌ها. شخصی به او گفت که ادعای پیامبری داری؟ حلاج گفت: اف بر شما باد! که قدر مرا تنزل دادی! کسی که خانه ما را نظافت کند و نماز بخواند و بر او طواف کند و نیز صدقه دهد، از حج بی‌‌نیاز می‌شود. و سخن آخر اینکه حلاج معتقد به تناسخ و حلیت فحشاء بوده است[۱۳] [۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷].
پانویس
- ↑ ر. ک. دانش نامه جهان اسلام.
- ↑ مشکور محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، سال 1372 شمسی، چاپ دوم، ص 162
- ↑ زرکلی خیرالدین، الاعلام، بیروت، نشر دارالملایین، سال۱۹۸۰ میلادی، ج۲، ص۲۶۰.
- ↑ سمعانی عبدالکری، الانساب، بیروت، نشر دار الجنان، چاپ اول، سال ۱۴۰۸ هجری قمری، ج۲، ص۲۹۳
- ↑ ذهبی محمد‌بن‌احمد‌بن‌عثمان، العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۱۱۳
- ↑ طبقات‌الصوفیه، ص۹۰
- ↑ مشکور محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، سال 1372 شمسی، چاپ اول، ص 162
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، بیروت، نشر دار صادر، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ بغدادی عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة، بیروت، نشر دارالآفاق الجدیده، سال ۱۹۷۷ میلادی، چاپ دوم، ص۲۴۹.
- ↑ مشکور محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، سال 1372 شمسی، چاپ دوم، ص 163
- ↑ عطار نیشابوری، تذکره الاولیا، ص۵۸۷.
- ↑ ساعی، علی بن انجب، اخبار الحلاج، ص۶۹-۷۰.
- ↑ ر. ک. ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ص۱۱۳
- ↑ بغدادی عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، نشر دارالآفاق الجدیده، سال ۱۹۷۷ میلادی، چاپ دوم، ص۲۴۸
- ↑ افغانی ابو عبدالله شمس الدین بن محمد، جهود علماء الحنفیة فی ابطال عقائد القبوریة، نشر دار الصمیعی، چاپ دوم، سال ۱۴۱۶ هجری قمری و ۱۹۹۶ میلادی، ج۳، ص۱۳۳۵
- ↑ شیرازی، روزبهان، شرح شطحیات، انتشارات طهوری، ۱۳۸۵، ص۳۲۴
- ↑ شیرازی، روزبهان، شرح شطحیات، انتشارات طهوری، سال ۱۳۸۵شمسی، ص۳۲۸.