خطیب بغدادی

ابوبکر احمد بن علی بن ثابت معروف به خطیب بغدادی، از مورخان و محدثان مشهور اهل سنت در قرن ۵ قمری است. کتاب «تاریخ بغداد» از مهمترین آثار اوست.

خطیب بغدادی
نام‌های دیگر	ابوبکر احمد‌بن علی‌بن ثابت ح‍اف‍ظ م‍ش‍رق‌ اح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍ل‍ی اب‍وب‍ک‍ر اح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍ل‍ی
اطلاعات شخصی
سال تولد	392 ق، ۳۸۱ ش‌، ۱۰۰۲ م
محل تولد	حجاز
سال درگذشت	463 ق، ۴۵۰ ش‌، ۱۰۷۱ م
روز درگذشت	۷ ذیحجه
دین	اسلام، اهل سنت
استادان	ابوحامد اسفراینی ابن صیدلانی ابن رزقویه
آثار	تاریخ بغداد الفصل للوصل المدرج فی النقل شرح النظّام در شرح ابراهیم بن سیار معتزلی شرف أصحاب الحدیث و…
فعالیت‌ها	تاریخ‌نویسی، حدیث‌شناسی

بغدادی کیست

احمدبن علی بن ثابت، محدث و مورخ مشهور قرن پنجم و مؤلف تاریخ بغداد. او در جمادی الآخره ۳۹۲. در قریه هَنیقِیا در اطراف نَهُرالمَلِک. به دنیا آمد. ظاهراً هنیقیا قریه‌ای در نزدیکی درزیجان بوده. که پدر خطیب، ابوالحسن علی بن ثابت بیست سال امامت جماعت و قرائت خطبه را در آن برعهده داشته است.

پدرِ خطیب از زمره حافظان قرآن بود که آن را بر ابوحفص کتانی قرائت کرده بود. او در ۴۱۲ وفات کرد و در مقبره باب حرب به خاک سپرده شد. خطیب بغدادی . بنابر خبری که از پدر خود نقل کرده، تباری عربی داشته و از عشیره‌ای بوده است که در حصّاصه از نواحی فرات سکونت داشته‌اند.

درباره اطلاق لقب خطیب بر وی، از این حیث که نسبت پدرش به او رسیده یا خود او این شغل را داشته است، باید خاطر نشان کرد که به نوشته یاقوت حموی. از قول عبدالعزیزبن محمد نخشبی (متوفی ۴۵۶) خطیب بغدادی در برخی روستاهای بغداد به ایراد خطبه می‌پرداخت.

اساتید و مشایخ

وی خواندن و نوشتن را در نزد هلال بن عبداللّه بن محمد فراگرفت، اما معلوم نیست که خواندن و نوشتن را در درزیجان فراگرفت یا در بغداد. چون پدرش در این ایام در بغداد به سر می‌برد و در همان‌جا وفات کرد و خطیب هم در ۴۰۳ برای اولین بار در بغداد سماع حدیث کرده، به نظر می‌رسد خواندن و نوشتن را در بغداد فراگرفته باشد.

خطیب بغدادی سپس به تشویق پدرش به سماع حدیث و تعلم فقه پرداخت نخستین سماع وی چنان‌که گفته شد در یازده سالگی و در نزد ابن رِزقویه بود. سپس به فراگیری فقه مشغول و در مسجد عبداللّه بن مبارک به درس ابوحامد اسفراینی (متوفی ۴۰۶) حاضر شد، اما به سبب صِغَرِ سن از محضر درس او استفاده چندانی نبرد.

اولین کسی که به گفته خطیب از درس فقه او بهره برد و از آن یادداشت برداشت، ابوالحسن احمد بن محمد معروف به ابن المَحامِلی، شاگرد اسفراینی بود. در عین حال نخستین استاد حقیقی خطیب بغدادی در فقه، قاضی ابوالطیب طاهربن عبداللّه طبری بود که شیخ شافعیان بغداد محسوب می‌شد.

خطیب نزد بیشتر مشایخ بغداد سماع حدیث کرد، از جمله از سال ۴۰۶ تا ۴۱۲ به مدت شش سال نزد ابن رزقویه حدیث آموخت و به صورت اجازه یا سماع، تألیفات پرشمار و مشهور ۲۴ تن از مؤلفان را ــکه بیشتر در زمینه حدیث و رجال بودــ از وی شنید.

خطیب سپس به ابوبکر احمدبن محمدبن غالب خوارزمی، معروف به بَرْقانی، محدّث و مؤلف مشهور، پیوست و سال‌ها در مصاحبت او احادیث بسیار سماع کرد، برقانی هم متقابلا احادیث فراوانی از خطیب شنید او درباره روش علمی آینده خود از برقانی مشورت و راهنمایی می‌گرفت.

خطیب در ۴۱۲ در بصره بود و در این سفر از شماری از مشایخ آنجا اخذ حدیث کرد، از جمله ابوالحسن علی بن قاسم بن حسن شاهد و ابومحمد حسن بن علی سابوری. در ۴۱۵، به منظور اخذ احادیث بیشتر به فکر سفر به مراکز علمی افتاد. ولی در اینکه به کدام شهر برود دچار تردید گشت و پس از مشورت با برقانی راهی نیشابور شد و در رمضان ۴۱۵ به آنجا رسید.

خطیب در مسیر خود تا نیشابور، در برخی شهرها هم‌چون نهروان. و دینور. سماع حدیث کرد و به ری نیز وارد شد در این سفر ابن القُنّی همراه وی بود.

آثار

عمری مجموعه آثار خطیب را در ده بخش موضوعی معرفی کرده است:

حدیث

• الامالی،
• کتاب فیه حدیث «الامامُ ضامِنٌ و المؤذن مؤتمَنٌ»،
• کتاب فیه حدیث «نضّراللّه امْرءاً سَمِع منّا حدیثاً»،
• طریق حدیث قبض العلم، «طلب العلم فریضه علی کل مسلم»،
• مسند ابی بکر الصدیق،
• مسند صفوان بن عسّال.

تخریج احادیث

• کتاب اطراف الموطأ، جزء فیه احادیث مالک بن انس عوالی،
• امالی الجوهری،
• فوائد ابی القاسم النرسی،
• الفوائدالمنتخبه الصحاح و
• الغرائب از ابوالقاسم مهروانی.

مصطلح الحدیث

الکفایه فی علم الروایه.

آداب محدّثان

• اقتضاءُ العلمِ العملَ. در باب ضرورت قرین بودن علم و عمل،
• شرف اصحاب الحدیث.
• نصیحه اهل الحدیث.
• الرحله فی طلب الحدیث.
• تقیید العلم.
• الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع.

علم رجال حدیث

الاسماءالمبهمه فی الأنباء المحکمه؛ تلخیص المتشابه فی الرسم و حمایه ما اشکل منه عن بوادرالتصحیف و الوهم؛ تالی التلخیص (ریاض ۱۴۱۷/۱۹۹۷) به عنوان مستدرک کتاب پیشین؛ غُنیه الملتمس فی ایضاح الملتبس؛ السابق واللاحق فی تباعد مابین وفاه الراویین عن شیخ واحد؛ در باب کسانی که دو راوی از آنها روایت کرده‌اند و زمان وفات آنها تفاوت زیادی باهم دارد. این کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده و شاید تنها نمونه در نوع خود باشد، کتاب موضّح اوهامالجمع و التفریق.

تاریخ

• تاریخ مدینه السلام یا تاریخ بغداد؛
• مناقب الشافعی، مناقب احمدبن حنبل.

عقاید

مسأله الکلام فی الصفات، القول فی علم النجوم.

اصول فقه

الفقیه و المتفقّه.

فقه

• نهج الصواب فی ان التسمیه آیه من فاتحه الکتاب؛
• ابطال النکاح بغیر ولی؛
• اذا اُقیمت الصلاه فلاصلاه الا المکتوبه؛
• الجهر ببسم اللّه الرحمن الرحیم فی الصلاه؛
• الحیل؛
• ذکر صلاهالتسبیح و الاحادیث التی رویت عنالنبی صلی اللّه علیه وسلم فیها و اختلاف الفاظ الناقلین.

زهدیات

المنتخب من کتاب الزهد و الرقائق.

ادبیات

• البُخلاء؛
• التطفیل و حکایات الطفیلیین (نجف ۱۳۸۶).

پانویس

منابع

• برگرفته از سایت زندگی‌نامه احمد خطیب بغدادی(متوفی۴۶۳ه ق) - علماوعرفا olama-orafa.ir