الفرق بین الفرق (کتاب)
الفرق بين الفِرق و بيان الفرقه الناجيه منهم، كتابى است به زبان عربى، نوشته عبدالقاهر بن طاهر بن محمّد(متوفاى 429ق.) در معرفى فِرق و مذاهب اسلامى. ساختار كتاب مشتمل بر معرفى مؤلف، خطبه مؤلف و پنج باب و هر باب مشتمل بر فصولى است.
معرفی اجمالی
كتاب عبدالقاهر ويژه فرقه‌هاى اسلامى و نقض عقائد و آرائى است كه به زعم او مخالف فرقه ناجيه است و ظاهرا به نظر مى‌رسد كه اين كتاب صورتى ديگر از كتاب الملل و النحل او كه در تألیف آن از محاضرات و مخطوطات استادش ابواسحاق اسفراينى استفاده كرده است، باشد.
كتاب بغدادى پس از فرق الشيعه ابومحمد حسن بن موسى نوبختى متوفاى300ق. و المقالات و الفرق تألیف سعد بن عبدالله ابى خلف اشعرى (متوفاى 299 يا 301ق.) و كتاب مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين تألیف ابوالحسن اشعرى متوفاى 324ق. و التنبيه و الرد علی أهل الأهواء و البدع تألیف ابوالحسن محمد ابن احمد بن عبدالرحمن ملطى متوفاى 377ق.، قديمى‌ترين كتاب در معرفى فرق و مذاهب اسلامى است كه تاكنون به دست ما رسيده و در اين فن از ديگر كتب فرق پرمايه‌تر است، اگر چه از نظر بحث و استقراء و اشتمال بر فرق اسلامى و غير اسلامى به پاى دو كتاب هم‌رديف خود؛ يعنى كتاب الفصل في الملل و الأهواء و النحل ابن حزم اندلسى متوفاى 456ق. و ملل و نحل شهرستانى متوفاى 548ق. نمى‌رسد؛ ولى از لحاظ قدمت، فضيلت تقدم بر آن دو را دارد. اين كتاب از مآخذى است كه درباره چگونگى پيدايش فرق اسلامى و تاثير بعضى بر بعضى ديگر و نفوذ فلسفه‌هاى يونانى به ويژه افلاطونى جديد و ديانات مسيحى و يهودى و ایرانى و هندى در فرقه‌هاى اسلام معلومات سودمندى در اختيار ما مى‌گذارد.
بغدادى مطالب كتاب را در پنج باب گردآورده است:
باب اوّل درباره حديث پيامبر(ص) درباره افتراق امت اسلامى؛
باب دوّم درباره چگونگى پيدايش و تقسيم فرق مسلمين به هفتاد دو فرقه؛
باب سوّم در بيان تفصيل عقايد فرقه‌ها و اهل اهواء و اشتباهات فرق است. در اين باب به تفصيل از فرق سخن گفته شده است. او ابتدا از روافض آغاز مى‌كند كه احتمالا در زمان وى از اهميّت قابل توجّهى برخوردار بوده است. پس از آن از خوارج و معتزله و مرجئه بحث كرده است. فرقه‌هاى نجاريّه و جهميّه و بكريّۀ، از فرقه‌هایى هستند كه به اختصار بدان‌ها اشاره شده است.
باب چهارم ويژه فرقه‌هایى است كه منسوب به اسلامند؛ ولى از ديدگاه مؤلّف خارج از اسلامند. برخى از اين فرقه‌ها عبارتند از: سبائيه، بيانيه، مغيريه، خطابيه، يزيديه، باطنيه و....
باب پنجم درباره گروهى است كه - به باور مؤلف- فرقه ناجيه‌اند و آن‌ها اهل سنت و جماعتند.
فصل دوم
در فصل دوم، اين باب مؤلف به بيان اصولى كه اهل سنت و جماعت بر آن گردآمده‌اند، پرداخته و در يكى ديگر از فصول اين باب به بيان فضائل اهل سنت مى‌پردازد. اين كتاب با شهرتى كه دارد، با توجّه به آميختگى آن به تعصّب و يك‌سونگرى، فاقد اعتبار علمى است. علاّمه امينى مطالب اين كتاب را به نقد كشيده و بى‌اعتبارى آن را برملا ساخته است(الغدير؛ج 3 ص91). گويا روى كار آمدن آل بويه و گسترش نفوذ شيعه در بغداد، در نگارش كتاب بى‌تأثير نبوده است؛ چرا كه صفحات كتاب روشنگر آن است كه مؤلّف در بى‌اعتبار سازى شيعه از هيچ كوششى دريغ نمى‌ورزد. اما در عين حال اگر آن را از لحاظ نقد مباحث تاريخ حركت فكرى اسلامى مورد مطالعه قرار دهيم، هنر مصنف را در بحث از چگونگى پيدايش فرق اسلام از همان روزگاران نخستين خود و ارتباط تاريخى مسائل با يكديگر درك كرده و کیفیت تاثير افكار ایرانى و يونانى فلسفى و سريانى مسيحى را بر فكر عرب سامى درمى‌يابيم و در آن كتاب افكار كهن و فلسفه‌هاى گمشده‌اى را پيدا مى‌كنيم كه در كمتر كتابى مى‌توان آن‌ها را يافت. اگر چه بسيارى از فرقه‌هایى را كه مؤلف از آن بحث كرده از ميان رفته‌اند؛ ولى تاثير عقلى آن هنوز زنده است و اقوامى كه بعدها در اسلام پديد آمده‌اند، آن‌ها را چون ميراثى ادبى به ارث برده و در ضمن عقايد مذهبى و حيات فكرى خود تا به امروز در آميخته‌اند.
وضعیت کتاب
ترجمه‌اى از اين كتاب به انگليسى توسط خانم سيلى تحت عنوان انشعاب‌ها و فرقه‌هاى مسلمين در 1920م. در نيويورك به چاپ رسيد. همچنين هالكين قسمت دوم اين كتاب را به انگليسى ترجمه ودر 1936م. در تل آويو منتشر ساخت. محمّدجواد مشكور كتاب را ترجمه كرده و با مقدّمه و تعليقات به سال 1330ش. به چاپ رسانده است. گزيده آن نيز به قلم عبدالرزّاق دسعنى و تصحيح فليپ حتّى به سال 1924 ميلادى در مصر نشر يافته است. نسخه‌اى از آن به تصحيح مجدى فتحى السيد نيز به چاپ رسيده است. نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم محقق(كه متأسفانه نام وى براى ما معلوم نيست) و فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد: فهرست اعلام، كنيه‌ها و فهرست مطالب.
منابع
- جعفریان، رسول، گزيده كتاب‌شناسى توصيفى فرق اسلامى، آينه پژوهش، مرداد و شهريور 1369 - شماره 2، ص110 101.
- مشكور، محمدجواد، ترجمه الفرق بين الفرق، ص13-15.