جریان های فکری مصر (مقاله)
جریان‌شناسی فکری در مصر به عنوان مهم‌ترین کشور عربی و یکی از تأثیرگذارترین کشورهای اسلامی در حوزه تفکر و اندیشه برای تعیین راهکار و راهبرد وحدت در جهان اسلام امری ضروری است. جریانات متعدد تأثیرگذار در مصر، برخاسته از نبوغ فکری است. اهمیت فضای فکری مصر، چنان است که مهم‌ترین و عظیم‌ترین تمدن در عرصه فرهنگ و اندیشه را در خود جای داده است. از این‌رو بحث درباره جریانات فکری مصر و شناخت آنها یکی از مباحث لازم در حوزه فرهنگ سیاسی و اعتقادی است.
ویژگی‌های کشور مصر
کشور مصر دارای عناصر منحصر به فردی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
ویژگی نخست
مصر دارای تمدن کهنی است، حتی از تمدن ایران زمین نیز کهنه‌تر است. آثار روشن تمدن ایران به ۲۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد. ولی مصر آثار روشن تمدنی اش به ۴۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. اهرام مصر مربوط به ۴۰۰۰ سال قبل است. غیر از اهرام، در جنوب مصر آثار تمدنی دیگری وجود دارد که از اهرام مهم‌ترند. در جنوب مصر یک «مَسَلِّه» (ستون سنگی) وجود دارد که ارتفاع آن به اندازه یک برج دَه تا پانزده طبقه است. در حالی که فقط یک قطعه سنگ است! روی این قطعه سنگ با خط هروگلیفی، تاریخ تمدن مصر حجاری شده است و این خط همچنان با شفافیت محفوظ است. وقتی انسان این قطعه سنگ را می‌بیند چند مسئله در ذهن او تداعی می‌کند. اول اینکه هر کوهی نمی‌تواند چنین سنگ یک‌نواختی داشته باشد. تقریبا همه کوه‌ها رگه دارند. شناسایی کوهی که رگه نداشته باشد نیاز به یک دانش قویِ زمین شناسی دارد. و مصری‌ها این دانش را چهارهزار سال قبل داشتند. دوم اینکه تراشیدن چنین سنگی طبعاً خیلی سخت است. قطعا تعداد بسیاری از آنها شکسته شده تا یکی سالم مانده است. سوم اینکه حمل این سنگ به چه وسیله‌ای صورت گرفته است؟ در حالی که در آن مناطق کوهی وجود ندارد. از کدام سرزمین و با چه ابزاری به اینجا آمده است؟ چهارم اینکه چنین سنگ بزرگی را چگونه به قامت راست و عمود درآورده‌اند؟ آیا آنها جرثقیل داشتند؟ پنجم اینکه محاسبات ریاضی آنها چقدر دقیق بوده که چهارهزار سال از کاشته شدن آن در زمین می‌گذرد و این همه عوامل طبیعی مثل سیل و زلزله و طوفان نتوانسته ذره‌ای آن را تکان دهد؟ به نظر می‌رسد این ستون از اهرام مهم‌تر است. پس ویژگی اول مصر قدمت تمدنی است.
ویژگی دوم
ویژگی دوم مصر، سابقه علمی آن است، هم در گذشته و هم در دوران متأخر نه معاصر. دانشگاه الازهر قوی‌ترین دانشگاه اسلامی در جهان عرب است. الازهر بیش از نیم میلیون دانشجو و بیش از هشتاد دانشکده دارد که اکثر آنها را رشته‌های مذهبی تشکیل می‌دهد.
ویژگی سوم
ویژگی سوم وجود تفکر اسلام انقلابی در مصر است. مصر از مراکز تولید اندیشه اسلامی در دنیای اسلام است. کتاب‌هایی که در سده اخیر در تقویت اندیشه اسلام انقلابی در کشورهایی نظیر ایران، عراق، لیبی و.. موثر بودند کتاب‌های سیدقطب و محمد قطب و دیگر شخصیت‌های اسلامی مصر است.
ویژگی چهارم
ویژگی چهارم علاقه مردم مصر به امامان شیعه است. گرچه اهل سنت اند و در مصر شیعه خیلی کم است ولی علاقه شدیدی به اهل بیت(ع) دارند. کعبه دلهای اهل سنت مصر سه زیارتگاه در قاهره است: مقام رأس الحسین(ع)، حرم سیده زینب و حرم سیده نفیسه که معتقدند این دو بزرگوار از بانوان خاندان پیامبر(ص) هستند. مردم مانند پروانه گرداگرد این سه ضریح می‌گردند. بزرگ‌ترین نماز جمعه اهل سنت مصر نماز جمعه‌ای است که در مقام رأس الحسین(ع) إقامه می‌شود و این نشانه شدت علاقه مردم مصر به اهل بیت(ع) است. آنان بر سردر رأس الحسین(ع) این حدیث نبوی را حک کردند: «الإجابة تحت قبته و الشفاء فی تربته والائمة من وُلده» یعنی اگر کسی می‌خواهد خداوند دعایش را اجابت کند زیر قبه حرم امام حسین(ع) برود و اگر کسی شفا می‌خواهد از تربت امام حسین(ع) استفاده کند و اگر کسی می‌خواهد امامان الهی را بشناسد به فرزندان ایشان مراجعه کند. این ویژگی‌ها مصر را منحصر به فرد می‌کند. امروز مصر در تمام جهان اسلام نقش مدیریت علمی را دارد. مصر قلب تپنده‌ای است که اندیشه دینی را به جهان عرب و جهان اسلام تزریق می‌کند. تمامی کشورهای اسلامی از فارغ‌التحصیلان مصر به نحوی بهره می‌برند. حتی عربستانی که رقیب مصر است و اندیشه غیرمصری یعنی وهابیت را به جهان اهل سنت تزریق می‌کند باز در رشته‌های علمی سر سفره اساتید مصر می‌نشیند و آنها را به دانشگاه‌هایش دعوت می‌کند. پس جا دارد که فرهیختگان و اندیشمندان دانشگاهی و حوزوی جهان اسلام با جریانات فکری مصر آشنایی دقیقی پیدا کنند.
مهم‌ترین جریان‌های فکری مصر
مهم‌ترین جریانات فکری و اعتقادی مصر عبارتند از:
1. تشیع دوازده امامی
۲. تشیع فاطمی که اسماعیلی و از بازماندگان خلافت فاطمی هستند.
۳. اهل سنت تقریبی و پرچمدار وحدت.
۴. اخوان‌المسلمین.
5. متصوفه، که حدود شصت و چهار طریقت تصوف در مصر وجود دارد.
6. جریان پان عربیسم متعصب ایران ستیز.
7. جریان مسیحیان و قبطی‌های مصر.
8. جریان غرب گرا.
9. جریان لاییک و نفی ارزش‌های دینی.
10. قرآنیون.
هرکدام از این جریانات نقش خاص خود را در مصر و در جهان اسلام ایفا می‌کنند. البته در لابلای اینها نیز جریانات ریزتری نیز وجود دارد و بعضی از این جریانات قابل انشعاب به چند خرده جریان هست.
جریان فکری تشیع دوازده‌امامی
جمعیت شیعیان دوازده امامی در مصر بسیار اندک و حدود ۵۰۰ هزار نفر است. بخشی از اینها آشکارا تشیع خود را اعلام کرده‌اند و بعضی تشیع خود را پنهان کردند. اکثر اینها بعد از انقلاب اسلامی ایران با تشیع آشنا شدند. یکی از رهبران شیعه مصر مستشار «دمرداش العقالی» یکی از حقوق دانان برجسته و نماینده سابق مجلس مصر و نماینده سابق انتصابی رییس‌جمهور در مجلس سنا مصر است. وقتی که آیت‌الله خامنه‌ای رییس‌جمهور بودند ایشان پیک و سفیر مخصوص حسنی مبارک برای رساندن پیام مصر به ایران بود. البته وی در آن زمان هنوز شیعه نشده بود.
جریان فکری شیعیان اسماعیلی
گروه دوم شیعیان اسماعیلی هستند. حدود هفت میلیون شیعه فاطمی در مصر وجود دارد. اینها شیعیانی هستند که از زمان صلاح‌الدین ایوبی باقی مانده‌اند. صلاح‌الدین کسی است که شمشیر دولبه‌ای را همزمان علیه صلیبیان و شیعیان دوازده‌امامی برکشید. عده‌ای از شیعیان در آن زمان به کشورهای آفریقایی و هند فرار کردند و عده‌ای به جنوب مصر گریختند. این دسته از شیعیان در مصر مستضعف هستند. نه مسجدی دارند و نه عالمی و نه حوزه‌ای. تنها چیزی که از تشیع دارند این است که می‌گویند ما می‌دانیم از دوستداران اهل بیت(ع) هستیم.
جریان اهل سنت تقریبی و پرچمدار وحدت
گروه سوم اهل سنت تقریبی و پرچمداران وحدت اسلامی هستند. گرچه اندیشه وحدت از گذشته بوده ولی در زمان معاصر پرچمدار این جریان شیخ محمود شلتوت شیخ الازهر بوده است. او با پیشنهاد علامه شیخ محمد تقی قمی و حمایت آیت‌الله بروجردی از او ، دارالتقریب را راه‌اندازی کرد که برکات زیادی داشت. در زمان او کتاب‌های اعتدالی بسیاری از اهل سنت و شیعه در مصر و ایران به چاپ رسید. کتاب تفسیری مانند مجمع البیان، کتاب‌های حدیثی مانند حدیث ثقلین، و تاریخ القرآن عبدالکریم زنجانی، و ... توسط الازهر به چاپ رسید. بعد از انقلاب اسلامی هرچند رابطه ایران و مصر رو به افول نهاد و طبعاً دارالتقریب مصر نیز بسته شد، اما این تفکرات تقریبی هنوز هم در میان بعضی از بزرگان الازهر وجود دارد. شیخ کنونی الازهر آقای احمد الطیب دارای همین دیدگاه است. مفتیان مصر از جمله دکتر شوقی علّام مفتی کنونی مصر، دکتر علی جمعه مفتی سابق مصر و دکتر نصر فرید واصل مفتی اسبق مصر از شاگردان مکتب شیخ شلتوت هستند و به وحدت اسلامی معتقدند. عالمان بزرگ دیگری مثل دکتر احمدمحمود کریمه نیز دارای همین دیدگاه هستند.
جریان اخوان‌المسلمین
جریان چهارم در مصر گروه اخوان‌المسلمین است. این گروه محبوب‌ترین جریان اسلامی در مصر و بعضی از کشورهای اسلامی است.
ویژگی‌های جریان اخوان‌المسلمین
ویژگی نخست
اول اینکه بزرگ‌ترین حزب اسلامی در جهان اسلام است. حزبی بزرگتر و مقتدرتر از اخوان‌المسلمین در جهان اسلام نداریم. هم نیمی از جمعیت مصر را طرفدار خود کرده و هم در چندین کشور دنیا شعبه‌های قوی دارد که هرکدام قدرت نقش آفرینی در حکومت را دارند. مثلا اینها در تونس قدرت را به دست گرفتند. در الجزایر قدرتی پیدا کردند. در ترکیه حکومت را به دست گرفتند. در سودان مدتی قدرت را در دست داشتند. اخوان در کشورهایی هم که قدرت را در دست نگرفته بزرگ‌ترین رقیب حکومت محسوب می‌شده و هم اکنون نیز این نقش را دارد، و حتی در کشورهایی مانند ایران که ثقل جمعیتی ندارند طرفدارانی پیدا کرده‌اند.
ویژگی دوم
ویژگی دوم اخوان این است که بر پایه اسلام سیاسی و انقلابی استوار شده است. شاید قبل از اخوان در اکثر کشورهای اسلامی این تفکر به شکل برجسته وجود نداشته است. ویژگی سوم اینکه اخوان صادرکننده این تفکر به کشورهای دیگر شده است. حتی ایران هم تا حدودی در قبل از انقلاب، متاثر از فرهنگ اسلام سیاسی اخوان بود. کتاب‌های متعدد مصری‌ها مثل حسن البنا و سیدقطب در ایران ترجمه شد. ترجمه این کتاب‌ها یک تفکر اسلام سیاسی را در ایران پدید آورد، گرچه تنها مبدأ این تفکر در ایران اندیشمندان مصری نبودند بلکه اندیشمندان بزرگ قبلی ایرانی مانند سیدجمال‌الدین اسدآبادی، میرزای شیرازی، شهید مدرس و ... در آن نقش پررنگی داشتند. وقتی ایران شیعی از اخوان تاثیر گرفت، طبیعی است که کشورهای اهل سنت تاثیرپذیری بیشتری داشتند.
جریان اخوان از منظر ایرانیان
در ایران دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به اخوان وجود دارد. بعضی با نگاه شیفتگی به اخوان نگاه می‌کنند. بعضی‌ها به شدت دشمن اخوان هستند بخاطر اینکه آنها را سلفی و وهابی می‌دانند.
گروه اول به دلیل انقلابی بودنِ اخوان، آن را می‌ستایند؛
گروه دوم چون آنها را سلفی می‌دانند نفی‌شان می‌کنند.
گروه دوم دو شاهد برای دیدگاه خود می‌آورند. یکی شهادت شیخ شحاته و دیگری سخنرانی مُرسی رئیس‌جمهور مصر در ایران که نام خلفا را در یک سخنرانی سیاسی که اصلا مرسوم نیست به زبان آورد. این طبیعی است که علمای اهل سنت در خطبه‌ها از خلفا تمجید کنند ولی در یک سخنرانی سیاسی این رسم نیست. آقای مُرسی تعمداً این کار را در کشور شیعی انجام داد. هر چند برخی می‌گویند هیچ کدام از اینها نشانه سلفی بودن اخوان‌المسلمین نیست. زیرا شهادت حسن شحاته توسط دولت مُرسی محکوم شده است، و خلفا هم که مورد احترام همه اهل سنت هستند نه فقط سلفی‌ها.
دوره‌های حیاتی اخوان‌المسلمین
اخوان‌المسلمین در طول حیات خود دوره‌های متفاوتی را گذرانده و همه این دوره‌ها یکسان نیست و نمی‌توان داوری یکسان درباره آن انجام داد.
دوره حسن البنا
دوره حسن البناء دوره شفاف و روشنی بود. به این دلیل که اندیشه‌های او با اندیشه‌های انقلابِ 1979م در ایران نزدیکی بسیاری داشت. او یک اسلام اصیل بدون التقاط و بدعت را مطرح ساخت و تلاش کرد اسلامی را مطرح کند که پاسخگوی نیازهای نوپدید جوامع و آفریننده تمدن باشد. از این‌رو از سلفی‌ها و متحجرین فاصله می‌گرفت. او به وحدت شیعه و سنی نیز علاقمند بود و عضو دارالتقریب بود. وی عامل اصلی تحول جامعه را تربیت انسان‌ها می‌دانست.
دوره پس از حسن البناء
در دوره‌های بعدی با آمدن مرشدهای مختلف و تغییر اوضاع اجتماعی، اخوان هم عوض می‌شد. گاه اخوان به یک جریان نظامی تبدیل می‌شد. گاه به یک حزب تربیتی محض تبدیل می‌گشت که از تمام فعالیت‌های فیزیکی امتناع می‌ورزید. در دوره دیگر به جریان دراماتیک تبدیل می‌شود که صبغه اصلی فعالیتش، ادبیات و داستان است. این دوره‌ها رنگ گرفته از شخصیت مرشد آن دوره اخوان است. پس اخوان در هر دوره رویکرد متفاوتی داشته است.
رویکردهای مختلف در اخوان‌المسلمین
اخوان‌المسلمین مانند سایر احزاب نیست که همه اعضایش دارای یک اندیشه مشابه باشند، بلکه رویکردهای متفاوتی در درون اخوان به وقوع پیوست که از دو زاویه می‌توان آنها را نگریست:
رویکردهای ناشی از کشورهای مختلف
نخست از زاویه کشورهاست، یعنی مثلاً اخوان سوریه اندیشه‌ای دارد که اخوان مصر ندارد. اخوان تونس اندیشه دیگری دارد و الی آخر. مشترکاتی بین اینها وجود دارد ولی اختلافات جدی نیز میان شعب اخوان در کشورهای مختلف وجود دارد. در واقع اخوان در هر کشوری از دیدگاه بزرگانی که در آن کشور طرفدار اخوان شدند رنگ می‌گرفته است.
رویکردهای ناشی از اختلاف نظر درون اخوان مصر
زاویه دیگر جریانات فکری در درون خود اخوان است، زیرا در درون اخوان‌المسلمین سه جریان فکری متفاوت پیدا شد که کاملا از هم متمایزند. وجود سه جریان متضاد و متفاوت داخل اخوان، باعث می‌گشت که رویکرد اخوان بسته به تعلق مرشد به هریک از این جریانات، مشخص شود.
جریان‌های درون اخوان
سلفی
جریان اول، گرایش به سلفیت است. طرفداران این جریان، بیشتر نگاه‌های متحجرانه به دین دارند. رفتار ظاهری آنها هم شبیه سلفی‌هاست. لکن نباید اینها را وهابی نامید بلکه اینها سلفی‌های متاثر از وهابیت هستند.
غربگرا
جریان دوم به اسلام غربگرا روی آورد. طرفداران این جریان، غربگرایان هستند. اینها عکس گروه اول فکر می‌کنند. نگاه بسیار باز نسبت به تمدن غرب دارند. متاثر از فرهنگ غرب هستند. تعبد اینها کمتر است برخلاف گروه اول که تعبد شدید دارند ولی تعقل کمتری دارند. سازش و حتی تبعیت از غرب را خیلی بد نمی‌دانند. رابطه با آمریکا برای آنها شیرین است. حتی به تعامل با اسرائیل معتقدند. برخلاف ذهنیت جامعه مصر، مُرسی از طیف دوم است. او ارتباط بسیار قوی با آمریکا داشت و حتی قطع رابطه با اسرائیل را نپسندید و نه تنها سفارت اسرائیل در مصر و سفارت مصر در اسرائیل را تعطیل نکرد که حتی بالاتر از حسنی مبارک به سمت غرب رفت. او نامه‌ای محرمانه به نخست‌وزیر اسرائیل نوشت و گفت سفیری برای شما می‌فرستم که امین شما و من است. در حالی که حسنی مبارک این کار را نکرد.
اصیل اعتدالی
جریان سوم اسلام اصیل اعتدالی و تقریبی را در پیش گرفت. این جریان، طیف اسلام اصیل تمدنی و وحدتی است. آقای مهدی عاکف، مرشد اسبق اخوان دارای این تفکر بود. راجع به انقلاب ایران نگاه خوبی داشت. وحدت شیعه و سنی جزء مواضع همیشگی او بود. آقای عاکف در مصاحبه‌ای توسط یک خبرنگار ایرانی که از ایشان پرسید: به نظر شما بهترین راهکار اسلامی شدن قوانین مصر چیست؟ گفت: من پیشنهاد می‌کنم کمیته‌ای تشکیل شود مرکب از شش عالم دینی که ناظر بر مصوبات پارلمان باشند. آنچه که با شرع موافق دیدند تایید کنند و آنچه مخالف دیدند رد کنند. آقای عاکف در این مصاحبه به گونه‌ای پیشنهاد را مطرح کرد که خبرنگار احساس کرد همان شورای نگهبان ایران است! همچنین در یکی از مجله‌ها پرتیراژ مصری با عنوان «روزالیوسف» که متعلق به لاییک‌هاست، تصویر یک عالم شیعی با عبا و عمامه در حالی که به محبت مردم پاسخ می‌دهد زده شده است. این تصویر مربوط به چهره آقای مهدی عاکف بود که آن را با عبا و عمامه فوتوشاپ کرده بودند و بالای آن نوشته بودند حضرت آیت‌الله‌العظمی محمدمهدی عاکف! مقصود دبیر مجله‌این بود که عاکف از نظر اندیشه به شیعیان ایرانی نزدیک است.