اعجاز قرآن

÷

نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.

یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در

نام	اِعْجاز قرآن

قرآن کریم معجزه جاویدان پیامبر خاتم­(ص) است و در برگیرنده معارف و مفاهیم عمیقی برای هدایت انسان‌ها به سوی کمال است. اولین گام برای ورود به این دریای بیکران شناخت دقیق و فهم صحیح آن است که فهم صحیح آن نیاز به مقدماتی از علوم قرآنی دارد. یکی از این مقدمات اعجاز قرآن است که از گذشته تاکنون مفسران و قرآن‌پژوهان به اندیشه و تأمل پیرامون آن پرداخته­‌اند.

معنای لغوی و اصطلاحی معجزه

معجزه از ریشه‌ی «عجز» بوده و «عجز» به معانی‌ای همچون بن و پایان یک شی یا به معنای ضعف به كار رفته است؛ چنانكه خلیل بن احمد می‌نویسد:

«العجز نقیض الحزم»«عجز نقیض استحكام است.»

لغویون در تبیین واژه اعجاز نیز با الهام از اصل لغویِ این واژه،‌ آن را به معنای ناتوان كردن طرفِ مقابل خود دانسته‌اند. طریحی در این باره می‌نویسد: «الإعجاز أن یأتی الإنسان بشی‏ء یعجز خصمه و یقصر دونه

باتوجه به این معانی، می­توان گفت اعجاز به معنی ایجاد ناتوانی و عجز در طرف مقابل می‌باشد.

در خصوص تعریف اصطلاحی معجزه به چند تعریف از صاحب‌نظران می­پردازیم:

الف) علامه حلی(ره) در تعریف معجزه می­گوید: «معجزه، وقوع چیزی است که تحقق آن امر عادی نیست و یا سلب و نفی چیزی می­باشد که عادی بوده است. در معجزه لازم است تا خرق عادتی صورت بگیرد و مطابق با همان ادعای آورنده آن باشد»

ب) جلال­الدین سیوطی معجزه را این چنین تعریف می­کند: «معجزه عمل و کاری خارق­العاده و فوق طاقت بشری است که همراه با تحدی و معارضه طلبی است، ضمن آنکه نظیر و مانندی مانند آن وجود ندارد».

ج) شیخ ابوالفتح رازی، مولا محسن فیض کاشانی، سید محمد جواد بلاغی این چنین تعریف کرده‌­اند: «معجزه کاری است خارق­العاده و فوق طاقت بشری که با تعلیم و تعلّم بدست نمی­آید و مدّعی نبوت به عنایت مخصوص خدا، آن را ابراز می­دارد تا شاهد صدق نبوّت و ادّعایش باشد».

تفاوت­های معجزه همراه با خوارق عادت دیگر

معجزه یک امر خارق­العاده­ای است که علتی برتر از علل طبیعی دارد. از این رو می‌توان گفت:

1. اولا معجزه قابل آموزش نیست، در حالیكه امور خارق عادت را می‌توان یاد گرفت؛
3. ثانیا معجزه قابل معارضه و هماوردی از سوی انسان‌ها نیست، در حالیكه امور خارق عادت را می‌توان مغلوب كرد؛
5. ثالثا هدف معجزه اثبات نبوت شخص مدعی نبوت است، در حالیكه هدف در امور خارق عادت غیر از این است.

ضرورت ارائه معجزه از سوی پیامبران

ارائه معجزه از سوی پیامبران دلیلی برای اثبات حقانیت آنها و صدق گفتارشان است. در این میان مردم دو دسته هستند. کسانی که با طهارت باطنی خود درستی گفتار پیامبران را قبول می­نمایند. بدون اینکه معجزه­ای برای آنها آورده شود، ولی بعضی از انسان‌ها تا زمانی که شواهد و قرائنی درباره‌ی ادعای پیامبری اشخاص نبینند به او ایمان نمی­‌آورند، لذا طبیعی است که از مدعّی پیامبری درخواست معجزه نمایند تا یقین کنند او از سوی خداست. در این صورت آوردن معجزه از سوی پیامبر، امری ضروری است. علامه طباطبائی در این باره می‌فرماید: «اعجاز برای اثبات معارف الهی نیست، اعجاز برای اثبات رسالت و تصدیق پیامبری آنهاست». از سویی دیگر می­توان گفت معجزه پیامبران راه را بر مدّعیان دروغین پیامبری می­بندد؛ زیرا همینکه آنها ادعای پیامبری کنند، مردم از آنها معجزه می­خواهند و وقتی نتوانستند معجزه­ای ارائه دهند نادرستی ادعایشان ثابت می­شود.

تحدی قرآن، دلیل اعجاز آن

تحدی یعنی مبارزه‌طلبی قرآن که دلیل اعجاز قرآن است؛ زیرا جن و انس را به آوردن همانند آن حتی به یک سخن مثل قرآن طلبیده است. در مورد آیات تحدی توجه به چند نکته حائز اهمیت است:

1. دعوت جهانی: قرآن می­فرماید: «لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى‏ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ»؛ اگر همه‌ی افراد انسانها و حتی جنّ­ها جمع شوند نمی­توانند مثل قرآن را بیاورند. این همانند خواهی و مبارزه طلبی یک دعوت جهانی و ضروری همه‌ی افراد بشری و جنیان است.
3. شامل همه‌ی زمانها: این تحدی از زمان پیامبر(ص) شروع شده و همچنان ادامه دارد و محدود به زمان خاصی نیست. چنانکه خداوند می­فرماید: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا»؛ اگر در گذشته نتوانستید مثل قرآن را بیاورید هرگز هم نخواهید توانست.
5. دعوت به همکاری کفر پیشگان: خداوند در این مورد می­فرماید: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقینَ»؛ آیا کفر پیشگان می­گویند: رسول، قرآن را به هم بافته، بگو اگر راست می­گویید هر که را غیر خدا می­خواهید دعوت کنید و ده سوره همانند قرآن بیاورید. در این آیه از کافران به صورت گروهی و با همکاری هم خواسته شده تا اگر می­توانند ده سوره مثل قرآن بیاورند.
7. این دعوت و همانند سازی به چندین شیوه در قرآن آمده است؛ گاهی دعوت به آوردن کتابی مثل قرآن، گاهی آوردن ده سوره مانند قرآن، گاهی آوردن یک سوره و گاهی آوردن سخنی مانند قرآن خواسته شده است.

معارضه ­کنندگان با تحدی قرآن در طول تاریخ

اینک به ذکر چند نفر از کسانی که به معارضه با قرآن برخاسته‌­اند و تلاششان نافرجام بوده است می­پردازیم:

اسود عَنسی یمنی، وی در زمان پیامبر ادعای نبوت کرد. او به یمن، نجران و صنعا حمله کرده و حاکم آنجا شد. وی که فردی کاهن و شعبده‌‌باز بود مورد لحن پیامبر(ص) قرار گرفت و بعد از رحلت پیامبر به دست فیروز دیلمی ایرانی کشته شد. برخی از آیات ساخته شده وی عبارتند از: «سبح اسم ربک الاعلی، الذی يسَّر علی الحبلی. فاخرج منها نمسة تسعی، من بين اضلاع و حشی فمنهم من يموت و يدسّن فی الندی. و منهم من يعيش و يبقی».

مسيلمه کذاب: وی از یمامه جنوب غربی بحرین قیام و ادعای نبوت کرد. آمده است که در سال هفتم هجری پیامبر(ص) نامه­ای به فرمانداری یمامه فرستاد و آنها را به اسلام دعوت کرد. مردم آنجا مسلمان شدند و گروهی را با مسيلمه نزد پیامبر فرستادند. مسيلمه وقتی به وطن برگشت ادعا کرد که با محمّد در نبوت شریک شده است و نامه‌­ای به این مضمون به پیامبر نوشت: «من مسيلمه رسول الله الی محمد رسول الله! اما بعد فان لنا نصف الارض و لقريش نصفها و لکن قريش لا ينصفون والسلام عليک».

پیامبر در پاسخ نوشت: «بسم الله الرحمن الرحيم من محمد النبی الی مسيلمه الکذّاب، اما بعد فان الارض لله يورثها من يشاء من عباده و العاقبه للمتقين، والسلام علی من التبع الهدی». یکی از آیات ساخته شده مسيلمه کذّاب از این قرار است: «الم تر الی ربک فصل بالحبلی اخرج منها شمة تسع من بين صفات وحشی. مدّتها از او خواسته شد تا دست از ادعای دروغینش بردارد ولی نپذیرفت تا اینکه سرانجام در سال یازده هجری خالد بن ولید با سپاهی فتنه او را برکند.

لازم به ذکر است که در سپتامبر 1997 شرکتی آمریکایی 4 سوره جعلی در اینترنت منتشر کرد به نام­های سورة التجسد، سورة الايمان، سورة الوصايا، سورة المسلمون که این سوره­‌ها بارها توسط فضلا نقد شده و بی­پايگي آن اثبات شده است.

وجوه اعجاز قرآن

اعجاز قرآن از جهات مختلفی می­تواند باشد. برخی از این جهات را خود قرآن درباره‌ی آنها، تأکید دارد و تحدی کرده. نسبت به برخی دیگر در قرآن تحدی خاصّ وجود ندارد و نسبت به این موارد از وجوه اعجاز دیدگاههای مختلف وجود دارد. در ابتدا وجهی از اعجاز قرآن را که خود آیات قرآن، آنها را بیان کرده می­پردازیم.

هماهنگی و عدم اختلاف

خداوند در قرآن به این وجه از اعجاز اشاره کرده و می­فرماید: «أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيراً»؛ آیا به تدبر در قرآن نمی­‌اندیشند، اگر آن از سوی غیرخدا می­بود ناهماهنگی بسیاری در آن یافتند.

درباره‌ی اعجاز قرآن از جهت هماهنگی بر سه موضوع تأکید شده است:

الف ـ آیات قرآن از هماهنگی کامل در همه‌ی ابعادش برخوردار است.

ب ـ ملازمه و ارتباط وثیقی بین از سوی بشر بودن قرآن و راه یافتن اختلاف و ناهماهنگی فراوان در آن وجود دارد.

ج ـ این ملازمه و آن هماهنگی با تدبّر در آیات شریفه برای انسانها قابل کشف و دریافتن است.

در توضیح بیشتر می­توان گفت: قرآن که در طول 23 سال تدریجاً در مکه و مدینه و در حالات مختلف مثلاً در جنگ و صلح و ..... بر پیامبر نازل شده است و از طرفی درباره‌ی همه‌ی امور از حِکَم و مواعظ گرفته تا مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، اعتقادی و هنری سخن گفته است، در عین حال یک یکنواختی و همسویی شگفتی در این کتاب آسمانی به چشم می­خورد و هیچ اختلافی مشاهده نمی­شود. ولی اگر این کتاب، توسط دست بشری ساخته شده بود در آن موارد متعددی از اختلاف و ناهماهنگی مشاهده می­شد؛ زیرا انسان همواره از نقصی برخوردار است.

فصاحت و بلاغت(اعجاز بیانی)

در این ­باره نیز از سوی قرآن تحدی صورت گرفته، هر چند که در آیات تحدی، تعبیری که دال بر اعجاز قرآن در فصاحت و بلاغت باشد به روشنی دیده نمی­شود، ولی آیات پنج­گانه‌ی تحدی، ناظر بر این وجه از اعجاز می­باشد؛ زیرا همانطور که می‌دانیم پیامبران معجزاتی هماهنگ و هم سنخ با آنچه که در زمان آنها مشهور بود، می­آوردند تا اعجاز آن اثبات گردد. مثلاً در زمان حضرت موسی(ع) که سحر و جادوگری به اوج خود رسیده بود معجزه‌ی ایشان همسان با سحر یعنی تبدیل عصا به اژدها بود. بر این اساس آنچه هم که در زمان نزول قرآن در میان اعراب رواج داشت، برتری فصاحت و بلاغت آنها دست کم بر امتهای معاصر خود بود، لذا معجزه‌ی پیامبر هم باید دارای این وجه از وجوه اعجاز باشد و مخاطبان خود را از اين طریق به تحدی دعوت کند.

در مورد معنای لغوی بلاغت آمده است: «به نهایت رساندن معنا و اکمال آن»، یا بلاغت: «یعنی رساندن معنا به بهترین قالبهای الفاظ» و فصاحت به معنای «شیوایی کلمات و روانی تلفظ آنها و گوشنواز بودن سخن».

برخی از محققان اعجاز بیانی را در سه شکل زیر عنوان کرده­اند:

الف- فصاحت در الفاظی که بر معنایی حمل می­شوند و عاری از پیچیدگی و روان و گویا هستند.

ب- بلاغت در معنا که محتوای بهترین سیاق ارائه شده است.

ج- پایه ­ریزی نظم و سیاق بر بهترین شکل نظم.

علامه طباطبایی نیز اعجاز بیانی را در سه بخش بیان می­کند:

1. تسلط بر زبان، واژه‌­ها و شناخت آنها
2. قدرت بیان
3. قدرت فکر و لطافت ذوق

به­طور خلاصه می­توان گفت: اعجاز بیانی قرآن در موارد زیر نهفته است:

1. گزینش واژه­ها؛ که ویژگی کلی واژه­های قرآن را در استواری و درستی واژه­ها، آشنایی واژه­ها، خوش­آهنگ بودن واژه­ها، ادب در گزینش واژه­ها، نکته رسانی در گزینش واژه­ها، هماهنگی آهنگ واژه­ها با معانی، عمیق بودن واژه­ها و ..... می­توان دانست.
2. برخورداری تعابیر قرآن (اعم از حروف و کلمات آن) از جایگاهی خاص و سنجیده
3. نفی مترادفات در قرآن؛ به این معنا که هر لفظی در قرآن به جای خود به کار رفته و قابل جایگزین شدن نمی­باشد.
4. روانی الفاظ و عبارات آن.
5. در قرآن «استعارات»، «تشبیهات»، «کنایات» و ..... در جای خاص خود به کار رفته است.
6. تناسب آیات و رعایت فواصل؛ هر چند که آیات قرآن در حالات و مراحل مختلف بر پیامبر نازل شده­اند و هر کدام مربوط به حادثه‌ی خاصی بوده ولی مجموع آیات، در ارتباط با هم و برای هدف واحدی نازل شده­اند.تناسب فاصله هم از اعجاز و شگفتی‌های قرآن است. در قرآن، رعایت فواصل به بهترین شکل آن تصور شده است.
7. آغاز سوره­ها، آغاز هر کدام از سوره­های قرآن نیز از بلاغت و زیبايی خاصی برخوردار است؛ بعضی با حروف مقطعه، حمد و ثنای الهی، قسم، سؤال و ..... آغاز شده­اند.

امّی بودن آورنده

سوّمین وجه از وجوه اعجاز که قرآن به آن تأکید و تحدّی نموده راجع به شخصیت پیامبر(ص) و درس نخواند و به مکتب نرفته بودن ایشان است. در قرآن آمده است: «وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمينِكَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ»؛ و تو پیش از فرود آمدن قرآن، نوشته‌­ای را نمی‌خواندی و نه به دستانت آن را می­نوشتی در آن صورت یاوه‌گویان دو دل می­شدند.

این آیه بر این امر دلالت دارد که اعجاز قرآن با امی بودن پیامبر به گونه‌­ای مطرح می­شود که حتی برای یاوه گویان هم جای شک و تردید باقی نمی‌ماند.

همچنین در آیه‌ی دیگری هم به امی بودن پیامبر اشاره شده است:«فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ»؛ پس به خدا و فرستاده درس ناخوانده او که به خدا ایمان دارد، ایمان بیاوريد.

در واقع پیامبری که چهل سال از عمر خود را پیش از بعثت گذارند، و از او هیچ نثری و شعری دیده نشده، ولی ناگهان چنین پیامبری کتابی را عرضه می­دارد که عقلای روزگار در مقابلش در حیرت می­مانند. قرآن به این نکته اشاره کرده است: «قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَ لا أَدْراكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»؛ بگو اگر خدا می­خواست آن را بر شما نمی­خواندم و خدا شما را بدان آگاه نمی­گردانید. قطعاً پیش از آن روزگاری در میان شما به سر برده­ام. آیا فکر نمی­کنید؟

این آیه در واقع زندگی قبل از بعثت پیامبر را گواه بر از سوی خدا بودن قرآن دانسته است. همچنین قرآن سخن کسانی را که می­گفتند پیامبر، معلمی رو می­داشته را رد می­کند: «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِيٌّ مُبين‏»؛ و نیک می­دانیم که آنان می­گویند: جز این نیست که بشری به او می­آموزد، زبان کسی که این نسبت را به او می‌دهند غیر عربی است و این قرآن به زبان عربی روشن است.

می­توان گفت که پیامبری که امّی و درس نخوانده است کتابی را آورد، که هم الفاظش و هم معانی­اش فوق­العاده و معجزه است و از این جهت به شخص پیامبر تحدی شده که اگر می­توانند مثل چنین قرآنی بیاورند.

اعجاز اخبار از غیب

یکی دیگر از وجوه اعجاز قرآن، تحدی آن به اخبار غیبی است. علامه طباطبایی در این مورد بیان می­نماید: خداوند در آیات زیادی به اخبار غیبی خود تحدی نموده و فرموده که اگر در آسمانی بودن این کتاب شک دارید کتابی مثل آن شامل اخبار غیبی بیاورید.

به عنوان مثال فرموده است: «تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحيها إِلَيْكَ ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقين‏»؛ این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می­کنیم، پیش از این نه تو آن را می­دانستی و نه قوم تو. اخبار غیبی قرآن بگونه‌­ای است که هم خبر از گذشته و سرگذشت انبیای پیشین و امتهای آن می­دهد و هم خبر از آینده می­دهد.

اخبار غیبی از این جهت اعجاز است که:

الف ـ این پیشگوئی‌ها قاطع و محکم است و تردید، شاید و گمان در آنها نیست.

ب ـ این پیشگوئی‌ها را بعد از تحقق ما نشان اعجاز می­دانیم و گرنه صرف پیشگویی که معجزه نیست. بدون تردید، برخی از پیشگوئیهای دیگر قرآن نیز حتماً تحقق خواهد یافت.

ج ـ این پیشگوئی‌ها متکی به آمار، شواهد و قرائن نیست. خبرهایی از تاریخ است بدون هیچ زمینه‌ی موجودی.

اکنون نمونه­‌هایی از اخبار غیبی و پیشگوئی‌های قرآن را بیان می­کنیم:

الف ـ خبر از گذشته: مانند اخباری از سرنوشت گذشتگان مثل قوم سبأ، قوم عاد، قوم ثمود و ..... خداند در این زمینه می­فرماید: «قيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ. تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحيها إِلَيْكَ ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ‏»؛ به نوح گفته شد: ای نوح! سلامت و برکت ما بر تو و بر تمام امت‌ها که با تو هستند، فرود آی ..... اینها از خبرهای غیبی است که بر تو وحی می‌کنیم نه تو و نه قوم تو، قبل از این، اینها را نمی­دانستند.

اینها آیاتی است که درباره نوح و سرگذشت عبرت انگیزش آمده و سپس اشاره می­کند که این اخبار، غیبی بوده و کسی از آنها آگاهی نداشته است.

ب ـ خبر از آینده مانند غلبه‌ی روم

امپراطور روم در سال هفتم میلادی رو به ضعف و ناتوانی بود و از سوی دیگر خسرو پرویز با توجه به این موضوع به سرزمین روم می­تاخت و آنجا را یکی پس از دیگری فتح می­کرد. شهرهای بین دجله و فرات د و شهرهای سوریه و مصر را تسخیر و بر مرزهای اورشلیم می‌تاخت و همچنان در فکر پیروزی‌های دیگر بود که این آیات بر مسلمانان نازل شد: «غُلِبَتِ الرُّومُ. في‏ أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ. في‏ بِضْعِ سِنينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ»؛ رومیان شکست خوردند و این شکست در سرزمین نزدیکی رخ داد، امّا آنها بعد از مغلوبیت، بزودی غلبه خواهند کرد، در چند سال؛ همه کارها از آن خداست چه قبل و چه بعد و در آن روز مؤمنان به خاطر پیروزی دیگری خوشحال خواهند شد.

در این قسمت از بحث بعضی از وجوه دیگر اعجاز را که تحّدی خاصی نسبت به آن از سوی قرآن صورت نگرفته، ولی دانشمندان آنها را از وجوه اعجاز می­دانند را بر می­شمریم.