سوره حمد

سوره حمد یا سوره فاتحه نخستین سوره قرآن کریم، ملقب به ام‌الکتاب، از سوره‌های مکی و در جزء یک قرار دارد. این سوره از سوره‌های «قصار» است که در عین اختصار، بنا بر روایات، در معنا بزرگ و اساس قرآن است. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، توحید و سپاس خداوند است. این سوره که به ام‌الکتاب نیز ملقب است، هفت آیه و در جزء یک قرار دارد. چون در این سوره، خدا، حمد و ثنا شده، این سوره حمد خوانده شده‌است. محتوای اصلی آن توحید و سپاس خداوند است.

سوره حمد
نام‌های دیگر سوره	الفاتحه ام‌الکتاب و ...
شماره سوره	اول
محل نزول	مکه (مکی)
جزء	اول
تعداد آیات	7

نام‌های دیگر

سوره فاتحة الکتاب، سوره فاتحة القرآن، سوره ام‌الکتاب، سوره ام‌القرآن، سوره سبع المثانی، سوره قرآن العظیم، سوره حمد، سوره صلاة(سوره نماز)، سوره شفاء، سوره شافیه، سوره رِقیّه، سوره اساس، سوره وافیه، سوره کافیه، سوره کنز، سوره شکر، سوره ثناء، سوره مناجات، سوره تفویض، سوره دعاء، سوره نور، سوره تعلیم المسأله، سوره سؤال، سوره حمد أولی، سوره حمد قصری، سوره منت.

معنای حمد و مفهوم کلی سوره

حمد به معنای ستایش و ثناگویی می‌باشد. مفهوم کلی سوره ستایش، نیایش است.

علت نام‌گذاری سوره

• «سوره فاتحة الکتاب»؛ زیرا که آغازگر قرآن است و آموزش قرآن و قرائت نماز نیز با آن آغاز می‌گردد.
• «سوره ام‌ الکتاب»؛ اُمّ هر شیء اصل آن می‌باشد و این سوره هم اصل قرآن است زیرا که تمام اغراض و هدف‌های قرآن و علوم و حکمت‌های آن را متضمن است.
• «سوره سبع المثانی»؛ سبع به خاطر اینکه هفت آیه دارد و مثانی هم یا از ثناست یا از تثنیه به خاطر دوبار نازل شدن یا اعادۀ آن در هر رکعت و ....
• «سوره قرآن العظیم»؛ احمد از ابوهریره روایت کرده که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از ام‌القرآن چنین توصیف فرمود: «آن ام القرآن و سبع المثانی و قرآن عظیم است»، و علت این تسمیه آن است که بر آنچه در قرآن هست مشتمل است.
• «سوره حمد و سوره شکر و سوره ثناء»؛ به خاطر آنکه با حمد، شکر و ثنای الهی آغاز می‌شود.
• «سوره صلاة»؛ به سبب اینکه صحت نماز متوقف بر آن است.
• «سوره نماز»؛ به دلیل حدیث قدسی که می‌گوید: «نماز را بین خود و بنده‌ام به دو نیم تقسیم کردم ...» یعنی سوره را. مرسی می‌گوید: برای اینکه این سوره از لوازم نماز است که از باب نام‌گذاری شی ء به اسم لازمش می‌باشد.
• «سوره شفاء، سوره شافیه، سوره رقیه»؛ به جهت روایت‌های خواص این سوره.
• «سوره اساس»؛ برای اینکه اصل قرآن است و نخستین سوره آن.
• «سوره وافیه»؛ در کشاف آمده است که سفیان‌بن‌عیینه آن را به این اسم می‌خواند زیرا که تمام معانی قرآن در آن ایفا شده است. و ثعلبی گفته است برای اینکه هر سوره را می‌توان در نماز دو نیم کرد نیمی را در یک رکعت و نیمی در رکعت دیگر به جز این سوره را که نصف‌ناپذیر است و مرسی گفته به خاطر اینکه آنچه برای خداوند و آنچه برای بنده هست جمع کرده است.
• «سوره کافیه»؛ برای آنکه در نماز از غیر خودش کفایت می‌کند ولی چیزی از سوره‌های دیگر از آن کفایت نمی‌کند.
• «سوره کنز»؛ به خاطر وجود روایتی از علی(علیه‌السلام) که می‌فرماید: سوره فاتحه از گنج زیر عرش خدا نازل شده است.
• «سوره مناجات»؛ به جهت ذکر مناجات بنده با پروردگارش در این سوره که می‌گوید: (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ).
• «سوره تفویض»؛ تفویض واگذاری امر به خداوند است؛ زیرا که مشتمل است بر (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ).
• «سوره دعاء»؛ برای اینکه در (اهدنا) دعا می‌کنیم.
• «سوره نور»؛ قرآن کریم از کتب آسمانی با تعبیر نور یاد می‌کند و هدف آنها را نورانی کردن انسان‌ها می‌داند بنابراین، سوره‌ای که عصارۀ کتابِ نور است، خود نیز نوری باهر و نورانی‌کننده انسان‌هاست.
• «سوره تعلیم المسأله»؛ برای اینکه در آن آداب سؤال و درخواست از خداوند هست که به ثناگوئی خداوند پیش از سؤال ابتدا شده است.
• «سوره سؤال»؛ به خاطر وجود الفاظ دعا و سؤال از خداوند متعال است.
• «سوره حمد أولی و سوره حمد قصری»؛ نام گرفتن سوره به این دو نام به این جهت است که در میان سُوَر حامدات، اوّلین و کوتاه‌ترین سوره، حمد است.
• «سوره منت»؛ به خاطر لحن منتی قول خداوند که می‌فرماید: «ما به تو سبع‌المثانی و قرآن عظیم را دادیم».

اهداف و آموزه‌ها

مقاصد و اهداف کلی سوره حمد عبارت‌اند از:

1. بیان اصول اساسی دین، یعنی توحید، نبوت و معاد؛
2. بیان نیاز و عشق و دعا؛ اول این سوره ستایش، وسط آن اخلاص و پایانش نیایش بی واسطه با خدا، و نوعی آموزش سخن گفتن مستقیم با اوست.

محتوا و موضوعات

هفت آیه‌ای که در سوره حمد وجود دارد هر کدام اشاره به مطلب مهمی است:

1. بِسْمِ اللَّهِ سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار به ما می‌آموزد.
2. الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ درسی است از باز گشت همه نعمت‌ها و تربیت همه موجودات به اللَّه، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاکش سرچشمه می‌گیرد.
3. الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ این نکته را بازگو می‌کند که اساس خلقت و تربیت و حاکمیت او بر پایه رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می‌دهد.
4. مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.
5. إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، توحید در عبادت و توحید در نقطه اتکاء انسان‌ها را بیان می‌کند.
6. اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مساله هدایت و نیز توجهی است به این حقیقت که هدایتها همه از سوی او است.
7. سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم راه کسانی است که مشمول نعمت‌های او شده‌اند، و از راه مغضوبین و گمراهان جدا است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود: «هر کس سوره فاتحه‌الکتاب را بخواند به او آن چنان پاداش می‌دهند که گویی دو ثلث قرآن را خوانده و بر هر مؤمن و مؤمنه صدقه داده است». همین مضمون از آن حضرت، به سند دیگری نقل شده است با این تفاوت که گویی تمام قرآن را خوانده است.

از ابیّ‌بن‌کعب نقل شده است که گفت: من سوره فاتحه را بر رسول اکرم خواندم حضرت فرمود: قسم به کسی که جانم در دست اوست در تورات و انجیل و زبور و حتی در خود قرآن مانند این سوره نیست این سوره «امّ‌الکتاب» و «سبع المثانی» است و این سوره بین خدا و بنده‌اش تقسیم شده است و برای بنده است آنچه بخواهد.

محمّدبن‌مسعودعیاشی نقل می‌کند که رسول‌اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به جابر فرمود: «ای جابر آیا بهترین سوره‌ای را که خدا در کتابش نازل کرد به تو نیاموزم؟ جابر عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت باد یا رسول اللَّه به من یاد ده. پس رسول اکرم سوره حمد را که امّ الکتاب است به او آموخت سپس فرمود: ای جابر دوست داری از فضیلت آن برای تو بگویم؟ گفت: بلی پدر و مادرم فدایت، حضرت فرمود: این سوره شفاء هر درد و بیماری است جز مرگ».

از حضرت امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود: «کسی که از حمد شفا نیابد هیچ چیز او را خوب نمی‌کند».

امیرالمؤمنین از رسول‌اکرم نقل می‌کند که خداوند به من فرمود: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ » (ای محمّد همانا ما هفت آیه با ثنا و قرآن با عظمت را برای تو فرستادیم) حضرت می‌گوید: خدا سوره حمد را در برابر همه قرآن قرار داد و بر نازل کردن آن به خصوص بر من منت نهاد بعد فرمود: فاتحة الکتاب شریف‌ترین چیزی است که در گنجینه‌های عرش است. خداوند محمّد را بدان اختصاص و شرافت داد و هیچکدام از پیامبران را با او در این جهت شریک ننمود. جز سلیمان که به او از این سوره (بسم اللَّه ....) داده شد. همانطور که قرآن از زبان بلقیس این چنین حکایت می‌کند: «إِنِّی أُلْقِی إِلَی کِتابٌ کَرِیمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» (نامه‌ای گرامی به من داده‌اند از جانب سلیمان و بنام خدای رحمن و رحیم است).

سپس فرمود: هر که آن را بخواند در حالی که به دوستی محمّد و آل او معتقد و به ظاهر و باطن آن مؤمن، و پیرو فرمانش باشد خداوند در برابر هر حرفی از آن حسنه‌ای به او می‌دهد که هر یک از آن بالاتر از دنیا با همه اموال و خیراتش می‌باشد. و اگر کسی بدین سوره که خوانده می‌شود گوش فرا دهد به مقدار یک سوم از ثواب و اجر خواندنش را خواهد داشت این چیز را غنیمت شمرده و آن را بیشتر کنید تا موقعش نگذرد و حسرت و آه در دلتان نماند.

ویژگی سوره حمد

سوره حمد موقعیت متمایزی در بین سوره‌های قرآن دارد و موارد زیر از ویژگی‌های منصر بفرد این سوره است:

قرائت سوره حمد در تمامی نماز‌ها واجب است و بدون آن نماز صحیح نیست از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمودند: «لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب» و در بعضی از تعابیر فرموده‌اند: «لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب».

اولین سوره کامل که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گردیده سوره حمد است.

این سوره با ویژگی هایی که دارد طبق روایات وارده از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل‌بیت(علیه‌السلام) برترین سوره قرآن است.

سوره‌ای است که بین خدا و بندگانش تقسیم شده است.

این سوره اساسا با سوره‌های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارد به خاطر اینکه سوره‌های دیگر همه بعنوان سخن خدا است، اما این سوره از زبان بندگان است، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.

سوره حمد أساس قرآن است؛ ابن‌عباس مفسر معروف اسلامی می‌گوید: «ان لکل شی ء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة»." هر چیزی اساس و شالوده‌ای دارد ... و اساس و زیر‌بنای قرآن، سوره حمد است".

سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) معرفی شد، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که می‌فرماید وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ:" ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم".

در احادیث اسلامی در منابع شیعه و سنی تاکید بر تلاوت سوره حمد شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ایمان می‌بخشد، او را به خدا نزدیک می‌کند، صفای دل و روحانیت می‌آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می‌سازد، و میان او و گناه و انحراف فاصله می‌افکند.

همه سوره‌های قرآن سخن خداست و خطاب آن به طور معمول به مردم است، اما آهنگ سوره حمد، از زبان مردم و خطاب به خداست؛ یعنی قرآن کریم در این سوره شیوۀ مناجات و سخن گفتن با خدا را به مردم آموزش داده است.

این سوره یکی از پنج سوره‌ای است که با عبارت «الحمدلله» آغاز شده است این سوره‌ها عبارتند از فاتحه، انعام، کهف، سبأ، فاطر که همه آنها جزو سور مکی هستند.

بحث در مورد آمین گفتن بعد از قرائت فاتحه:

اهل‌سنت معتقدند که کلمه آمین بعد از فاتحه مستحب است، ولی امامیه آن را جایز نمی‌داند بلکه آن را بدعت و حرام و مبطل نماز می‌داند.

منابع

برگرفته از سایت معرفی سوره حمد - پایگاه جامع قرآنhttps://quran.inoor.ir