احمد الطیب
احمد محمد احمد الطَیِّب متولد ششم ژانویه۱۹۴۶میلادی در روستای قُرنه در نزدیکی شهر اُقصُر در جنوب مصر است. وی که از سادات حسنی(ع) است در ده سالگی وارد مدارس ازهری شد و لیسانس خود را در رشته عقاید و فلسفه از دانشگاه الازهر دریافت کرد و استاد همان دانشگاه شد، دکترای خود را در سال1977 از الازهر گرفت و بخشی از مراحل اتمام پایان‌نامه را در دانشگاه سوربن فرانسه گذراند، بنابراین به زبان فرانسه مسلط است و چندین کتاب را به زبان عربی ترجمه کرده است. وی در آغاز رییس دانشکده اسلام شناسی دانشگاه الازهر در جنوب مصر و سپس رییس دانشگاه اصول دین دانشگاه اسلامی پاکستان شد و بعد از یک سال به مصر عزیمت کرد.
| نام | احمد الطیب |
|---|---|
| نام پدر | محمد |
| متولد | ۶ ژانویه ۱۹۴۶ میلادی |
| محل تولد | شهر القرنا |
| اساتید | دانشگاه الازهر |
این فقیه مالکی، به جانشینی پدرش بعد از او شیخ طریقت احمدیه بدویه و نیز طریقت حسینیه شد و از آنجایی که تصوف در جهان اهل سنت به شدت به اهل بیت(ع) محبت دارند، ایشان محب اهل بیت است و دیدگاهی ضد وهابیت دارد.
او از دهم مارس ۲۰۰۲ تا ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۳) مفتی اعظم مصر بود و پس از محمد سید طنطاوی، از ۱۰ مارس ۲۰۱۰ رئیس دانشگاه الازهر و چهل و هشتمین امام اکبر (شیخ) الازهر شد.
دکتر احمد محمد احمد الطیب از معتقدان جدی وحدت امت اسلامی و همکاری تشیع و تسنن است و در اولین مصاحبه خود به عنوان شیخ الازهر اظهارداشت: یکی از پایه‌های اعتقادی و محکم الازهر موضوع اعتدال، حد وسط بودن و حفظ وحدت امت اسلامی است.
دکتراحمد طیب به خاطر اطلاع از مبانی علمی قوی و اصالت مکتب ائمه اهل‌بیت(ع) نگاه واقع بینانه و مثبتی به شیعه دارد و معتقد به ضرورت وحدت اهل سنت با شیعه است وی قائل به مفید‌بودن تدریس فقه اهل‌بیت(ع) در جوامع فقهی اهل سنت و از جمله الازهر است و این دانش افزایی را برای ارتقاء علمی مسلمین مفید می‌داند، ایشان شجاعانه اعلام کرد که تدریس فقه امامیه در دانشگاه الازهر را مشروع می‌داند، البته شرایط امنیتی حاکم بر مصر تاکنون اجازه تدریس رسمی مذهب امامیه را در دوره های اخیر نداده است.
البته طبیعی است شایعه دروغین «تبشیر شیعه» یا «مد شیعی» که غربی‌ها با شدت هرچه تمام‌تر در بوق آن می‌دمند و نیز حساسیت و بد اندیشی برخی متنفذین تاثیر منفی بر ذهنیت مثبت ایشان ایجاد نماید.
ولادت
متولد ششم ژانویه۱۹۴۶میلادی در روستای قُرنه در نزدیکی شهر اُقصُر در جنوب مصر
تحصیلات
از 10 سالگی وارد مدارس ازهری شد، تحصیلات دانشگاهی خود را در الازهر ادامه داد، در 1977 دکترای خود را در رشته فلسفه اسلامی از دانشگاه الازهر گرفت و بخشی از مراحل اتمام پایان‌نامه دکترای خود را در دانشگاه سوربن فرانسه گذراند.[۱]
اندیشه ها
بیانات و مواضع متین و حکیمانه ایشان در برخی امور بسیار قابل توجه و نیز برای وحدت و تقریب بسیار قابل استفاده است:
- تکیه بر داشته‌های خود برای تحقق زندگی به معنای واقعی
ما باید روح زندگی را به معنای واقعی در شرق بدمیم، زندگی که از فرهنگ، آداب اسلامی و اقتصاد برخوردار باشد؛ و این چیزی است که جز با تلاش مداوم و با تکیه بر داشته‌های خود محقق نخواهد شد. [۲]
ما باید از تمدن خود دفاع کنیم، چرا که ما دارای مکارم اخلاق و ارزش‌های دینی هستیم و فرهنگ ما با ارزش‌های دینی و انسانی غنی شده است. [۳]
- اعتقاد به آزادی ملت ها و مشروعیت حاکمان با رای مردم
هیچ حاکمی در حال حاضر نمی‌تواند خورشید آزادی را از ملت خود پنهان کند و مشروعیت حاکمان از صندوق‌های رأی در انتخاباتی آزاد و شفاف به دست می‌آید. [۴]
- حساسیت نسبت به نفوذ تفکر غربی
«ما دیگر یک عرب دارای فرهنگ عربی و یا مسلمان دارای فرهنگ اسلامی نیستیم؛ به ویژه این‌که برخی افکار پوچ در میان ما رخنه کرده است.» [۵]
«هیچ اختلافی میان اهل سنت و شیعه وجود ندارد که باعث خروج یکی از این دو طرف از دایره اسلام شود، بلکه برخی سوء استفاده‌های سیاسی باعث بوجود آمدن برخی اختلافات میان طرفین می‌شود و خود من زمانی که به عراق بروم به زیارت نجف خواهم رفت.» [۶]
- فهم ریشه های اصلی تروریسم
«کشته شدن اسامه بن لادن، رهبر القاعده، باعث از بین رفتن تروریسم که برخواسته از اقدامات سرسختانه اسرائیل است، نمی‌شود. حل و فصل مشکلات در جهان در سایهٔ ایجاد عدالت و عدم در پیش گرفتن سیاست یک بام و دو هوا مانند غرب صورت می‌گیرد.» [۷]
«شما باید بدانید که کشته شدن بن لادن به معنی از بین رفتن عوامل تروریسم در خاورمیانه است اما عوامل اصلی تروریسم در غرب وجود دارد و نه در شرق.» [۸]
«وجود اسرائیل به عنوان یک نیروی استعمارگر یکی از عوامل اصلی تروریسم به شمار می‌آید.» [۹]
«تا زمانی که رژیم صهیونیستی در منطقه حضور داشته باشد بن لادن‌های بسیاری به وجود خواهند آمد.» [۱۰]
- نگاه همراهانه به جبهه مقاومت
«اسلام به وجود مبارز بزرگی چون سید حسن نصرالله به عنوان یک مجاهد مبارز که به صهیونیست‌ها درس‌های فراموش‌نشدنی داده است و دارای افرادی متعهد است، افتخار می‌کند.» [۱۱]
- تاثیر ناپذیری منفی
«حسنی مبارک، رئیس سابق جمهوری مصر بارها من را تشویق به صدور فتواهایی دینی علیه مسلمانان شیعه و اعضای حزب‌الله لبنان کرده بود که من آن را رد کرده بودم.» [۱۲]
فهم تفاوت حقوق بشر اسلامی از حقوق بشر مقبول امریکا
«حقوق بشر نباید با مقدسات ما تناقض داشته باشد. امروزه بسیاری هستند که به بهانهٔ حقوق بشر قصد دارند به اهداف خود برسند.» [۱۳]
«حقوق بشر غرب تباهی می‌آورد باید از گسترش سلطه آمریکا در جهان اسلام جلوگیری کنیم». [۱۴]
«اگر حقوق بشر با همان مفهوم غربی خود در کشور اجرا شود، یقینا کشور ویران خواهد شد. اصولا هر حقی که برای ملت‌های غربی حقوق بشر محسوب می‌شود، برای کشورهای عربی و مسلمان حق نیست و عکس آن صادق است.» [۱۵]
«فرهنگ آمریکا و غرب نباید در شرق تبعیت شود. ما فرهنگ، تاریخ و سرزمین خود را داریم و این چیزی است که ما را از نابودی نجات خواهد داد.» [۱۶]
- اعتقاد به تمدن اسلامی
«ما باید از تمدن خود دفاع کنیم، چرا که ما دارای مکارم اخلاق و ارزش‌های دینی هستیم و فرهنگ ما با ارزش‌های دینی و انسانی غنی شده است و این برخلاف فرهنگ غربی است که تنها آزادی‌های شخصی در آن ملاک قرار می‌گیرد.» [۱۷]
«ما باید روح زندگی را به معنای واقعی در شرق بدمیم. زندگی که از فرهنگ، آداب اسلامی و اقتصاد برخوردار باشد و این چیزی است که جز با تلاش مداوم و با تکیه برداشته‌های خود محقق نخواهد شد.» [۱۸]
- تاکید بر عزت نفس اسلامی
«هر نوع کمک غرب را که باعث خدشه‌دار شدن شخصیت و هویت مصری و عربی مصری‌ها شود رد می‌کنیم.» [۱۹]
«دانشگاه الازهر هر نوع دیکته دیگران را بر مصر رد می‌کند و ما حاضریم با پایین‌ترین سطح رفاهی زندگی کنیم، اما شخصیت و هویت خود را حفظ کنیم.» [۲۰]
«چند حزبی یک پدیده صحیح در روند سیاسی مصر است و تعدد احزاب چیزی نیست که ما از آن ناراضی باشیم و به نظر ما احزابی که ریشه‌های مردمی نداشته باشند، خیلی زود از بین خواهند رفت و تنها احزابی باقی خواهند ماند که خواست ملت را محقق کنند و این چیزی است که در آینده سیاسی مصر خواهد بود و بر آن تاثیر خواهد گذاشت.» [۲۱]
- همراه با جریان بیداری اسلامی
«بهار عربی در حقیقت بیانگر اراده ملت‌ها و حرکت خود جوش آن‌هاست.» [۲۲]
«از تمام رهبران عرب که در حال حاضر در راس قدرت هستند، می‌خواهم تا نسبت به انجام اصلاحات سیاسی و اجتماعی خودجوش اقدام کنند.» [۲۳]
«هیچ حاکمی در حال حاضر نمی‌تواند، خورشید آزادی را از ملت خود پنهان کند.» [۲۴]
«مشروعیت حاکمان عرب از صندوق‌های رای در انتخاباتی آزاد و شفاف به دست می‌آید.» [۲۵]
«از کشورهای عربی می‌خواهیم، اصلاحات انجام دهند. این اراده ملت‌ها است که مشروعیت را به حاکمان خود می‌دهد یا از آنها می‌گیرد.» [۲۶]
- قدس و فلسطین
«قدس شریف خط قرمز از نظر تمامی مسلمانان است.» [۲۷]
«بیت المقدس تنها یک سرزمین اشغال‌شده نیست بلکه یک زیارتگاه اسلامی و مسیحی مقدس است که همچون عقیده‌ای اسلامی در باطن همه مسلمانان جهان وجود دارد.» [۲۸]
«بیت‌المقدس چه بخش شرقی و چه بخش غربی آن براساس قوانین بین‌المللی سرزمینی اشغال شده است و اشغالگران هیچ حق قانونی دربارهٔ آن ندارند و قدس شریف از نظر تمامی کشورهای اسلامی قبلهٔ نخست و سومین حرم مقدس است و مسلمانان و اعراب از جمله مسیحیان که به مقدسات آنها تجاوز شده حقوق خود را در این شهر صلح و در فلسطین فراموش نخواهند کرد و به دنبال آزادسازی قدس از چنگال تجاوزگران هستند.» [۲۹]
«تا زمانی که قدس تحت اشغال باشد هرگز از آن دیدار نخواهم کرد..» و«یهودی‌سازی قدس شریف و حذف هویت اسلامی و عربی این شهر جنایتی است که جامعهٔ بین‌المللی و مسلمانان جهان نباید در برابر آن سکوت کنند، بلکه همه باید یک صدا از مسجد الاقصی و اماکن مقدسه اسلامی در اراضی فلسطینی دفاع نمایند.» [۳۰]
«دفاع از فلسطین، بیت‌المقدس، مسجدالاقصی و تمام مقدسات اسلامی فلسطین وظیفه امت اسلامی و حکوت‌های آنها و از جمله واجبات مسلمانان است.» [۳۱]
«الازهر هرگز از دفاع از مقدسات اسلامی فلسطین به ویژه مسجدالاقصی دست نخواهد کشید.» [۳۲]
«اسرائیل حق ندارد حتی بر یک وجب از خاک اماکن مقدس و اوقاف اسلامی قدس حاکمیت داشته باشد.» [۳۳]
«جانبداری دولت آمریکا از اسرائیل، باعث نا امیدی بیشتری از عدالت دولت این کشور و پافشاری هر چه بیشتر الازهر در حمایت از ملت فلسطین و تشکیل کشور مستقل خواهد شد.» [۳۴]
«در صورتی که مسجدالاقصی با کوچک‌ترین خطر روبه‌رو شود، مسئول آن رژیم صهیونیستی است… اکنون بیش از یک و نیم میلیارد مسلمان در جهان حاضرند که جان خود را در راه حفظ مسجدالاقصی فدا کنند.» [۳۵]
- غرب ظالم و منحرف
«دموکراسی آمریکا الگوی خوب و ایده‌آلی نیست چرا که دموکراسی برگرفته از خواسته‌های ملت و بیانگر آزادی عمل ملت است.» [۳۶]
«کشورهای مشرق و غرب دچار سوءتفاهم شده و فکر می‌کنند تجربه تفکر لائیک در برخی کشورهای غربی خوب بوده است… غرب فکر می‌کند که این تجربه موفق بوده و باید تمام جهان را دربرگیرد اما تمدن و ارزش‌های کشورهای شرقی را فراموش کرده است.» [۳۷]
« مصر به کمک‌های غرب نیازی ندارد». در دیدار با فرستاده اتحادیه اروپا؛ [۳۸]
«غرب حملات ظالمانه‌ای را علیه جهان اسلام و جهان به راه می‌اندازد و هیچگاه به شیوه‌های مسالمت‌آمیز و مذاکره برای حل و فصل مشکلات خود با کشورهای عربی و اسلامی روی نمی‌آورد.» [۳۹]
«نظم جهانی به دنبال ناآرامی است و به نظر می‌رسد که به جدایی و تکه‌تکه کردن منطقه ما تمایل دارد و داعش یک ابزار مؤثر این کار است. داعش برای قدرت‌های بزرگتری که نمی‌خواهند منطقه ما در کنار اسرائیل رشد کند، کار می‌کند.» [۴۰]
«ای متجاوزان! مردم را رها کنید تا خودشان برای خود تصمیم بگیرند و راهشان را انتخاب کنند. آنها را به زندان‌های گوانتانامو، بگرام و ابوغریب نفرستید و به اقدامات شرم‌آورتان که تاریخ هرگز آن را نخواهد بخشید، پایان دهید.» [۴۱]
«کشورهای عربی و اسلامی با ملت آمریکا هیچ مشکلی ندارند، بلکه مشکل اصلی آنها، سیاست‌های دولت‌هایی است که در آمریکا روی کار می‌آیند و با بسیاری از مسائل مطرح در جهان اسلام مغایرت دارند.» [۴۲]
- وحدت
«هیچ اختلافی بین سنی و شیعه وجود ندارد که آنها را از اسلام خارج کند.» [۴۳]
«الازهر فرقی بین شیعه و سنی قایل نمی‌شود بلکه شهادتین را پاس می‌دارد. عهد مسلمان ایمان است که می‌گوید: خدایی جز خداوند وجود ندارد، و محمد پیامبر او است.» [۴۴]
«در غرب گروه‌ها، احزاب و جریان‌های فکری هستند که با اهداف سیاسی مشخصی تلاش می‌کنند حمله‌ای بی رحمانه علیه اسلام داشته باشند. این فقط برای این روزها نیست و از قبل هم وجود داشته‌است. هدفشان این است که بگویند اسلام یک دین طرفدار خشونت و کشتار است. برای مثال اگر به اندیشه‌های مطرح شده در مقاله «جنگ تمدن‌ها» اثر هانتینگتون توجه کنیم همین فلسفه و دیدگاه غلط را ترویج می‌کند. این مطلب زمانی بیان شد که هنوز حوادث ۱۱ سپتامبر اتفاق نیفتاده بود.» [۴۵]
«نباید فراموش کنیم تاریخ متهم کردن اسلام به خشونت سابقه‌ای طولانی دارد و درآن بقایای تعصبات موروثی دوران قرون وسطا دیده می‌شود. این تصور دارای اهداف سیاسی و اقتصادی مشخصی است و تحت پوشش تحقیقات علمی می‌خواهد دیدگاه‌های خودش را به دیگران القا کند. در این رویکرد تصویری مخدوش از اسلام و مسلمانان ارائه می‌شود.» [۴۶]
«ما با توطئه‌ای بین‌المللی علیه کشورهای منطقه مواجهیم که به ظهور داعش در این کشورها کمک کرده است. همچنین این توطئه راه را برای اجرای توطئه بزرگتری که هدف آن تقسیم کشورهای خاورمیانه به دولت‌های کوچک برای تحقق منافع صهیونیست‌هاست، هموار می‌کند.» [۴۷]
«الازهر فرقی بین شیعه و سنی قایل نمی‌شود بلکه شهادتین را مبنا می‌داند. عهد مسلمان ایمان است که می‌گوید: خدایی جز خداوند وجود ندارد، و محمد پیامبر او است.» «الطيب: الأزهر لا يفرّق بين سنيّ وشيعيّ والاقتتال بينهم "محرّم"»[۴۸]
- نگاه منطقی به جهاد
«تنها در یک حالت است که مسلمانان مجاز به جنگیدن هستند، و آن زمانی است که به آنها حمله شده باشد.» [۴۹]
«جنگ‌هایی که در زمان پیامبر (ص) درگرفت، در دفاع مسلمانان از خود بود، نه به قصد تهاجم و تجاوز به زمین‌های مردم. در آن زمان، دعوت به اسلام بر پایه حجت و برهان صورت می‌گرفت، و هر کس می‌خواست، مسلمان می‌شد، و هر کس نمی‌خواست، دین خود را نگاه می‌داشت.» [۵۰]
- اسلام برهانی و تخاطب منطقی
«اسلام تنها با دلیل و برهان دعوت می‌کند.» [۵۱]
«اسلام نمی‌تواند به زور اسلحه و با حرکت‌های مسلحانه منتشر شود و قدرت گیرد. اسلام دینی است که با دلیل و منطق و با اقناع دیگران گسترش می‌یابد.» [۵۲]
«اسلام، حقوق دیگران را می‌پذیرد و به آن ایمان دارد و آزادی عقیده را محترم می‌شمرد.» [۵۳]
«انسانیت مدیون پیامبر اسلام (ص) است که عدالت و رحمت را میان انسان‌ها ارج نهاد.» [۵۴]
«ما معتقدیم قرآن است که می‌تواند صلح و برادری و دوستی بین المللی را ایجاد کند. تاریخ بر این مدعا گواه است. این همان اسلامی است که ما می‌خواهیم به آن برگردیم؛ نه اسلامی که مسیحی را سر می‌برد به خاطر آن که مسیحی است یا یهودی را به خاطر یهودی بودنش سر می‌برد. در اسلام چیزی از این دست وجود نداشته و ندارد. این‌ها همه انحرافاتی هستند که به سبب جعل میراث اسلامی و سوءاستفاده از آنها به نفع اهدافی سیاسی در سطحی جهانی صورت می‌گیرد.» [۵۵]
«اگر اسلام را به خاطر داعش و دیگر جنبش‌های مسلحانه محاکمه می‌کنی، اجازه بده من نیز مسیحیت را به خاطر جنگ‌های صلیبی و تمام آن کشتار و استعماری که دویست سال بر ما گذشت، محاکمه کنم. با این حال، ما مسیحیت را به این جنایات محکوم نمی‌کنیم و هیچ نویسنده مسلمانی را نمی‌توانی بیابی که یک سخن علیه مسیحیت به عنوان دین یا خود مسیح به عنوان پیامبر این دین در انتقاد از جنگ‌های صلیبی گفته باشد.» [۵۶]
- الازهر
«ما [الازهر] نهادی سیاسی نیستیم و سیاسی‌کاری نمی‌کنیم و وارد سیاست نمی‌شویم. ما سازمانی آموزشی هستیم که اسلام صحیح را به مردم یاد می‌دهیم. [۵۷]
هرکس از اسلام سوءاستفاده کند و یا در مسیری منحرف از آن بهره گیرد، ما هشدار خواهیم داد و می‌گوییم که این اسلام نیست.» [۵۸]
«الازهر جایگاه خود را از دست نداده است که ما بخواهیم بگوییم چگونه می‌خواهد آن را دوباره به دست آورد. این مسئله را همه مسلمانان می‌توانند گواهی بدهند. الازهر همچنان مانند دژی در برابر افراط گرایی ایستاده و پناهگاه مسلمانان در داخل مصر و خارج از آن است.» [۵۹]
- تکفیری ها و داعش
«کشورگشایی به هدف استعمار یا ترویج دین در نگاه ما پذیرفته نیست. حرکت‌های مسلحانه‌ای که امروزه فعالیت می‌کنند، درست نیستند و مورد رضایت و پذیرش الازهر نیستند، و اسلام و قرآن و سنت، مخالف آنها است.» [۶۰]
«فعالیت‌های داعش از نگاه ما اشتباه بزرگی است، و عملکرد آنها فلسفه اسلام در جنگ و دفاع را تخریب می‌کند.» [۶۱]
«اندیشهٔ تکفیری تنها مصیبتی بزرگ برای شهروندان نیست بلکه این مصیبتی برای اسلام است.» [۶۲]
«هدف گروه داعش از اقدامات خود خدشه‌دار کردن وجهه اسلام است و این گروه در خدمت صهیونیسم است.» [۶۳]
«هدف داعش از جذب جوانان به گروه گمراه خویش و فریب آنها، برهم زدن نظم و امنیت کشورهای اسلامی و هدف قرار دادن جوانانی است که ستون امت هستند. افراد معروف به داعش، از خوارج زمان و آشوبگر هستند و از این رو تمام حاکمان وظیفه دارند با آنها بجنگند و مردم را از شر و فتنه آنها حفظ کنند. تروریست‌های داعش همان خوارجی هستندکه با قیام علیه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) ایشان را متهم به کفر کردند.» [۶۴]
«افراط گرایی و تروریسم یکی از نمادهای مجرمیتی است که از دین به عنوان پوششی برای ارتکاب آن جنایت استفاده می‌کند و آن را دستاویزی قرار می‌دهد تا به اعمال غیرقانونی خود مشروعیت بدهد. در واقع دین هم یک قربانی درکنار دیگر قربانیان افراط گرایی و تروریسم است.» ا[۶۵]
«ظهور داعش یک شیوه و منش خودانگیخته است که ما را به سوی پرسیدن این سوال سوق می‌دهد که علت اصلی ظهور این گروه چیست. تسلیحاتی که داعش در اختیار دارد، آمریکایی هستند و در جهان عرب ساخته نمی‌شوند. داعش به سرعت در حال گسترش است و به پول‌های زیادی نیاز دارد.» [۶۶]
«اگر جهان به ویژه آمریکا خواسته بودند تا جهان عرب برای از میان بردن داعش همکاری کند، می‌توانستند ظرف یک روز این کار را انجام دهند. اما نظم جهانی به دنبال ناآرامی است و به نظر می‌رسد که به جدایی و تکه تکه کردن منطقه ما تمایل دارد و داعش یک ابزار موثر برای این کار است. داعش برای قدرت‌های بزرگتری که نمی‌خواهند منطقه ما در کنار اسرائیل رشد کند، کار می‌کند.» [۶۷]
«داعش مسلمانان بیشتری [از مسیحیان] را کشته است. اگر شما نگاهی به قربانیان بیندازید، می‌فهمید که داعش دشمن جهان عرب و مسلمان است و شاید برای تکه‌پاره کردن جهان عرب در یک تعامل مخفیانه باشد.» [۶۸]
- وهابیت را جزء اهل سنت ندانستن
سخنرانی ایشان در کنفرانس گروزنی و نیز قرائت بیانیه پایانی با محتوای اخراج وهابیت افراطی و سلفی ها از لیست اهل سنت از مواضع خوب ایشان در مقابله با جریان های خشن و افراطی تکفیری است. [۶۹]
پانویس
- ↑ https://www.asriran.com/fa/news/111721/%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%87%D8%B1.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۰ آبان ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۴ مهر ۱۳۸۹.
- ↑ ایسنا. ۲۴ مهر ۱۳۸۹.
- ↑ ایسنا. ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ تیر ۱۳۹۰. و http://hajj.ir/fa/39864
- ↑ ایسنا. ۲۶ تیر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۹ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۹ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۹ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۰ آبان ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۰ آبان ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۰ آبان ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۰ آبان ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ تیر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ بهمن ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ تیر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۳ فروردین ۱۳۸۹.
- ↑ ایسنا. ۴ دی ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۴ دی ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۴ دی ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۲۶ بهمن ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۹ مرداد ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۹ مرداد ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۲ بهمن ۱۳۹۰.
- ↑ الوطن. ۱۴ شهریور ۱۳۹۴.
- ↑ ایسنا. ۹ اسفند ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۶ مهر ۱۳۹۰.
- ↑ ایسنا. ۱۸ تیر ۱۳۹۲.
- ↑ https://almasalah.com/ar/NewsDetails.aspx?NewsID=79968. ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۷.
- ↑ الوطن. ۱۴ شهریور ۱۳۹۴.
- ↑ الوطن. ۱۴ شهریور ۱۳۹۴.
- ↑ ایسنا. ۱۶ اسفند ۱۳۹۳.
- ↑ . https://almasalah.com/ar/NewsDetails.aspx?NewsID=79968. ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۷.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دین‌آنلاین. ۱۲ ژانویه ۲۰۱۴.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ الوطن. ۱۴ شهریور ۱۳۹۴.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دویچه‌وله. ۲۱ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ دین‌آنلاین. ۱۲ ژانویه ۲۰۱۴.
- ↑ ایسنا. ۱۸ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ الوطن. ۱۴ شهریور ۱۳۹۴.
- ↑ لوطن. ۱۴ شهریور ۱۳۹۴.
- ↑ ایسنا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۴.
- ↑ ایسنا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۴.
- ↑ ایسنا. ۲۰ خرداد ۱۳۹۴.
- ↑ https://foreignmedia.farhang.gov.ir/fa/article/10613/%DA% -2016