اصول دین

اصول مذهب شیعه، باورهای بنیادین مذهب تشیع شامل توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت است. اصول دین شامل‌ سه موضوع‌ است‌: توحید، نبوت و معاد. به باور شیعیان، دو اصل عدل‌ و امامت نیز به‌ عنوان‌ اصول‌ مذهب‌ بر این سه اصل افزوده می‌شود. باور نداشتن به سه اصل نخست موجب خروج از دین و کفر می‌شود در حالی که انکار دو اصل بعدی، موجب خروج از مذهب تشیع است نه دین.

اصول دین

نام	اصول دین
عقائد اصلی	توحید • نبوت • معاد • عدل • امامت
سایر عقائد	عصمت • علم غیب • ولایت • مهدویت • غیبت • انتظار • ظهور • رجعت • بداء

اعتقاد

بنا به شیعه، اعتقاد به اصول دین باید از روی تحقیق باشد، نه تقلید. کسی که به اصول دین اعتقاد ندارد، از دین بیرون است. در آغاز برخی از رساله‌های عملیه از اصول دین سخن رفته‌است. توحید، نبوت و معاد اصول مشترک دین اسلام‌اند و دو اصل امامت و عدل از مسلّمات مذهب شیعهاند (اصول مذهب) و هر کس به آن‌ها ایمان ندارد از مذهب شیعه بیرون است گر چه از اسلام بیرون نیست.

تاریخ‌ پیدایش

تاریخ‌ پیدایش‌ اصطلاح‌ اصول‌ دین‌: مشخص‌ نیست‌ که‌ اصطلاح‌ اصول‌ دین‌ از چه‌ زمانی‌ متداول‌ شده‌، و چه‌ کسی‌ آن‌ را وضع‌ کرده‌ است‌. شاید تعبیر اصول‌ خمسه‌ (هم‌) که‌ ظاهراً نخستین‌بار آن‌ را ابوالهذیل‌ علاف‌ (د ح۲۳۰ق‌/۸۴۵م) متکلم‌ معتزلی‌ به‌ کار برده‌ است‌ مقدمه پیدایش‌ تعبیر اصول‌ دین‌ را فراهم‌ کرده‌ باشد؛ چه‌ اصول‌ خمسه‌ در نظر معتزله‌ اصول‌ دین‌ آنان‌ است . ابن‌ ندیم‌ نیز رساله‌ای‌ با نام‌ اصول‌ الدین‌ به‌ ابوموسی‌ مردار نسبت‌ داده‌ است‌ . و این‌ امر نشان‌ می‌دهد که‌ این‌ اصطلاح‌ در اوایل‌ قرن‌ ۳ق‌/۹م‌ تعبیری‌ آشنا و جاافتاده‌ بوده‌ است.

اصول و فروع دین در قرآن

این نوع از تقسیم ریشۀ قرآنی دارد؛ زیرا اصل دیانت که معتقداتی چون توحید، وحی، رسالت و نبوّت، امامت، عدالت، برزخ، قیامت و ... همان خطوط کلی است که قرآن کریم از آن تحت عنوان واحدی به نام "دین" یاد می‌کند و برای همه پیامبران به ویژه پیامبران اولواالعزم تشریع شده و فرستاده شده است: ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ﴾؛ و در سه اصل کلی و مشترک همه ادیان و شرایع آسمانی یعنی توحید، نبوت و معاد متبلور است.

اما قرآن زمانی که از فروع عملی دین یعنی احکام، مناسک و شرایع ادیان یاد می‌کند، از تعدد، تفاوت و تغییر سخن می‌گوید: ﴿لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا﴾ که در هر دینی نسبت به دین دیگر تفاوت‌هایی دارد، برخلاف اصول کلی دین که در همه ادیان از آدم تا خاتم ماهیت یکسان و واحدی دارد .

معنای اصول دین

اصول دین اصطلاحی کلامی است و مراد از آن باورهای بنیادین دین اسلام است که هر فرد تنها با پذیرش آنها مسلمان به شمار می‌آید. علت نام‌گذاری این باورها به اصول دین آن است که علوم اسلامی چون فقه، اصول فقه، تفسیر و حدیث بر آنها مبتنی است. واژه اصول دین در برابر فروع دین قرار دارد که به معنای احکام عملی دین است.

متکلمان برای بیان اصول دین از تعابیر مختلفی استفاده کرده‌اند. اصول اعتقادات، اصول ایمان، اصول اسلام، اُمّهات عقاید ایمانی و اصول اسلامی از آن جمله است. البته مراد آنها فقط مسائلی که امروزه اصول دین اسلام خوانده می‌شوند، نبوده است. در موارد بسیاری مسائل اخلاقی و فقهی هم اصول دین خوانده می‌شد. برای نمونه غزالی همه مسائل کلامی و بسیاری از مسائل فقهی و اخلاقی را با نام اصول دین یاد کرده و نماز و زهد را همچون توحید از اصول دین شمرده است. به گفته مصباح یزدی، اصول دین واژه‌ای قراردادی است و می‌تواند در معناهای مختلف به‌کار رود. به یک اعتبار می‌توان همه گزاره‌های اعتقادی دین را اصول دین نامید. به اعتبار دیگر آنها را به گزاره‌های بنیادین ادیان آسمانی یا یک دین خاص از آنها محدود کرد. همچنین می‌توان از آن اصول یک مذهب را اراده کرد و مثلا گفت: اصول دین به باور شیعیان پنج‌تا است: توحید، نبوت پیامبر اسلام(ص)، معاد، عدل و امامت؛ چنان‌که برای نمونه مرتضی مطهری در بیان اصول دین از منظر شیعیان این پنج باور را شمرده است.

ارکان اصول دین

توحید

به این معنی که تنها آفریدگار و مدبّر امور همه مخلوقات و موجودات هستی، «الله» تعالی است و در این خلق و تدبیر شریکی برای او وجود ندارد.

این «اصل» خود به این چهار مورد تقسیم می شود:

توحید ذاتی

توحید صفاتی

توحید افعالی

توحید در عبادت

نبوت

اعتقاد به نبوت و پیامبری حضرت محمد صلی الله علیه و آله، و اینکه ایشان آخرین فرستاده خداوند (جَلّ جلاله) برای هدایت مردم است.

معاد

باور و اعتقاد به وقوع روز قیامت و حاضر شدن همه انسانها در محضر کبریایی خداوند، برای حسابرسی اعمالشان.

_اصول یاد شده مورد اتفاق همه دانشمندان اسلامی (شیعه و سنی) است. البته برخی از علمای شیعه معتقد به دو اصل دیگر به عنوان اصول دین اسلام، یعنی امامت و عدل نیز می باشند.

در اصول دین تقلید جایز نیست و تحصیل علم و یقین به آن بر هر مكلفى واجب است.

انكار هر یك از اصول دین موجب كفر مى‌گردد؛ خواه از روى عناد و لجاجت باشد یا به جهت شبهه‌اى كه برایش پدید آمده است. تقیه در اصول دین براى حفظ جان، مشروع است.

فرق بین اصول دین و فروع دین

دین در لغت به معنای اطاعت آمده است. در اصطلاح به معنای اعتقاد به آفریننده‌ای برای جهان و انسان و دستورات عملی متناسب با این عقیده می‌باشد.

با این بیان و مفهوم از دین، دین توحیدی، دارای دو اعتقاد باطنی و عملی است. به اعتقاد باطنی، اصول دین و به اعتقاد عملی، فروع دین گفته می‌شود. به بیان دیگر، باورها و آموزه‌هایی که باید به صورت یقین شناخته شوند که این شناخت یقینی از راه عقل به دست می‌آید به عنوان اصل و اساس یاد می‌شود، که از آن به اصول دین یاد کرده‌اند. این اصول را به سه محور خداشناسی، راهنما شناسی (نبوت) و معاد شناسی طبقه‌بندی کرده‌اند و عقایدی دیگر که از لوازم این سه محور است به منزله فروع و شاخه یاد می‌کنند.

با این وصف، بخش عقاید در هر دینی _اصول و بخش احکام عملی _فروع آن دین نامیده می‌شود.

فرق دیگر آن است که در اصول دین تقلید جایز نیست و در فروع دین می‌توان تقلید کرد. در مسائل عملی دین باید به اهل خبره مراجعه کرده و به او اعتماد نموده و به سخنان او عمل نمود. این اعتماد و عمل را تقلیدمی‌گویند.

تقلید یا تحقیق‌ در اصول‌ دین‌

بسیاری از متکلمان مسلمان باور دارند که در اصول دین، تقلید جایز نیست و اعتقاد به اصول دین باید از روی تحقیق باشد و بر این باور، ادعای اجماع نیز کرده‌ و استدلال هایی ارائه نموده‌اند.

یكی‌ از استدلال‌ها در منع تقلید این‌ است‌: مقلَّد یا از بر حق‌ بودن‌ مقلَّد خود آگاه‌ است‌، یا آگاه‌ نیست‌. اگر آگاه‌ نیست‌، در این‌ صورت‌ احتمال‌ بر خطا بودن‌ وی‌ را می‌دهد و بر این‌ مبنا تقلید، قبیح‌ است‌، زیرا او نیز از جهل‌ و خطا ایمن‌ نیست‌. اگر می‌داند كه‌ او بر حق‌ است‌، از دو حال‌ خارج‌ نیست‌: یا این‌ آگاهی‌ از روی‌ بداهت‌ حاصل‌ شده‌، یا با دلیل‌ ثابت‌ شده‌ است‌. گزاره اول‌ باطل‌ است‌، و بر مبنای‌ گزاره دوم‌، یا این‌ دلیل‌ غیرتقلیدی‌ است‌، یا از روی‌ تقلید حاصل‌ شده‌ است‌. در صورت‌ اخیر شمار اشخاصی‌ كه‌ تقلید از آنها لازم‌ است‌، نهایتی‌ نخواهد داشت‌. پس‌ تنها فرض‌ معقول‌ این‌ است‌ كه‌ با دلیل‌ به‌ بر حق‌ بودن‌ وی‌ پی‌ برده‌ است‌ و این‌ در واقع‌ تقلید نیست‌؛ پس‌ در این‌ زمینه‌ تقلید باطل‌ است‌.

علت تأکید بر عدل و امامت

تاکید شیعیان بر دو آموزه اعتقادی عدل و امامت، به جهت اهمیت این دو اصل است: عدل اگر چه از صفات خداوند است و در اصطلاح علم عقاید لفظ توحید شامل عدل و دیگر صفات خداوند می‌شود ولی از آنجا که مسئله عدل از مسائل مهمی است که سبب جدایی اشاعره و عدلیه (شیعه امامیه و معتزله که قایل به عدل الهی هستند) شده است، و آثار زیادی دارد، عدل را به طور جداگانه، بحث کرده و جزء اصول عقاید آورده‌اند. مذاهب اصلی کلامی جهان اسلام به سه دستۀ اشاعره، معتزله و شیعه تقسیم می‌شوند. معتزله و شیعه را چون قایل به عدل الهی هستند _عدلیه می‌خوانند.

همچنین امامت منصوب از جانب خداوند که از سوی اهل سنت انکار شد، شاخصه اصلی شیعه به شمار می‌رود. به همین جهت، یکی از اصول اعتقادی تشیع قرار گرفته است.

اصول دین در نزد اهل سنت

اهل سنت در ابتدای پیدایش خود اسم خاصی نداشته و فقط به عنوان طرفداران عمر و ابوبكر شناخته می‎شدند و بنا بر قول ابو حاتم رازی برخی از آنها بعد از كشته شدن عثمان در زمان معاویه و بعد از آن «عثمانیه» نامیده شدند تا اینكه در زمان عباسیان بر علیه كسانی كه خلافت سه خلیفه اول را قبول داشتند اسم اهل سنت اطلاق شد.

اهل سنت در زمان خلفای عباسی از نظر كلامی به چند فرقه كلامی تقسیم می‎شدند كه مهمترین آنها دو دسته معتذله و اشاعره بودند معتزله در اثر عوامل سیاسی و اجتماعی به مرور زمان منقرض گردیده و فقط كتاب‎های این فرقه درباره كلام و اعتقادات بر جای مانده است.

این فرقه كلامی معتقد به پنج اصل در دین می‎باشد كه عبارت‎ند از:

1. توحید: مراد از این اصل در نزد معتزله این است كه خداوند از حیث ذات و صفات یگانه است و صفات زاید بر ذات را از برای خداوند قبول ندارد و در مقابل آن منكر توحید افعالی می‎باشد.

2. عدل: مراد از عدل در نزد معتزله اینست كه در خارج اموری است كه با قطع نظر از حكم شارع دارای حسن و قبح عقلی می‎باشند و خداوند مرتكب عمل قبیح نمی‎شود بنابراین ظلم و تكلیف مالا یطاق و امثال اینها كه عقلاً قبیح هستند از خداوند صادر نمی‎شود.

3. منزلة بین المنزلتین: مراد از این اصل اینست كه مقام و منزلتی بین كفر و ایمان وجود دارد مرتكب گناه كبیره نه كافر است و نه مؤمن بلكه در آن منزلت قرار دارد.

4. وعده و وعید: بنابراین اصل خلف وعده و وعید بر خداوند محال است. هر ثوابی را كه درباره مؤمنان وعده داده و هر عقابی را كه درباره كافران گفته است عملی خواهد نمود .

5. امر به معروف و نهی از منكر: این اصل كه مورد اتفاق همه مسلمین می‎باشد به عنوان یكی از اصول دین در این فرقه مطرح شده است.

اما فرقه اشاعره كه امروزه پیروان زیادی در میان اهل سنت دارند مطالبی را تحت عنوان اصول دین مطرح نكرده اند و مؤسس این فرقه كه ابوالحسن اشعری باشد كلام خود را بر چهار ركن كه هر كدام دارای ده اصل می‎باشد بنا نهاده است:

1. ركن اول: این ركن كه در حقیقت همان توحید ذاتی می‎باشد دارای اصول دهگانه زیر است: خداوند وجود دارد، واحد است، قدیم است، جوهر نیست، جسم نیست، عرض نیست، مخصوص به جهت و مكان نیست، ممكن است دیده شود و همیشه باقی است.

2. ركن دوم مربوط به صفات الهی است و ده اصل آن از قرار زیر می‎باشد: خداوند حی، قادر، مرید، سمیع، بصیر و متكلم است و محل حوادث نیست و كلامش قدیم است و علم و اراده‎اش ازلی است.

3. ركن سوم در صفات افعالی خدا است به این معنی كه خداوند خالق افعال بندگان است،‌افعال بندگان مكتسب از خود آنها است، صدور این افعال را خدا خواسته است، خلق خدا از روی احسان است، صدور این افعال را خدا خواسته است، خلق خدا از روی احسان است، تكلیف مالا یطاق برای خدا جایز است، عذاب مردم بی‎گناه برای خدا مانعی ندارد، خدا پای‎بند مصالح بندگان خود نیست، واجب آنست كه شرع آن را واجب دانسته است، مبعوث شدن انبیاء ممكن است، نبوت محمد(ص) از معجزات ثابت خداوند است.

4. ركن چهارم مربوط می‎شود به قیامت، نكیر و منكر، عذاب قبر، میزان و ترازوی عدل، پل صراط، وجود جنت و دوزخ، احكام امامت، فضیلت صحابه به ترتیب شرایط امامت، لزوم اطاعت از سلطان وقت.

روی هم رفته تمام مسلمانان بر سه اصل توحید و نبوت و معاد اتقان دارند و تنها در نحوه بیان و برخی از مسائل آنها اختلاف نظر دارند.