صفوان بن یحیی

صفوان بن یحیی بجلی کوفی فقیه، محدث معروف و از اصحاب و شاگردان امام کاظم(علیه‌السلام)، امام رضا(علیه‌السلام) و امام جواد(علیه‌السلام)، اما بیش از همه در خدمت امام رضا(علیه‌السلام) بود. صفوان در خاندانی شیعه در کوفه به دنیا آمد. پدرش یحیی را از اصحاب امام صادق(علیه‌السلام) دانسته‌اند. صفوان از اصحاب اجماع است.

صفوان بن یحیی
نام	صفوان بن یحیی
نام کامل	صفوان بن یحیی بَجَلِيِّ کوفی
محل تولد	کوفه
تاریخ درگذشت	210 ق، ۲۰۴ ش‌، ۸۲۵ م
هم عصر امام	امام کاظم(علیه‌السلام)، امام رضا(علیه‌السلام) و امام جواد(علیه‌السلام)
اساتید	ابو بصير ابان بن عثمان ابراهيم الكرخي ابن ابي عمير ابن عيينة اسحاق بن عمار جارود بن المنذر جميل بن دراج حماد بن عثمان عبد الله بن المغيرة عبد الله بن مسكان عثمان بن عيسي زرارة بن اعين محمد بن مسلم
شاگردان	ابراهيم بن هاشم ابن فضال احمد ابن محمد بن عيسي احمد بن محمد بن ابي نصر ایوب بن نوح بن دراج الحسن بن علي بن فضال علي بن مهزيار فضل بن شادان محمد بن خالد البرقی محمد بن عيسي یونس بن عبد الرحمن حسن بن على وشاء
آثار	الآداب، التجارات، الفرائض، الصلاة، الصوم، الحج، الزکاة، النکاح، الطلاق، الشراء والبیع، العتق والتدبیر، البشارات، مسائل عن ابى الحسن موسى(علیه‌السلام)، الوضوء، الوصایا، المحبة والوظائف،النوادر

زندگی‌نامه

صفوان از مَوالیان بَجِیلَه بود و کنیه ایشان، ابو محمّد و معروف به بیّاع السابرى است شغل صفوان، فروش پارچه‌ای ظریف به نام «سابری» بود و از این رو در برخی کتاب‌های روایی به «بَیّاع سابُری» (سابُری فروش) شهرت دارد. علت تسمیه او به این نام این است که سابُری نام لباس‌هایی بوده است که بسیاری از اصحاب امام صادق و ائمه (علیهم‌السلام) بعدی بزاز و فروشنده آن بوده‌اند که صفوان یکی از آنها بوده است و از این رو عبارت بیّاع السابری در رجال بسیار است. سید عبد الله جزائری نوه سید نعمت الله جزائری که او را شیخ بهایی عصر ‌می‌نامیدند کتابی در مورد تاریخ شوشتر دارد و در آن ‌می‌نویسد که سلاطین قبلی که مشغول ساختن سدی در شوشتر بودند به دلیل سختی مخارج نتوانستند آن را تمام کنند. بعد بین ایران و روم جنگ ‌می‌شود و ایران بر شاپور روم غلبه می‌کند پادشاه ایران تتمیم می‌گیرد به عنوان غرامت جنگی سد شوشتر را به گردن پادشاه روم بگذارد و حتی دستور می‌دهد که خاک ساختن سد را از روم بیاورند. بعد صاحب کتاب نوشته است که تلی که در آنجا هست و کوزه گران از آن کوزه درست می‌کنند اضافه خاکی است که از روم به ایران آورده بودند و روزی دو هزار گوسفند از روم به ایران سرازیر می‌شد و به گردن آنها طلا و نقره بود که خرج سد می‌شد. بعد می‌نویسد که رومیان وقتی مشغول تتمیم سد شدند، بعد از استفاده از آب شوشتر که آب ممتازی بود مایل شدند که در آنجا اقامت کنند. آنها صنعت های مخصوصی داشتند که از جمله دیبا که به دیبای شوشتری مشهور شد که یکی از لباس هایی بود که آنها می‌بافتند و به دیگران نیز تعلیم کردند. بعد اضافه می‌کند که لباس‌های سابُری ظاهرا معرف شاپوری است و از همان لباس‌ها بوده است. به هر حال صفوان یکی از اشخاصی بوده است که این گونه لباس‌ها را می‌فروخته است.

در نگاه رجالیون

در وثاقت و عدالت این راوى، احدى شک نکرده است و کلیه کسانى که از او نام برده‌اند، وى را به جلالت قدر و عظمت و شرافت و زهد و عبادت ستوده‌اند. نجاشى در باره صفوان بن یحیى می‌گوید: صفوان مقام و منزلت بزرگى نزد حضرت رضا (علیه‌السلام) داشت «کانت له عنده منزلة شریفة نجاشى درباره او مى نویسد: ثقة ثقة، عین. شیخ طوسى مى گوید: صفوان… موثق‌ترین فرد زمان خود در نزد اصحاب حدیث و عابدترینشان بوده است؛ در شبانه روز، پنجاه رکعت نماز مى‌خواند و در هر سال، سه ماه روزه مى‌گرفت و سه نوبت زکات مالش را خارج مى کرد.

ویژگی های اخلاقی

زهد و وارستگى

گروهى از واقفیان از راه تطمیع وارد شدند و پول هنگفتى را به او پیشنهاد دادند تا او را به سوى واقفیه بکشانند؛ ولى او دست رد به سینه نامحرمان زد. امام رضا(علیه‌السلام) در این باره فرموده است: صفوان، هیچ گاه جاه طلب نبوده و ریاست را دوست نداشته است.

بنای زندگى بر ورع

نقل است که فردى در هنگام سفر، دو دینار به او داد و از او درخواست نمود تا در کوفه به خانواده اش برساند؛ وى گفت: شترم کرایه اى است؛ در این مورد، از صاحبش اجازه مى گیرم.

حزب اللهی واقعی

معمّر بن خلاد گوید: اسماعیل بن خطاب از زکات غلّه خود مقدارى را به صفوان بخشید. وقتى من آن مقدار را بر داشت کردم و به امام رضا (علیه‌السلام) گزارش دادم، حضرت فرمود: «رحم اللّه اسماعیل بن خطاب بما اوصى به الى صفوان بن یحیى و رحم اللّه صفوان، فانّهما مِنْ حزب آبائى علیهم‏السلام و مَنْ کان مِن حزبنا ادخله اللّه الجنة؛ خداوند اسماعیل بن خطاب را به سبب سفارشى که در حقّ صفوان بن یحیى کرده است، رحمت کند. و خداوند صفوان را رحمت نماید، چون آنان جزو حزب پدرانم ـ که سلام خدا بر آنان باد ـ هستند و هرکس از حزب ما باشد، خداوند او را داخل بهشت مى‏‌کند.».

تصریح امام به عدالت صفوان

محمد بن عیسى یقطینى گوید: امام رضا (علیه‌السلام) بسته‏اى لباس و چند غلام و مقدارى دینار و یک راهنما براى من و یک راهنما براى برادرم موسى و یک راهنما براى یونس بن عبدالرّحمان فرستاد و دستور داد از سوى ایشان، حجّ به جا آور... امام فرموده بود که پول‏ها در چند راه مصرف گردد؛ بخشى را به خانواده‏اش بدهیم، قسمتى را به گروهى نیازمند که در آمدى ندارند و 300 دینار را به زنى از خویشاوندان آن حضرت که یکى از همسرانش بود. امام فرمان داده بود که آن زن را از طرف ایشان طلاق بدهم و او را از آن مال بهره‌‏مند سازم. حضرت فرموده بود براى طلاق، صفوان بن یحیى و شخص دیگرى را شاهد قرار دهم. علامه مامقانى پس از نقل گزارش فوق گوید: این روایت تصریح دارد که حضرت رضا (علیه‌السلام) صفوان بن یحیى را فرد عادلى مى‌دانست. چون از ضروریات مذهب تشیّع آن است که دو شاهد طلاق باید عادل باشند.

تسلیم محض امام معصوم و وفای به ایشان

على بن حسین بن داود قمى گوید: از امام جواد (علیه‌السلام) شنیدم که صفوان بن یحیى و محمد بن سنان را به نیکى یاد مى‏کرد و مى‏فرمود: «رضى الله عنهما برضاى عنهما فما خالفانى قطّ؛ خداوند به سبب خشنودى من از آن دو خشنود باشد، چه آن دو هیچگاه با من مخالفت نکردند». در روایت دیگرى شبیه گزارش فوق اضافه شده که «آن دو با پدرم نیز مخالفت نکردند.» عبداللّه بن صلت نیز می‌گوید: اواخر حیات امام جواد (علیه‌السلام) به حضورش شرفیاب شدم. امام فرمود: «جزى اللّه صفوان بن یحیى و محمد بن سنان و زکریا بن آدم عَنّى خیراً فقد وفوا لى ؛ خداوند متعال به صفوان بن یحیى، محمد بن سنان و زکریا بن آدم به سبب وفاداریشان نسبت به من، پاداش خیر دهد.

وفای عهد و عبادت بسیار

صفوان بن یحیى هر روز 150 رکعت نماز مى‌خواند و هر سال، سه ماه روزه مى‏گرفت و سه بار زکات مى‌‏داد. علت این کار به این بر می‌گردد که یک روز صَفْوَان بن یَحْیَی با عَبْدِاللَّه بن جندب و عَلی بن نُعْمَان در مسجدالحرام با هم پیمانی بستند که به آن عمل نمایند. پیمان این بود که هر گاه یکی از آنها درگذشت دیگری برای او نماز بخواند و روزه بگیرد و حج انجام دهد و زکاة بدهد، مادامی که زنده می‌باشد این اعمال را به کار بندد، هر دو رفیقش درگذشتند و او به عهدش وفا کرد و برای آن دو رفیقش آن کارها را انجام داد و خیرات و مبرات کرد، او هم برای خود کار کرد و هم برای دوستانش حج به جای آورد و روزه گرفت و زکاة داد و خیرات نمود .

دغدغه‌مند جان امام و سوگوار شهادت

صفوان گوید: وقتى امام کاظم (علیه‌السلام) از دنیا رفت و امام رضا (علیه‌السلام) جانشینى خویش را اعلام فرمود، ترسیدم به جان ایشان آسیبى رسد. لذا به آن حضرت عرض کردم: شما موضوع مهمّى را آشکارا بیان داشتید و ما بر جان شما بیمناکیم؛ چرا که ممکن است از سوى وى (هارون الرشید) به شما گزندى رسد. همچنین وقتى اصحاب بزرگ ائمه، نظیر صفوان بن یحیى و یونس بن عبدالرّحمان از شهادت امام رضا (علیه‌السلام) آگاه شدند، در مجلسى در منزل عبدالرّحمان بن حجّاج گرد آمده، در عزاى آن امام همام به شدّت گریستند و ناله سردادند.

در محضر معصوم

صفوان بن یحیی از فقهاى درجه اوّل و مهم‏ترین شاگردان حضرت کاظم و حضرت رضا علیهماالسلام و نیز امام جواد (علیه‌السلام) شمرده شده است گرچه شیخ، پاره اى از روایات را به نقل صفوان از امام صادق(علیه‌السلام) آورده است که بدون شک، واسطه، محذوف است؛ زیرا او امام صادق(علیه‌السلام) را درک نکرده است. او همچنین وکیل امام على بن موسى الرضا(علیه‌السلام) و امام جواد(علیه‌السلام) در کوفه بوده و مسئولیت هدایت شیعیان را در کوفه به عهده داشته است.

مشایخ و راویان

مشایخ

اسامى مشایخ او را در کتب اربعه شیعه، بالغ بر 240 نفر دانسته‌اند از جمله:

• ابان بن عثمان؛
• ابراهيم الكرخي؛
• ابن ابي عمير؛
• ابن عيينة؛
• ابو اسامة؛
• ابو الصباح الكناني؛
• ابو الفضل؛
• ابو المغرا؛
• ابو ايوب؛
• ابو ايوب الخزاز؛
• ابو بردة بن رجاء؛
• ابو بصير؛
• ابو بكر الحضرمي؛
• ابو حمزة؛
• ابو خالد القماط؛
• ابو سعيد المكاري؛
• ابو شبل؛
• ابو عثمان؛
• ابو عيينة؛
• ابو محمد الخياط؛
• ابو مخلد السراج؛
• ابو نعيم؛
• ابو هلال؛
• اسحاق بن المبارك؛
• اسحاق بن عمار؛
• اسماعيل بن جابر؛
• ايوب بن راشد؛
• برد الاسكاف؛
• بريد؛
• بسطام الزيات؛
• جارود بن المنذر؛
• جميل بن دراج؛
• جهم بن حميد؛
• حريز؛
• الحسين بن ابي العلاء؛
• الحسين بن ابي غندر؛
• الحكم الخياط؛
• الحكم بن حكيم؛
• حماد بن عثمان؛
• حمزة بن حمران؛
• حنان بن سدير؛
• خالد بن محمد الاصم؛
• خالد بن نجيح؛
• خزيمة بن يقطين؛
• خلف بن حماد؛
• داود بن الحصين؛
• داود بن فرقد؛
• ذريح المحاربي؛
• رفاعة بن موسي؛
• زراره؛
• زيد الشحام ابو اسامة؛
• سالم الحناط ابي الفضل؛
• سعد بن ابي خلف؛
• سعيد بن عبد الله الاعرج؛
• سعيد بن يسار؛
• سليمان بن العيص؛
• سليمان بن خالد؛
• سماعة؛
• سيف التمار؛
• شعيب الحداد؛
• شعيب العقرقوفي؛
• صالح النيلي؛
• طلحة بن زيد؛
• عاصم بن حميد؛
• عبد الحميد بن سعد؛
• عبد الحميد بن سعيد؛
• عبد الرحمن الحذاء؛
• عبد الرحمن بن الحجاج؛
• عبد الله بن الخداش المنقري؛
• عبد الله بن المغيرة ؛
• عبد الله بن بكير بن اعين؛
• عبد الله بن جندب؛
• عبد الله بن سنان؛
• عبد الله بن مسكان؛
• عبد الوهاب؛
• عثمان بن عيسي؛
• العلاء بن رزين؛
• علي الصائغ؛
• علي بن ابي حمزة؛
• علي بن اسماعيل الدغشي؛
• علي بن مطر؛
• عمر بن اذينة؛
• عمر بن رباح؛
• عمرو بن ابي المقدام؛
• عمرو بن حريث الصيرفي ابي احمد؛
• عنبسة بن مصعب؛
• عيسي بن السري ابي اليسع؛
• العيص بن القاسم؛
• فضالة؛
• الفضل ابي العباس؛
• الفضيل بن عثمان؛
• القاسم بن الفضيل؛
• القاسم بن محمد؛
• الكاهلي؛
• كليب الاسدي؛
• مجاهد؛
• محمد الحلبي؛
• محمد بن [ رباح ] رياح القلا؛
• محمد بن ابي الهزهاز؛
• محمد بن حكيم؛
• محمد بن رياح [ رباح ] القلاء؛
• محمد بن زياد بن عيسي؛
• محمد بن سنان؛
• محمد بن عبد الله؛
• محمد بن مسلم؛
• محمد بن مضارب؛
• محمد بن يحيي الساباطي؛
• مرازم؛
• مسمع بن ابي مسمع؛
• معاوية بن عمار؛
• معاوية بن وهب؛
• معلي ابي عثمان؛
• منصور بن حازم؛
• موسي بن بكر الواسطي؛
• ميسرة بن عبد العزيز؛
• نصير بن كثير؛
• هارون بن خارجة؛
• هشام بن سالم؛
• الوليد بن هشام المرادي؛
• يحيي بن عبد الرحمن الازرق؛
• يزيد بن خليفة الحارثي؛
• يعقوب بن شعيب؛
• يوسف بن ابراهيم؛
• يونس بن ظبيان؛
• يونس بن يعقوب

راویان

راویانى که از جناب ایشان روایت کرده‌اند، بالغ بر شصت نفرند؛ افرادى مانند:

• ابراهيم بن هاشم؛
• ابن ابي نجران؛
• ابن جمهور عن ابيه؛
• ابن رباط؛
• ابن سماعة؛
• ابن فضال؛
• ابو اسحاق؛
• ابوالحسين التميمي؛
• احمد ابن محمد بن عيسي؛
• احمد بن ابي عبد الله عن ابيه؛
• احمد بن محمد بن ابي نصر؛
• اسماعیل بن مهران؛
• ایوب بن عطیة؛
• ایوب بن نوح بن دراج؛
• بنان بن محمد؛
• جعفر بن عبداللّه؛
• الحسن بن الحسين؛
• الحسن بن سماعة؛
• الحسن بن علي بن فضال؛
• الحسن بن محمد بن سماعة؛
• حسین بن سعید بن حماد بن مهران اهوازى؛
• الحسين بن هاشم؛
• سعد بن سعد؛
• سهل بن زياد؛
• صالح بن ابي حماد؛
• العباس بن معروف؛
• عبد الرحمن بن ابي نجران؛
• عبد الله بن الصلت ابو طالب؛
• علي بن احمد بن اشيم؛
• علي بن اسماعيل؛
• علي بن الحكم؛
• علي بن السندي؛
• علي بن مهزيار؛
• فضل بن شادان؛
• محمد بن اسماعيل؛
• محمد بن الحسين بن ابي الخطاب؛
• محمد بن جمهور؛
• محمد بن خالد البرقی؛
• محمد بن عبد الجبار؛
• محمد بن عبد الحميد؛
• محمد بن علي بن محبوب؛
• محمد بن عيسي؛
• معاوية بن حكيم؛
• معاوية بن وهب؛
• موسي ابن القاسم؛
• یعقوب بن یزید؛
• یونس بن عبد الرحمن؛
• حسن بن على وشاء

روایات و آثار

تعداد تألیفات صفوان را سى کتاب و رساله نوشته‌اند که شمارى از آن کتابها عبارت‌اند از:

• الآداب؛
• التجارات؛
• الفرائض؛
• الصلاة؛
• الصوم؛
• الحج؛
• الزکاة؛
• النکاح؛
• الطلاق؛
• الشراء والبیع؛
• العتق والتدبیر؛
• البشارات؛
• مسائل عن ابى الحسن موسى(علیه‌السلام)؛
• الوضوء؛
• الوصایا؛
• المحبة والوظائف؛
• النوادر شیخ طوسى به نقل از ابن ندیم، «تجارات» و «شراء» را دو تا مى‌داند.

اعتبار مرسلات

علماى شیعه، احادیث مرسله وى را در حکم مسانید دانسته‌اند و به روایاتى که از راویان ضعیفى چون على بن ابى حمزه بطائنى و یونس بن ظبیان و ابى جمیله نقل کرده نیز به دیده اعتبار مى نگرند.

آیة الله سبحانی می‌فرماید: فقد أتى المحّدث المتتبّع النوري بأسماء و تصريحات عدّة من هذه الثّلّة ممّن صرّحوا بالقاعدة، و نحن نأتي بما نقله ذلك‌ المتتبّع‌، بتصرّف يسير، مع تعيين مصادر النقل بقدر الإمكان.

1. قال السّيد عليّ بن طاووس (المتوفّي عام 664، في فلاح السائل بعد نقل حديث عن أمالي الصّدوق، بسند ينتهي إلى محمّد بن أبي عمير، عمّن سمع أبا عبد اللّه (علیه السلام) يقول: ما أحبّ اللّه من عصاه ...): «رواة الحديث ثقات بالاتّفاق و مراسيل محمّد بن أبي عمير كالمسانيد عند أهل الوفاق»
3. قال المحقّق في المعتبر في بحث الكرّ: «الثالثة: رواية محمّد بن أبي عمير عن بعض أصحابنا، عن أبي عبد اللّه (علیه السلام) قال: الكرّ ألف و مائتا رطل، و على هذه عمل الأصحاب و لا طعن في هذه بطريق الإرسال، لعمل الأصحاب بمراسيل ابن أبي عمير».
5. و قال الفاضل الآبي في كشف الرّموز الّذي هو شرح للمختصر النافع في رواية مرسلة لابن أبي عمير: «و هذه و إن كانت مرسلة، لكنّ الأصحاب تعمل بمراسيل ابن أبي عمير، قالوا: لأنّه لا ينقل إلّا معتمدا». و ممّن صرّح بصحّة القاعدة من علماء القرن الثّامن:
7. العلّامة في النهاية قال: «الوجه المنع إلّا إذا عرف أنّ الراوي فيه لا يرسل إلّا عن عدل كمراسيل محمّد بن أبي عمير في الرواية».
9. و عميد الدين الحلّي ابن اخت العلّامة الحلّي و تلميذه (المتوفّي عام 754) في كتابه «منية اللّبيب في شرح التّهذيب» المطبوع في بلاد الهند. قال في بحث المرسل: «و اختيار المصنّف المنع من كونه حجّة ما لم يعلم أنّه لا يرسل إلّا عن عدل كمراسيل محمّد بن أبي عمير من الاماميّة».
11. و قال الشّهيد (المتوفّي 786) في الذكرى في أحكام أقسام الخبر: «أو كان مرسله معلوم التحرّز عن الرواية عن مجروح، و لهذا قبلت الأصحاب‌. مراسيل ابن أبي عمير، و صفوان بن يحيى، و أحمد بن أبي نصر البزنطي لأنّهم لا يرسلون إلّا عن ثقة»

« ما آنچه این متتبع ( مرحوم نوری) نقل کرده را با کمی تصرف می‌آوریم:

1. سید علی بن طاووس گفت: روات حدیث به اتفاق ثقه هستند و مراسیل محمد بن ابی عمیر مانند مسانید او نزد اهل وفاق است .
3. محقق در معتبر در بحث آب کر گفت: سوم: روایت محمد بن ابی عمیر از بعض اصحاب ما از امام صادق (علیه السلام) که فرمود: کر هزار و دویست رطل است، و بر این اصحاب ما عمل کردند و طعنی در مرسل بودن آن نیست به جهت عمل اصحاب به مراسیل ابن ابی عمیر.
5. فاضل آبی در کشف الرموز گفت: این اگر چه مرسل است لکن اصحاب به مراسیل ابن ابی عمیر عمل کردند، گفتند: چون او جز از مورد اعتماد نقل نمی‌کند. و از کسانی که تصریح کردند به این قاعده از علمای قرن هشتم:
7. علامه در نهایه گفت: وجه منع است مگر اینکه شناخته شود که راوی ارسال نمی‌کند مگر از عدل مانند مراسیل ابن ابی عمیر در روایت.
9. عمید الدین حلی در بحث مرسل گفت: اختیار مصنف منع است از بودن آن حجت مادامی که دانسته نشود که ارسال نمی‌کند مگر از عدل مانند مراسیل محمد بن ابی عمیر از امامیه
11. شهید در ذکری در احکام اقسام خبر گفت: « یا مرسل مشخص باشد که روایت از مجروح نیست و به همین جهت اصحاب مراسیل ابن ابی عمیر، صفوان بن یحیی و احمد بن ابی نصر بزنطی را قبول کردند چون آن‌ها جز از ثقه ارسال نمی‌کردند.»

مرحوم نوری و آیة الله سبحانی به همین صورت قرن به قرن شهادت علما بر عمل اصحاب به مراسیل ابن ابی عمیر را نقل می‌کنند. لذا نمی‌توانیم بگوییم نظر مرحوم شیخ طوسی باطل است و به آن خدشه وارد کنیم.

در گذشت و مدفن

کشّى مى گوید: صفوان بن یحیى در سال 210ق، در شهر مدینه از دنیا رفت. امام جواد(علیه‌السلام) حنوط و کفن خود را براى وى فرستاد و از اسماعیل بن موسى بن جعفر(علیه‌السلام) خواست تا بر او نماز بخواند. مدفن او در مدینه است.

منابع

• علامه حلى، حسن بن يوسف، رجال العلامة الحلي، 1جلد، الشريف الرضي - ايران - قم، چاپ: 2، 1402 ه.ق.
• كشى، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، 2جلد، موسسة آل البيت (علیه‌السلام) لإحياء التراث - ايران - قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق.
• نجاشى، احمد بن على، رجال النجاشي، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1365ش.
• طوسى، محمد بن حسن، رجال الطوسي(جامعه مدرسين)، 1جلد، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، چاپ: 3، 1373 ه.ش.
• طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، 1جلد، مكتبة المحقق الطباطبائي - ايران - قم، چاپ: 1، 1420 ه.ق.
• علامه حلى، حسن بن يوسف، ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى، مشهد مقدس، چاپ: 1، 1381 ه.ش.
• استرآبادى، محمد بن على، منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، 7جلد، موسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث،قم، چاپ: 1، 1422 ه.ق.
• قهپايى، عنايةالله، مجمع الرجال، 7جلد، اسماعيليان - ايران - قم، چاپ: 2، 1364 ه.ش.
• ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
• حلی (علامه)، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، نشرالفقاهه، ۱۴۱۷ق.
• خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
• حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال، پدیدآوران محمودی، محمدکاظم ، مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر قم ، 1376.
• امین، سید محسن، أعيان الشيعة (53 جلدی) مکان نشر بیروت - لبنان.
• شبستری، عبدالحسین، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم (علیه‌السلام) المؤتمر العالمی للإمام الرضا(علیه‌السلام) ، مشهد،1369 .
• ابان بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده، گردآورنده: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375.
• زرکلی، خیرالدین، الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم للملايين، بیروت ، 1989 م.
• شيخ صدوق ابن بابویه، ابوجعفر، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، کمره‎‌ای، محمدباقر (مترجم)، کتابچی، تهران،1376 ش.
• ‏ عتکی بزاز، احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم، مدينه و لبنان1430ق
• مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم ،1416 ق
• ‏ صدر، سید حسن تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، اعلمی، 1375 ش.
• مرعشی، محمود، التحرير الطاووسي المستخرج من کتاب حل الاشکال للسید احمد بن طاوس الحسینی، ، کشی، محمد بن عمر
• (ابن‌ طاووس، احمد بن موسی نویسنده) ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین (تلخيص) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم - ایران1411 ‌‎ق
• قمی، علی بن ابراهیم تفسير القمي موسوی جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1404 ق.
• مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محی الدین و محمدرضا مامقانی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش.
• علامه حلی، حسن بن یوسف إیضاح الإشتباه (ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال) حسون، محمد (محقق)،جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم،1411 ق
• اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۳ق.
• طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جامع المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، طریحی، محمدکاظم کتابفروشی جعفری تبريزی (بوذرجمهری)، تهران.
• ابن ابی‌طی، یحیی بن حمید، الحاوي في رجال الشيعة الإمامية، جعفریان، رسول، 1379 ش.
• کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال في علم الرجال، حسينی قزوينی، محمد، مؤسسة ولي العصر (علیه‌السلام) للدراسات الإسلامية، قم،1419 ق.
• عباسی زنجانی، موسی الجامع في الرجال، حسینی قزوینی، سید محمد، مؤسسة ولي العصر عليه‌السلام للدراسات الإسلامية قم،1436ق.
• ابن قولویه قمی ، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، انتشارات مؤسسه دارالحجة للثقافة قم،۱۳۷۵ ش
• ابن داود، رجال ابن داوود، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۹۲ق
• شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
• عسقلانی، ابن حجر، لسان‌ المیزان، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، لبنان،۱۳۹۰ ق.
• تجلیل تبریزی ابوطالب معجم الثقات و ترتیب الطبقات انتشارات مؤسسة النشر الاسلامی قم، ایران۱۳۸۲ ش
• نوری‌همدانی حسین، معجم الرواه الثقات و ترتیب الطبقات فیضیه1391
• خویی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة [بی نا] [بی جا] 1413ق
• طوسی، محمد بن حسن، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال بحرانی، سلیمان بن عبدالله (نویسنده) رجایی، سید مهدی (محقق) عبدالزهراء العويناتي1412 ق
• حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعة و مستدركها، نوری، حسین بن محمدتقی، مؤسسة النشر الإسلامي قم - 1424 ق
• مقدس کاظمی، محمدامین بن محمدعلی هداية المحدثين إلی طريقة المحمدين المعروف ب مشتركات الكاظمي مرعشی، محمود، رجایی، سید مهدی (محقق) کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) قم ، 1405 ق.
• قلعجي‏، عبدالمعطي امين ، الضعفاء الكبير، عقیلی، محمد بن عمرو، دار الکتب العلمية، بيروت،1404ق.
• شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة في علم الدرایة، بصيرتی، قم، 1398 ق.
• تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم،1377 ش.
• مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال في أحوال الرجال، مؤسسة آل‌ البيت عليهم‌السلام لاحياء التراث، قم،1416 ق.
• کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين (تراجم مصنفي الكتب العربية)، دار إحياء التراث العربي، بیروت،1376 ق
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی معالم العلماء في فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين منهم قديماً و حديثاً (تتمة كتاب الفهرست للشيخ أبي‌جعفر الطوسي ) المطبعة الحيدرية نجف اشرف 1380
• شیخ بهایی، محمد بن حسین مشرق الشمسین و إكسير السعادتین خواجویی، اسماعیل بن محمدحسین (معلق) رجایی، سید مهدی (محقق)،آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد ،1429 ق.
• جاپلقی بروجردی، علی‌اصغر بن محمد شفیع طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال مرعشی، محمود (زير نظر)
• مکتبة آیت‌الله المرعشي النجفي(ره)، قم ، 1410 ق.
• اصحاب اجماع، ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث 1376 شماره 6
• نرم‌افزار جهاز راویان، مؤسسه تحقیقاتی ولي العصر (عليه‌السلام) للدراسات الإسلامية قم،https://hoveyat.valiasr-aj.com/