احمد محرم

احمد بن حسن بن عبد‌الله مشهور به احمد محرم (م 1294 ق)، از شاعران مذهبی، میهن‌دوست و وحدت‌‌گرای مصری، با ریشه ترکی آمیخته به خون مصری، در قرن سیزده و چهارده هجری قمری است. او در اشعارش از شخصیت‌هایی همچون: محمد عبده، جمال الدین اسد آبادی، احمد شوقی، محمد سامی البارودی، حافظ ابراهیم و احمد نسیم، تاثیر پذیرفته است. اسلام گرایی، عشق به وطن، وحدت اسلامی، بیداری ملت، وحدت عربی، پرهیز از تفرقه و قومیت‌گرایی، معرفی شعر معاصر و نقد شعر شاعران عرب، از مؤلفه‌های و موضوعات شعری وی است.

احمد محرم
نام‌های دیگر	احمد بن حسن بن عبد‌الله
اطلاعات شخصی
سال تولد	1294 ق، ۱۲۵۵ ش‌، ۱۸۷۷ م
محل تولد	مصر، استان بحیره، شهر دلنجات، روستای إبیا‌ء‌الحمراء
سال درگذشت	1364 ق، ۱۳۲۳ ش‌، ۱۹۴۵ م
محل درگذشت	مصر، استان بحیره، دمنهور
دین	اسلام، اهل سنت
استادان	تأثیر پذیرفته از محمد عبده جمال الدین اسد آبادی احمد شوقی محمد سامی البارودی حافظ ابراهیم احمد نسیم
شاگردان	‏
آثار	دیوان شعر مقالات

زندگی‌نامه

احمد بن حسن بن عبد‌الله معروف به احمد محرم در روز شنبه پنجم محرم در سال 1294 ق، در روستای إبیا‌ء‌‌ الحمراء، یکی از روستاهای مرکز دلنجات در استان بحیره متولد شد. پدرش حسن أفندی عبد‌الله از نسل مملوکان شرکسی، نظامیان ترک که نزدیک به سه قرن از قرن 13 تا 16 میلادی در شام و مصر فرمانروایی کردند، و مادرش در اصل ترک بودند. با این‌حال این‌ ریشه ترکی به تعبیر خود احمد محرم با خون مصری آمیخته شده بود. حسن افندی عبدالله، علیرغم اصالت ترکی، مردی بود که عمیقاً به عربیت علاقه داشت، عاشق ادبیات عرب و تاریخ آن و مردی متدین بود که علاوه بر قرائت فراوان، به اصول اسلام و شعائر آن پایبند بود و این ویژگی‌های او در تربیت دینی و سرودن اشعاری در ستایش دین اسلام، سیره و غزوات پیامبر (صلی الله علیه و‌آله) توسط پسرش (احمد محرم)، تأثیر مهمی داشت و وی دینداری و ستایش شکوه اسلام و دفاع از آن را از پدرش به ارث برده بود.

تحصیلات

احمد محرم در روستا مانند افراد متنعم زمان خود بزرگ شده بود. و پدرش برای تعلیم وی، معلمانی را در روستا استخدام کرد و این امر موجب شد که وی به حساب، اصول خواندن و نوشتن و حفظ قرآن کریم تسلط داشته باشد. سپس پدرش او را در یکی از مدارس قاهره، که تحصیل در آن مخصوص فرزندان قشر مرفه بود، ثبت نام کرد. اما برنامه‌های درسی این مدرسه به مذاق محرم خوش نیامد و باز پدرش او را به مکتب دیگری منتقل کرد که به نظر او از اولی بهتر بود. ولی این مدارس، چون قدرت علاقه و عشق به ادبیات عرب را در وی زنده‌تر نمی‌کرد از این مدارس روی‌گردان شد و از این‌رو در شعری برای پدرش، رنج و درد بیگانگی‌اش از زبان عربی را در این مدارس، در خود به‌تصویر کشید. در حالی‌که پانزده سال بیشتر نداشت. از این‌رو پدرش چاره‌ای ندید جز اینکه او را به روستا باز‌گرداند و برای آموزش وی چند استاد از الازهر برای او در نظر گرفت تا به روستا بیایند و به او، فقه اللغه ( زبان شناسی) و ادبیات عرب بیاموزند. محرم در روستا در کتابخانه پدرش، با مطالعه کتاب‌هایی که به آن علاقمند بود، ذهنش را تربیت کرد و وجدان و احساسش را با چشمه‌های شعر عربی سیراب کرد. پدرش نیز او را با آخرین شعرهای عربی سرورده شده توسط دوستانش را برای تحریک حس عربی دوستی، آشنا کرد و در سفرهایش به شهر دمنهور، از شهرهای استان بحیره مصر، او را با خود همراه کرد تا با شیوخ و حاضران از جمله نویسندگان و بزرگان ارتباط برقرار کند.

آثار

آثار و تألیفات احمد محرم در قالب شعر و مقالاتی انتقادی، با هدف اصلاح و تهذیب امت خویش و سپس مردم دنیا در موضوعاتی همچون: اسلام گرایی، عشق به وطن، وحدت اسلامی، بیداری ملت، وحدت عربی، تعلیم و تربیت زنان، معرفی شعر معاصر و نقد شعر شاعران است.

دیوان‌های شعر

احمد محرم با اشعارش، آثار مختلفی از جمله مجموعه شعرهایی معروف به دیوان‌ در پنج جلد خلق کرده که این دیوان‌ها، علاوه بر ديوان مجد‌الإسلام و ديوان الأقصی الحزین، به شرح زیر است:

1. السیاسیات؛
2. الاجتماعات و المراثی
3. الخواطر و التأملات و المسجلات؛
4. الإخوانیات و التحایا و التهانی
5. الطبیعه و الوصف و الغزل

این پنج مجموعه (دیوان) در سال 1988 م، توسط انتشارات مکتبه الفلاح در کویت، با باب‌بندی و تاریخ‌گذاری پسر احمد محرم، محمود احمد محرم، منتشر شده است. دیوان مجد الإسلام نیز، با کوشش محمود احمد محرم توسط همین انتشارات در کویت در سال 1982 م، با مقدمه دکتر ابراهیم الجیوشی چاپ گردید.

مقالات

این مقالات، تحقیقات انتقادی متعددی در موضوعات مختلفی مانند: تعلیم و تربیت، سیاست، شعر نو، نقد شاعران و ... بوده که در نشریات آن زمان منتشر شده است.

1. آراء درباره تعلیم و تربیت زنان (آراء في تعليم المرأة وتربيتها)، مجله أنيس الجليس در 1899م و مجله المفتاح. سال 1900 میلادی؛
2. مقالات سیاسی (مقالات في السياسه)، در روزنامه های حزب ملی؛
3. تحقیق در شعر نو (بحث في الشعر العصری)، مجله أنيس الجليس از سال 1900 م تا 1901 م در چهارده شماره متوالی؛
4. نقد شاعر اسماعیل صبری (نقد الشاعر إسماعيل صبری)، مجله أبولو؛
5. نقد شاعر حافظ ابراهیم (نقد الشاعر حافظ إبراهيم)، مجله أبولو؛
6. نقد شاعر توفیق البکری (نقد الشاعر السيّد توفيق البكری)، مجله أبولو؛
7. سخنرانی در نقد دیوان شعری شاعر احمد زکی ابوشادی (محاضرة في نقد الشاعر أحمد زكي أبو شادي في ديوانه "الشعله" )، انتشارات أبولو؛
8. تحقیق در شعر گریان ادبیات عرب( بحث في الشعر الباكي في الأدب العربي)، روزنامه الصدق؛
9. تحقیق در شعر طنز (بحث في شعر الهجاء)، روزنامه الصدق؛
10. تحقیق در نویسندگان فراموش شده (بحث في "أدباؤنا المنسيون")، روزنامه الصدق؛
11. مطالبی با عنوان ادبیات سقوط کرده (مقالات في الزّجل تحت اسم "الأدب السّاقط "، روزنامه الصدق.

اوضاع فرهنگی و سیاسی

احمد محرم در دروان زندگی‌اش شاهد مهمترین اتفاقات سیاسی، رویدادهای داخلی و ملی، در مصر و کشورهای عربی بود. سال‌های تولد او، همزمان با حضور سید جمال الدین اسدآبادی در مصر بود که به مدّت هشت سال در آنجا مردم را به اصلاح در دین و دفاع از اسلام در برابر فرهنگ غرب، دعوت کرد. وقوع انقلاب العرابیه در مصر در سال 1881 م به عنوان گامی بزرگ در بیداری ملت مصر، یکی دیگر از این رخدادها بود که اشغال مصر توسط بریتانیا و روحیه یاس و نا‌‌امیدی در میان مردم مصر بعد از اشغال، به شکست انجامید. حوادث دیگری نیز مانند قیام مصطفی کامل، حادثه دنشوای، جنگ جهانی اوّل، جنگ داخلی احزاب و پیمان در سال 1459 م، از دیگران مهمترین حواداث زمان وی بود.

مؤلفه‌های شعری

وطن‌پرستی، پرهیز از تفرقه، پرهیز از قومیت گرایی و حس ناسیونالیستی و تمسک به شعائر دینی به عنوان عاملی برای ایجاد وحدت، از مهمترین مؤلفه‌های شعری احمد محرم است.

وطن‌پرستی

وطن‌پرستی یکی از مؤلفه‌های شعری احمد محرم بوده و در شعرهایش عشق به میهن را به زیبایی به تصویر کشیده است. و مصادیق این وطن‌پرستی در سروده‌هایش عبارتند از:

1. ذکر مفاخر قومی و ملّی: فیَا نیـلُ‌‌أنتَ‌‌المُنَی‌‌و الحَیاةُ‌‌‌‌‌/ وَ أنـتَ ألامیرُ‌‌ و أنـتَ ألاب/ وَ یَا نِیلُ‌‌ أنتَ الصَّدِیقُ الوَفیُّ/ ‌‌‌وَ أنتَ ألخُ ألاصدَقُ ألطیَبُ/ وَ أنـتَ‌‌ القـرِیضُ‌‌ الَّذی‌‌ أقتَفِی‌‌‌/ فَیزهَـی‌‌ بِهِ‌‌ الشَّـرقُ‌‌ وَ المَغرِب؛ ای نیل!‌ تو امید و زندگی و تو سَرور و پدر (این سرزمین) هستی/ ای نیل!‌ تو دوستِ وفادار و برادر راستین و پاک طینت هستی/ تو آن سروده‌ای هستی که برایش قافیه میسازم و با آن شرق و غرب پر نور می‌شود و می‌درخشد؛
2. مخالفت با استبداد داخلی: سَلِ التّارِیخَ‌‌ وَانظُر مَا أعَدَّت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ لَکَ ألاممُ‌‌الخَوالی/ والقُرونُ عِظاتُ الدّهرِ وَ ألجیالُ‌‌/ منها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ بِبَغـدادَ‌‌ وَ أنـدُلسَ‌‌‌ فُنـون؛ از تاریخ جویا شو و به عبرت‌هایی که ملّت‌ها و نسل‌های گذشته برای تو فراهم کرده نیک بنگر/ پندهای روزگار و نسلهای آن در بغداد و اندلس؛
3. مبارزه با استعمارگران و ايستادگی در برابر آنها: بنی التامیز، کونوا کیف شئتم‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ فلن ندعَ الکفـاحَ و لـن‌‌ نلینام/ خذوا أنصارکـم‌‌‌‌ إنّا‌‌ نراهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ لنـا و لقومنـا الـداءَ‌‌‌ الـدَّفِینا/ همُ ألعـداءُ‌‌ لسنا من ذویهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ و لیسوا فیذ الشدائد من ذوینا/ ذممنا عهدکم‌‌‌ فمتی نراکـم‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ تشـدّون‌‌‌ الرّحـالَ‌‌ مودّعـینا/ زعمتم أن‌‌ موعدکم‌‌ قـریبٌ‌‌‌‌‌‌‌‌‌ کذبتم‌‌ أمّـةً‌‌‌ تُحصَـی السنینا؛ ای فرزندان رودخانهی تایمز!‌(ای استعمارگران انگلیسی) هرگونه می‌خواهید رفتار کنید، ما دست از مبارزه خود بر نخواهیم داشت و هرگزاز خود نرمش نشان نخواهیم داد/ آنها دشمنان ما هستند و ما از آنها نیستیم و آنها هم به هنگام سختیها از ما نیستند و در کنار ما قرار نمی‌گیرند/ به عهد و پیمانمان با شما وفا کردیم پس کِی شما را خواهیم یافت که اسباب سفر خودرا می‌بندید و با ما وداع می‌کنید؛
4. دعوت به اتّحاد و همبستگی برای آزادی وطن: إیه یا بنــی مصــر أما‌‌‌ وعظتکم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ ما تصنــع ألاحـــداثُ و‌‌ألایامُ/ إیه فقد طمــت الخطوبُ و ها لنا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌/ فیها‌‌‌‌رکـــامٌ‌‌‌‌ یعتلیــه رکـامُ/ سوســوا أمــورکم سیاسة‌‌/ حازم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ فلعلّ‌‌‌ معــوّج‌‌ ألمــورِد یقـام: ای مردم مصر! آیا شما را به پند گرفتن از حوادث روزگار و ایام آگاهی ندادم؟ آری سختی‌ها و گرفتاری‌ها شدیدتر شد و در توده‌ای از گرفتاری‌ها و مشکلات گرفتار آمدیم. با سیاستی مدبّرانه کارهای خود را اداره کنید، چه بسا که کژیها و ناراستیها به راستی گرایند!

پرهیز از تفرقه

احمد محرم ریشه اصلی، غفلت و جهل مسلمانان را تفرقه و اختلاف می‌داند و آن را عامل عقب‌ماندگی و ویرانی ملت است. از جمله در اشعار: عزاء بنی مصر عن فقده/ و ظننّا بشرعته و اعتدادا/ لا تعادور فإن الشعوب تموت/ انقساما و تحیّا و اتحادا؛ عزای مردم مصر به خاطر فقدان يکپارچگی است/ و نیز سوگِ ايشان دربخل ورزيدن به ابراز اين حس و عدم اهتمام به آناست/ پس به يکديگر دشمنی نورزيد/ که ملتها با گُسست می‌میرند و با يکپارچگی حیات می‌يابند.

پرهیز از قومیت گرایی و حس ناسیونالیستی

قومیت‌گرایی و حس ناسیونالیستی در کشورهای عربی همواره عامل نابسامانی، جنگ و آشوب در بین کشورهای اسلامی بوده است. از این‌رو، احمد محرم همواره در اشعارش سعی نموده تا نمادهای قومیتی و ناسیونالیستی را به نحوی واضح به برادری و تعامل تبدیل کند. مانند: تعالوا الینا انما نحن اخوه/ و إنی رایت الاخذ بالرفق احزما/ و إنّ سبیلنا سواء و کلنّا/ بنو مصر نأبی أن تضام و تهضما/ تفرقنّا الادیان و الله واحد/ و کل بنی الدنیا الی آدم انتمی؛ به سوی ما بیايد، که ما برادران همیم/ و من ملاطفت و تعامل را کاری دورانديشانه‌تر می‌بینم/ مسیر ما یکی است و ما فرزندان مصر/ برنمی‌تابیم که خاکمان مورد هجمه و بیداد قرار گیرد/ دين‌هايمان جداست، ولی خدايمان يکی است/ و مردمان همه از وجود آدم نشئت می‌گیرند؛

تمسک به شعائر دینی به عنوان عاملی برای ایجاد وحدت

احمد محرم از شاعرانی است که درباره وحدت اسلامی، اشعار زیبایی سروده و در شعرهایش با تأسی و تاثیر‌پذیریی از شخصیت‌های تقریب‌گرای زمان خودش همچون سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده، مسلمانان را به وحدت اسلامی دعوت کرده است.

1. تمسک به اسلام: هو الاسلام ما للناس واق/ سواء فأین یذهب من تعامی/ یذود عن الضعیف فیتقیه/ من الاقوام انفذهم سهاما/ اين است آيین راستین اسلام که مردمان را نگهدارنده‌ای جز آن نیست/ پس آنانکه خود را به کوری زده‌اند روی به کجا می‌نهند؟!/ از ناتوان دفاع کرده و او را پناه می‌دهد/ از شر اقوامی که ضربات‌شان بشدت سهمناک است؛
2. تمسک به پیامبر (ص): مانند: الله اکبر و محمد الامام/ من‌ذا یجادل فیها و یماری؛ خدا اکبر و محمد امام است/ برای چه مجادله می‌کنید و اطاعت نمی‌کنید.
3. تمسک به قدس: مانند: فی حم القدس و من حول الحرم/ أمه تؤذی و شعب یهتضم/ فزع القدس ضجّت مکه/ و بکت یثرب من فرط الألم؛ در اطراف قدس و گرداگرد حرم/ امتی آزار می‌بیند و ملتی لگدمال میشود/ قدس به شیون افتاده و مکه ناله سر میدهد/ و مدينه از شدت درد به گريه افتاده است؛
4. دعوت به کعبه و قرآن: مانند: چه نیکوست برادری در سايه حرم امن الهی!/ و مرحبا به قوم نیک کردار ما/ ای کعبه! به مسیح خوش

ادا کن/ پیمانی میان ما و ايشان برقرار کن/ و قرآن (ص) آمد بگو/ و حق را به نیابت از تمامی پیروان پیامبر؛ را بهترين گواه میان ما و آنها برگیر.

درگذشت

احمد محرم در روز دوم رجب سال 1364 ق، در بستر فقر و بدبختی درگذشت و طراوت دوران جوانی او پس از نیم قرن در دست گرفتن قلم و نشان دادن راه‌های جلال به مردم رنگ باخت و در حالی‌که تا لحظه آخر عمر در دلش حسرتی از تلاش ادبی‌ که برای آن حیاتش را فدا کرده و تا زمان وداع به این هنر خود وفادار ماند، وجود داشت.

جستارهای وابسته

• سید جمال الدین اسد آبادی
• محمد عبده
• مصر

منابع

• خدیجه قداوی، الشعر الملحمی فی العصر الحدیث- احمد محرم نموذجا -، بحث تخرج لنيل شهادة الليسانس، الجزایر (تلمسان)، وزاره التـعـلـيـم العالي و البحث العلمي، 2014 م.

• حسن‌نژاد، محمد، تحليل ميهن دوستی و آزادی خواهی در اشعار احمد محرم، دو فصلنامه پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب، شماره 2، زمستان 1401 ش.
• مالک عبدی، واکاوی مؤلّفه‌های وحدت اسلامی در اشعار احمد محرم، فصلنامه ادب عربی، شماره 1، بهار و تابستان 1397 ش.