جنبش اسلامی الجزایر
جنبش اسلامی در الجزایر بعد از 132 سال سلطه فرانسه و مبارزه مردم با آن، به پیروزی رسید. آنچه جنبش، بعد از پیروزی دچار آن شد، نفوذ افراد وابسته به سوسیالیسم و غرب در صفوف مجاهدان بود. این امر سبب شد که جنبش از اهداف اولیه خود دست برداشته و به طرف اهداف غیراسلامی و خواست ابرقدرت ها گام بردارد. در نتیجه بحران سیاسی بار دیگر الجزایر را فراگرفت و در اکتبر 1988 موج گسترده ای از اعتراض های اسلام گرایان به دولت «بن جدید» آغاز شد. ادامه مبارزات و مخالفت های عمومی در الجزایر باعث شد که دولت آمادگی خود را برای ایجاد دموکراسی در کشور و تجدید نظر در قانون اساسی الجزایر اعلام کند. در قانون جدید که در فوریه 1989 تدوین شد، اسلام به جای سوسیالیسم به عنوان منبع مشروعیت دولت در قانون اساسی کشور گنجانده شد.
زمینه
الجزایر، وسیع ترین کشور شمال افریقاست که در سواحل جنوبی مدیترانه قرار دارد. اسلام در میانه قرن اول هجری (هفتم میلادی) وارد این سرزمین گردید و فاتحان مسلمان تا قرن شانزدهم میلادی بر این سرزمین حکومت کردند. هم اکنون نیز 99 درصد مردم آن مسلمان و بیشتر پیرو فقه مالکی هستند.
الجزایر در تاریخ اسلام جایگاه ویژه ای دارد؛ صدها سال از مراکز مهم اسلامی در شمال افریقا به شمار می‌رفت و تا قرن شانزدهم بربرها بر آن حکومت می‌کردند و از نیمه دوم قرن شانزدهم تا سال 1830 ترکان عثمانی بر آن تسلط پیدا کردند. پس از عثمانی ها، استعمارگران فرانسوی و اسپانیایی وارد این سرزمین شدند، الجزایر از سال 1830 تا 1926 میلادی، جزو کشورهای مستعمره فرانسه به شمار می‌رفت.[۱]
ماهیت نهضت الجزایر
ورود استعمارگران در الجزایر از همان ابتدا مخالفت های مردم بومی را در پی داشت که سرانجام به قیام آنها در برابر سلطه خارجی ها انجامید. انگیزه مردم در این جنبش های رهایی بخش، مبارزه با استعمار بود. این مبارزات بعد از پایان جنگ جهانی دوم، شدت گرفت و «جبهه آزادی بخش ملی الجزایر» رهبری آن را بر عهده داشت. ملت الجزایر پس از سال‌ها جنگ و مبارزه با اشغالگران فرانسوی و بر جای گذاشتن یک میلیون شهید و هزاران زخمی1 در 5 ژوئن 1962 استقلال خود را به دست آورد.
نکته قابل توجه در مبارزات مردم الجزایر، ماهیت اسلامی آن است. حضرت آیت اللّه خامنه‌ای، با ستایش از مقاومت مسلمانان این کشور می گوید: «اسلام بود که یکصد و پنجاه سال، در الجزایر مبارزه کرد، و هم او بود که ریشه های عربیت را در آن سرزمین پابرجا نگاه داشت... و تنها به این وسیله بود که روح مقاومت، در الجزایر زنده ماند.»
بدون تردید عامل اصلی در پیروزی ملت الجزایر در برابر تجهیزات پیشرفته متجاوزان، ماهیت اسلامی جنبش الجزایر و پیروی از آموزه های رهایی بخش اسلام بود؛ زیرا «انگیزه مردم الجزایر در نبرد ضد استعماری خود ایمان به ضرورت آزادی میهن اسلامی از تسلط بیگانه، ایمان به وجوب دفاع و جهاد در برابر هر هجوم خارجی، و نیرومندترین سلاح آن ایمان به خدا و بی باکی در برابر مرگ و اعتقاد راسخ به حتمی بودن شکست دشمن، و عامل پیروزی آن آموزش هایی بود که توده مردم در راه پیروزی این جهاد آزادی بخش اسلامی در مساجد دیده بودند.»
متأسفانه جنبش اسلامی در الجزایر بعد از پیروزی، از مسیر اصلی خود منحرف شد و جبهه آزادی بخش ملی که به عنوان حزب پیروز در جنگ با فرانسوی ها قدرت را به دست گرفت، در مدت سه دهه حکومت، آرمان های اسلامی خود را فراموش کرد و الجزایر را به سوی برقراری یک حکومت غیردینی سوق داد. هنگامی که «هواری بومدین» به مقام ریاست جمهوری رسید. (1965 ـ 1978) دولتی مرکب از نخبگان نظامی، حزبی و تکنوکرات ها تشکیل داد. ایدئولوژی «بومدین» ترکیبی از سوسیالیسم، ناسیونالیسم و اسلام بود. «بومدین» می خواست برای الجزایر هویتی جدید بسازد تا بر اساس آن، هم فرانسه دوستان، هم عرب دوستان و هم اسلام گرایان را خشنود سازد و آن ایجاد الجزایری با اصول عربی و اسلامی و محتوای غیرمذهبی بود.
زمامداران جدید الجزایر که تحت تأثیر افکار غربی و غیردینی بودند، برای برآورده شدن خواسته‌هایشان از یک سو از نام اسلام سوء استفاده کردند و از سوی دیگر از فعالیت اصول گرایان، گروه های اسلامی سیاسی و حتی گروه های مذهبی مانند «القیام» و «اهل الدعوه» که فقط کارهای فرهنگی و تبلیغاتی می‌کردند و کاری به سیاست نداشتند جلوگیری کردند.
این وضعیت برای ملت الجزایر قابل تحمل نبود و مخالفت با سیاست های دولت روز به روز افزایش یافت. وضعیت سیاسی و اجتماعی الجزایر در دهه 80 که همزمان با ریاست جمهوری «شاذلی بن جدید» بود وارد مرحله تازه ای شد و اسلام گرایان با تشکیل «جبهه نجات اسلامی الجزایر» در سال 1983، مبارزات خود را برای تشکیل حکومت اسلامی در الجزایر آغاز نمودند.
نقد و بررسی جنبش اسلامی الجزایر
جنبش اسلامی در الجزایر بعد از 132 سال سلطه فرانسه و مبارزه مردم با آن، به پیروزی رسید. آنچه جنبش، بعد از پیروزی دچار آن شد، نفوذ افراد وابسته به سوسیالیسم و غرب در صفوف مجاهدان بود. این امر سبب شد که جنبش از اهداف اولیه خود دست برداشته و به طرف اهداف غیراسلامی و خواست ابرقدرت ها گام بردارد.
در نتیجه بحران سیاسی بار دیگر الجزایر را فراگرفت و در اکتبر 1988 موج گسترده ای از اعتراض های اسلام گرایان به دولت «بن جدید» آغاز شد. ادامه مبارزات و مخالفت های عمومی در الجزایر باعث شد که دولت آمادگی خود را برای ایجاد دموکراسی در کشور و تجدید نظر در قانون اساسی الجزایر اعلام کند. در قانون جدید که در فوریه 1989 تدوین شد، اسلام به جای سوسیالیسم به عنوان منبع مشروعیت دولت در قانون اساسی کشور گنجانده شد.
فضای جدید، زمینه را برای فعالیت احزاب اصول گرا و جبهه نجات اسلامی که خواهان تشکیل حکومت اسلامی در الجزایر بود، آماده کرد. جبهه نجات اسلامی در انتخابات ژوئن 1990، به پیروزی قاطعی دست یافت و این زنگ خطری برای دولت «بن جدید» بود. دولت برای محدود کردن فعالیت اسلام گرایان و جلوگیری از پیروزی جبهه نجات در انتخابات قانون گذاری کشور، دو تن از رهبران این جبهه (عباس مدنی و علی بلحاج) را به اتهام توطئه علیه امنیت کشور، بازداشت کرد. با وجود اقدامات «بن جدید» جبهه نجات اسلامی در انتخابات 26 دسامبر 1991 مجلس قانون گذاری، دو سوم کرسی ها را به دست آورد. ارتش که از این پیروزی بسیار نگران شده بود، «شاذلی بن جدید» را وادار به استعفا نمود و برای اداره کشور «شورای امنیت ملی» را تشکیل داد. اولین اقدام شورا، باطل کردن نتیجه انتخابات بود.
این تصمیم شورا که توسط ارتش انجام گرفت، خشم عمومی را برانگیخت و به درگیری خونین میان مردم و ارتش انجامید و ارتش تعداد زیادی از رهبران جبهه را دستگیر کرده و به دادگاه های نظامی تحویل داد. به این ترتیب امید ملت مسلمان الجزایر برای تشکیل حکومت اسلامی و به قدرت رسیدن جبهه نجات اسلامی و اسلام گرایان که در چند قدمی آن قرار داشتند، با دخالت استکبار و غرب توسط ارتش این کشور از بین رفت.
البته نباید از نظر دور داشت که اختلافات داخلی جبهه از نظر فکری، در ناکامی آن در رسیدن به قدرت بدون تأثیر نبوده است. زیرا در جبهه نجات اسلامی که بزرگ‌ترین حزب اسلامی در این کشور است، دو جریان و خط فکری وجود دارد:
1 ـ بنیادگرایی و اصول گرایی: این دسته مانند بیشتر بنیادگرایان، خواهان تحقق عقاید اسلامی و احکام شرع در جامعه هستند و بیشترین توجه خود را به تهاجم فرهنگی غرب و بازگشت به خویشتن از غرب زدگی و بیگانه پرستی و انجام اصلاحات در جامعه معطوف کرده‌اند. «عباس مدنی»، رهبر جبهه نجات اسلامی که از طرفداران این نظریه است، در این باره می گوید: «ما اصول گرا هستیم. به ما می‌گویند شما یک جریان اسلامی هستید؛ نخیر، ما مسلمانیم و چیزی که ملت الجزایر می‌خواهد و به طور عملی هم آن را نشان داده است، جریان اسلامی نیست، بلکه یک حقیقت تاریخی است. حکومت اسلامی نیز که به یاری خدا در آینده نزدیک در الجزایر شاهد آن خواهیم بود، یک حقیقت تاریخی، نه الگوی واراداتی خواهد بود. بنابراین، جریان یک پدید زودگذر است، ولی ما باقی خواهیم ماند.»
2 ـ «سلفیون» و وهابی های آرمان گرا: این گروه از اسلام گرایان که تفکر واپس گرایانه دارد، تحت تأثیر اندیشه های «محمد بن عبدالوهاب» قرار دارد و با انجام اصلاحات و اجتهاد در امور دینی مخالف است و خواهان عمل به ظاهر قرآن و سنت می‌باشد. در گفته های برخی از اعضای جبهه نجات اسلامی، مانند «علی بلحاج» مرد شماره دو جبهه، تفکر و بینش وهابیت دیده می شود. او آشکار گفته است: «آزادی عقیده در اسلام وجود ندارد.»
وجود این دو گرایش واقع گرایانه و سلفی، جبهه را از درون، دچار بحران کرد و اختلاف بر سر پشتیبانی از یک نظام دموکراتیک در الجزایر که اصول گرایان خواهان آن بودند، بالا گرفت. جناح سلفی عقیده دارند که حکومت اسلامی با دموکراسی تضاد دارد و به این دلیل، در رد دموکراسی و رویارویی آن با اسلام، مواضع تندی را اتخاذ کردند. این اختلاف نظر در بین رهبران جبهه نجات اسلامی باعث شد که جبهه به دموکراسی به عنوان یک وسیله برای رسیدن به قدرت نگاه کند، نه شیوه ای برای حکومت در الجزایر.
نقش اسلام و انقلاب اسلامی ایران در پیروزی ملت الجزایر
برای نهضت و حرکت های رهایی بخش جهان اسلام، می‌توان عوامل و انگیزه های زیادی برشمرد، ولی عامل اساسی در نهضت های اسلامی، «اسلام» و آموزه های آن است. در جنبش اسلامی الجزایر، مهم‌ترین نکته و عامل اصلی در شروع نهضت اسلامی الجزایر و پیروزی آن، اسلام و طرز فکر انقلابی و اجتماعی اسلامی است.
بدون شک، اسلام تنها دین الهی است که هرگاه انسان به آن رو بیاورد، تفکر آزادی خواهی، عدالت جویی و مبارزه با استبداد و مفاسد اجتماعی در قلب او شعله ور خواهد شد. شمال افریقا و از جمله الجزایر از سرزمین هایی است که اسلام در حرکت های اسلامی و استعمارستیز آن، نقش اصلی را بازی کرده است.
دکتر «احسان حقی» می‌نویسد: «اگر الجزایری ها توانسته اند علی رغم فشار فرانسوی ها، استقلال معنوی خود را حفظ کنند و در زیر فشار استعمارگران اروپایی از بین نروند، فقط یک علت داشته و آن اسلام است که همه مردم الجزایر را متشکل ساخت.»
پس اسلام همان گونه که در آغاز نقش داشت، در پیروزی جنبش اسلامی الجزایر و حرکت های بعدی نیز نقش خود را ایفا کرد. افزون بر عامل اسلام، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در روند اسلام گرایی، تداوم مبارزه و اهداف جنبش الجزایر اثرات زیادی داشت.
«هرایر دکمجیان» گسترش بنیادگرایی اسلامی در الجزایر را با جنبش های اسلامی در جهان عرب و انقلاب اسلامی ایران در ارتباط می داند و می‌نویسد: «شکست آشکار سیاست های توسعه ملی با گسترش هویت اسلامی در میان جمعیت رو به رشد و جوان الجزایری که تحت تأثیر قدرت گرفتن اسلام گرایی در ایران و جهان عرب بودند، همراه شد. شکاف های طبقاتی در اثر یک شکاف نسلی میان نخبگان سیاسی ـ اقتصادی غیرمذهبی و غرب زده، و یک طبقه رو به رشد جوان، تحت تأثیر اسلام مردمی تقویت شد.»
بدون شک جنبش اسلامی الجزایر پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با بهره گیری از اندیشه های سیاسی امام خمینی رحمه الله، از نظر فکری و ایدئولوژی تقویت شد.
طرح تشکیل حکومت اسلامی در الجزایر که از سوی دکتر «عباس مدنی» رهبر جبهه نجات اسلامی و اصول گرایان مطرح شد، در همین راستا و در ارتباط با پیوند روحی و معنوی رهبران نهضت اسلامی الجزایر با انقلاب اسلامی ایران صورت گرفت. به خاطر همین پیوند و ترس از نفوذ انقلاب ایران، کفر جهانی و عوامل غرب سعی نمودند که از پیروزی جبهه نجات اسلامی جلوگیری کنند.
یک دیپلمات بلندپایه غربی در این زمینه می گوید: «وقتی که ایران یک کشور اسلامی شد، جهان عرب به شدت تکان خورد، اگر الجزایر در اختیار اصول گرایان قرار گیرد، تأثیری بس شگرف بر منطقه می‌گذارد، درست مانند آنچه ما با سقوط رژیم های کمونیستی در اروپای شرقی شاهد بودیم.»