فلسفه

مقدمه

گرچه تعبير علوم اسلامي در موارد مختلف مفهوم خاصي را از نظر گسترش يا محدوديت تداعي مي‎كند، ولي هدف ما از علوم اسلامي دانش‎هاي است كه به نوعي با اسلام و معارف اسلامي در ارتباط است و يا در فرهنگ و تمدن اسلامي سابقة طولاني دارد و مسلمانان در ابداع يا شكوفاي آن نقش مؤثري داشته‎ اند. از آن ميان فلسفه از دو نظر جزء علوم اسلامي شمرده مي‎شود:

اولاً: برابر گفته برخي از بزرگان در كلمات پيشوايان دين بخصوص اميرمؤمنان و حضرت ثامن الائمه، ذخائر بي‎كران درباره الهيات بيان شده كه عميق‎ترين تفكرات فلسفي در آنها وجود دارد و مايه‎ هاي انديشه عقل و فلسفي را در جامعه اسلامي تأمين مي‎كند.

ثانياً: فلسفه به عنوان يك رشته خاصي توسط مسلمانان به اوج و شكوفايي خود رسيده و ده‎ها مسئله جديد فلسفي توسط حكماي بزرگ مسلمان طرح و تثبيت شده است.

بنابراين فلسفه جزء عزيزترين علوم اسلامي محسوب مي‎شودكه در اين جا به طور اجمال درباره برخي مباحث مربوط به آن بحث مي‎ شود:

تعريف

گرچه درباره تعريف فلسفه مباحث فراوان مطرح است، اما به طور كلي براي فلسفه دو اصطلاح رايج است يك اصطلاح قدما كه اصطلاح شايع است برابر اين اصطلاح چون فلسفه يك لفظ عام است تعريف خاصي براي آن وجود ندارد و مطلق دانش عقلي را مي‎توان فلسفه ناميد.

اما اصطلاح ديگري نيز براي فلسفه وجود دارد كه برابر اين اصطلاح فلسفه تعريف خاصي مي‎تواند داشته باشد لذا براساس اين اصطلاح در تعريف فلسفه گفته‎اند: فلسفه عبارت از علم و شناخت موجود از آن جهت كه موجود است نه از آن جهت كه تعيّن خاصي دارد مثلاً جسم است، انسان يا گياه است و مانند آن، بنابراين به طور خلاصه فلسفه به آن دانشي گفته مي‎شود كه درباره هستي با قطع نظر از مصادق آن بحث مي‎ كند.

به عبارت ديگر فلسفه آن علمي است كه درباره كلي‎ترين مسايل هستي كه مربوط به هيچ موضوع خاصي نيست و به همه موضوعات هم مربوط است بحث مي‎كند و همه هستي را به عنوان يك موضوع در نظر گرفته و درباره آن بحث مي‎كند.

موضوع

موجود به عنوان خودش و فارغ از هر گونه قيد و شرط موضوع فلسفه است، اما بايد توجه داشت كه موجود كه به عنوان موضوع فلسفه مطرح مي‎شود مراد مفهوم آن نيست بلكه مصداق خارجي آن مراد است، پس موضوع فلسفه در حقيقت همان واقعيت است كه از آن به موجود ياد مي‎شود، فيلسوف بعد از آن كه به واقع پرداخت، از دو حال بيرون نيست يا مصداق و آنچه مفهوم وجود بر آن صادق است به عنوان مصداق واقعيت مي‎شناسد و مي‎يابد. و يا افراد ماهيت را مصداق واقعيت مي‎پندارد. در صورت اول موضوع فلسفه او وجود است و در صورت دوم موضوع فلسفه او ماهية محققه و موجوده است نه ماهية من حيث هي.[5]

فائده

كاربرد فلسفه شناخت موجودات است يعني انسان به وسيله دانش فلسفه مي‎تواند موجود حقيقي را از موجودات خيالي و توهمي تميز دهد مثلاً مي‎تواند بفهمد چيزي به نام بخت، غول، اتفاق و مانند آن وجود واقعي ندارد و وجود آنان توهمي و خيالي است. از سوي ديگر انسان به روشني مي‎بيند كه خودش وجود دارد، حقايق و پديده‎هاي در خارج از ذات او نيز وجود دارند و او مي‎تواند به آنها دست پيدا كند و آنها را بشناسد، سلسله نظام هستي، مبدأ هستي، اسماء و صفات او را كاملاً بشناسد.[6] و براين اساس است كه گفته‎اند: «غايت فلسفة نظري آن است كه مشابه نظام علّي جهان خارج، به صورت نظام علمي در نفس آدمي منتقش گردد. حصول تشابه موجود بين دو نظام هستي ـ عيني و علمي ـ در خصوص مادي بودن آنها نيست بلكه در صورت و هئت اشياء است و منظور از شباهت نيز شبح و امثال آن نيست بلكه صورت و حقيقت خود هستي در روح انسان نقش علمي پيدا مي‎كند.[7] بدين جهت است كه برخي از حكما چنين خوش سروده‎اند:

كسي كو ز حكمت برد توشه اي جهانيست بنشسته در گوشه اي

تاريخچه

از نظر سير تاريخي پيشينه فلسفه به طور كلي به دو بخش تقسيم مي‎شود:

الف: بي‎ترديد از آغاز تفكر بشر همزمان با آفرينش او بوده است، و هرگاه انسان مي‎زيسته، فكر و انديشه را به عنوان يك ويژگي جدايي ناپذير با خود داشته، و هر جا انساني گام نهاده تعقل و تفكر را با خود برده است. طبيعي است كه انديشه‎هاي آغازين، از نظم و تربيت لازم برخوردار نبوده و مسايل مورد پژوهش و تحقيق دسته بندي دقيقي نداشته است چه رسد به اين كه هر دسته از مسايل، نام و عنوان خاصي و روش ويژه‎اي داشته باشد، گر چه سهم برخي از انسان‎ها در خلق انديشه‎ها بخصوص انديشه‎هاي فلسفي مربوط به شناخت هستي و آغاز و انجام آن بيشتر از ساير هم نوعان‎شان بوده و موفقيت‎هاي فراواني را درباره انديشه‎هاي فلسفي داشته و از خود به يادگار گذاشته‎اند كه از آن ميان از فلاسفه يونان افرادي مثل افلاطون و ارسطو جزء استوانه‎هاي فلسفه محسوب مي‎شود و انديشه‎هاي فلسفي متعدد و متيني از آنها به يادگار مانده است.[8]

ب: گرچه همان طور كه اشاره شد انديشه فلسفي قبل از اسلام در ميان جوامع بشري بسيار مطرح بوده، اما در جهان اسلام اين انديشه رونق و شكوفاي خاصي پيدا كرد، بدين لحاظ سير فلسفه در اسلامي جزئي از سير علوم در اسلام شمرده مي‎شود، زيرا محققان و نويسندگان تاريخ علوم، به اين نكته اذعان دارند كه بسياري از علوم از جمله فلسفه در جهان اسلام سير تكامل خاصي را پيموده است، نسبت به بعضي مسايل تقرير روشن‎تر از گذشتگان اراء شده، و نسبت به برخي ديگر تغييرات بنيادين اراء شده و اصلاح گرديد، و بسياري از مسايل عمده فلسفي جديداً توسط فلاسفه مسلمان ابداع شده و محصول ره‎آورد انديشه و فكر تعقل آنان است.[9]

بنيان گذاران

اين مسأله نيز همانند مسأله قبل در دو بخش قابل طرح است:

الف: مورخين فلسفه معتقدند كه كهن‎ترين مجموعه‎هاي كه صرفاً جنبه فلسفي داشته يا جنبه فلسفي آنها غالب بوده مربوط به حكماي يونان است كه در حدود شش قرن قبل ميلاد مي‎زيسته‎اند. گرچه در عين حال به اين نكته نيز بايد توجه داشت همان حكماي يوناني از عقايد مذهبي و فرهنگ شرقي بسيار متأثر بوده‎اند.[10]

ب: در حوزه جهان اسلام، برخي از بزرگان با اشاره به اين نكته كه حيات تعقل مسلمين مقارن با ظهور اسلام و تشكيل جامعه اسلامي است مي‎گويد: آنچه دو قرن بعد از ظهور اسلام و بعثت پيامبر اكرم در جامعه اسلامي پديد آمد، نوعي خاصي از حيات تعقلي است كه از آن به حيات فلسفي بايد نام برد كه ترجمه آثار يوناني آغاز شد گرچه در آن محدود و محصور نگرديد بلكه گذشته از شكوفا كردن مسايل قبل، ده‎ها مسأله جديد را كه هرگز سابقه نداشت طرح و تبيين گرديد، اولين فيلسوف مسلمان كه آثار و تأليفات فراواني دارد و در فهرست ابن نديم از آن نام برده شده، يعقوب بن اسحاق كِندي متوفاي 260 هجري است.[11]

و همچنين در جهان اسلام فلاسفه بزرگي ظهور كرده كه از آن جمله، ابن رشد، فارابي، بوعلي سينا، ابوريحان بيروني، شيخ اشراق، خواجه نصير طوسي، صدرالمتأهلين است كه هر كدام مؤسس يك روش فلسفي خاص بوده‎اند و در رأس يك مكتب فلسفي قرار دارند، وگرنه تعدادي كساني كه به عنوان پيروان آن مكاتب فلسفي هستند بسيار بيشتر از اين‎هاست.

گرچه مسايل فلسفي كه در جهان اسلام و توسط فلاسفه اسلامي ابداع و ابتكار شد و در واقع ره‎آورد فكر فلاسفه اسلامي است فراوان است و در آثار مربوطه به تفصيل بيان شده كه برخي از آنها قرار ذيل است:

1. اصالت وجود

2. اثبات اتحاد عاقل و معقول

3. اثبات تجرد قوه خيال

4. مسأله وجود ذهني

5. حدوث دهري

6. جسمانيت الحدوث و روحانيت البقاء بودن نفس

7. حركت جوهري

8. امكان فقري

9. وجود رابطي و رابطه

10. بسيط الحقيقه

جايگاه فلسفه در متون ديني

برخي از بزرگان حكمت درباره جايگاه فلسفه در متون ديني گفته‎اند: عامل اصلي و مؤثر در پديد آمدن تفكر فلسفي و عقلي و بقاء آن ذخاير علمي است كه در كلمات پيشوايان دين وجود دارد، براي روشن شدن اين مسأله كافي است كه ذخاير علمي اهل بيت ـ عليهم السلام ـ را با كتب فلسفي كه مرور زمان نوشته شده مقايسه گردد، آنگاه معلوم خواهد شد كه روز به روز فلسفه به ذخاير علمي نام برده نزديك شده تا در قرن يازده هجري تقريباً به همديگر منطبق گشته و فاصله‎اي جز اختلاف تعبير در ميان باقي نمانده است.[12]

با دقت در اين كلام كه توسط يكي از كارشناسان بزرگ فلسفه و متون ديني (قرآن و روايات) اظهار شده جايگاه فلسفه و انديشه عقل در متون ديني به روشني معلوم خواهد شد.

بي ‎ترديد ظرافت، دقت و موشكافي‎هاي كه در فلسفه اسلامي وجود دارد بخصوص در الهيات بالمعني الاخص، هرگز در فلسفه‎هاي غير اسلامي نمي‎توان يافت، و هر كسي كه ره‎آورد فكري و فلسفه حكماي بزرگ مسلمان بخصوص حكمت متعاليه را با انديشه‎هاي فلسفي و فلسفه غير اسلامي مقايسه نمايد بدين حقيقت اذعان خواهند نمود.

منبع

سایت اندیشه قم