قم

قُم از شهرهای مذهبی ایران و از پایگاه‌های تشیع است. به گفته برخی از ایران‌ شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده و قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد. پیشینه تشیع در قم به هجرت خاندان اشعریون از کوفه به این شهر در قرن نخست قمری برمی‌گردد. دفن حضرت معصومه(س) در قم و به دنبال آن، مهاجرت امامزادگان و سادات، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد.

قم

نام کشور	ایران
مکان	ایران/شهرمقدس قم
شهرت	آرامگاه حضرت معصومه (س)
زبان رسمی	فارسی

وجه تسمیه قم

اینکه شهر قم در گذشته چه نامی داشته و چگونه به این اسم معروف شده است، به خوبی معلوم نیست . آنچه از منابع تاریخی و تحقیقات برخی از محققان استفاده می‌شود، این است که این شهر در کلمات قدما به تعابیر مختلفی مانند: کُم، کومه، کمندان، کونایا، کوآما، و غیر اینها نام برده شده و پس از فتوحات اسلامی یکی از کلمات (کومه) یا کمیندان با عروض تخفیف و تعریب به آن، به صورت قم در آمده است. صاحب تاریخ قم به نقل از احمد بن محمد برقی (م274) می‌نویسد: زمین قم محل گردآمدن آب رودخانه‌ها و علف‌زار بود. چون در اصطلاح عرب به چنین محلّی قم گفته می‌شد، این محل به اسم قم معروف شده. او همچنین نقل کرده است که صحرانشینان برای آب و علف این محل، در این سرزمین فرود می‌آمدند و خانه‌هایی که برای سکونت خود درست می‌کردند، کومه نامیده می‌شدند. این کلمه به تدریج تخفیف یافت و به صورت کُم در آمد، سپس به کلمه قم معرّب گردید و به این اسم معروف شد. باز صاحب تاریخ قم، به نقل دیگری از حمزه بن حسن، صاحب تاریخ اصفهان، می‌نویسد که قم از کلمه کمیدان که یکی از بلوک‌‌های قدیم آن بوده، تخفیف یافته و به صورت کلمه قم درآمده و این همان قولی است که یاقوت حموی در این باره نقل کرده است. در روایات اسلامی آمده: پیامبر اسلام به هنگام عروج به آسمان‌ها ابلیس را مشاهده کرد که در این سرزمین نشسته و دستانش را تا مرفق بر زانوها انداخته است. وقتی جبرئیل او را معرفی کرد، پیامبر اسلام خطاب به او فرمود: «قم؛ (یعنی برخیز)، ای ملعون!...» از مضمون روایت مزبور بر می‌آید که ابلیس از این سرزمین رانده شده و این شهر جزء بلاد امن الهی قرار گرفته است. این گونه روایات هم سبب اشتهار کلمه قم برای این شهر در بین مسلمانان شده است. به هر حال، سبب تسمیه این شهر هر چه که باشد، در زبان روایات به ویژه روایات منقول از امام صادق(ع)، این شهر با همین نام ذکر شده است و ساکنان آن مورد توجه قرار گرفته‌اند.

جغرافیا

استان قم با وسعت 11238 کیلومتر مربع در کریدور مرکزی ایران بین مختصات جغرافیایی 50 درجه و 6دقیقه تا51 درجه و 58 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ و 34درجه و 9 دقیقه تا 35 درجه و11 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا واقع شده است و دارای جمعیتی بالغ بر 1060،000 نفر می باشد.این استان با دارا بودن ویژگی های خاص فرهنگی ،زیر ساختهای مناسب و منابع لازم ، چشم انداز روشنی را در افق توسعه 1404 ترسیم نموده است و در صدد است با بهره گیری از پتانسیلها، منابع ملی و استانی شاخصهای توسعه اقتصادی را ارتقا بخشد.

وجود اماکن مقدس ، مراکز علمی، آثار تاریخی و فرهنگی، موقعیت خاص جغرافیایی، گسترش فناوری اطلاعات (IT) و توجه روز افزون گردشگران به این استان بسترهای لازم را جهت سرمایه گذاری در بخشهای مختلف فراهم نموده است.

موقعیت طبیعی

بخشی ازمحدوده استان قم به ویژه دهستان قم رود در محدوده پارک ملی کویر قرار دارد . قم به دلیل داشتن مناطق و روستاهای متنوع در موقعیت های مختلف جغرافیایی دارای آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی است و آب و هوای روستاهای آن از کویری و بیابانی تا سرد و کوهستانی تغییر می کند و بر اساس همین تنوع اقلیمی، موقعیت کشاورزی و پوشش گیاهی آن نیز متفاوت شده است . گونه های کیلیا ، سودا ، گز ، بادامک و پسته وحشی و گیاهانی که کاربرد دارویی و صنعتی دارند همچون خارشتر ، پیچک ، گراس ،‌ اشنان ،‌ اسپند ، شیرخشت و شیرین بیان در استان قم وجود دارند که گونه های استان قم را تشکیل می دهند .

شهرستان ها

کهک :

یکی از بخشهای استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله ی مرکز بخش (کهک) تا قم 30 کیلومتر است. سابقه ی بخشداری کهک به بیش از 70 سال می رسد و از نظر جمعیت بعد از بخش مرکزی در مکان دوم قرار دارد. این بخش دارای دو دهستان کهک و فردو و 18 روستا است.به غیر از مناطق ییلاقی، وجود آثار متنوع در منطقه نشان از قدمت و پیشینه تاریخی و فرهنگی شهر کهک دارد و هر یک عامل مهمی برای جذب گردشگران و زائران است.

خلجستان :

با مرکزیت دستجرد، یکی دیگر از بخشهای استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله مرکز آن تا شهرستان قم 55 کیلومتر است. این بخش دارای دو دهستان (دستجرد و قاهان) و 64 آبادی است. محور فعالیتهای اقتصادی مردم منطقه کشاورزی و بیشتر به صورت کاشت درختان سردسیری و انواع صیفی جات است. به غیر از کشاورزی مراکز اقتصادی دیگری نظیر ناحیه ی صنعتی خلجستان، دامداری صنعتی و سنتی، وجود بیش از 100 واحد مرغداری و گلخانه ی کوثر با 27 واحد فعال در زمینی به وسعت 220 هکتار از دیگر منابع اقتصادی منطقه است.

جعفرآباد :

جعفرآباد یکی از بخشهای استان قم می باشد و مرکز آن شهر جعفریه در 35 کیلومتری شمال غربی قم است . این بخش در مسیر راه ارتباطی استانهای غربی و مرکزی کشور قرار دارد. از جاذبه های طبیعی این بخش، روستاهای خوش آب و هوای طغرود، دولت آباد و گلستان را می توان نام برد.

سلفچگان :

بخش سلفچگان یکی از بخشهای قم می باشد که حدود 10 هزار نفر جمعیت و تا مرکز شهرستان 40 کیلومتر فاصله دارد. این بخش دارای دو دهستان راهجرد و نیزار می باشد. بخش سلفچگان با داشتن منطقه ی ویژه ی اقتصادی و شهرک صنعتی از اهمیت خاصی برخوردار است. در این منطقه که حدود 2 هزار هکتار وسعت دارد، بیش از 60 کارخانه و بخشهای اقتصادی فعالیت می کند.

قنوات :

یکی از دو شهر بخش مرکزی است که در 8 کیلومتری شمال غربی شهر قم واقع شده است. یکی از مهمترین جاذبه های طبیعی قنوات را می توان کویر عنوان کرد که علاقه مندان فراوانی را به سوی خود جلب می کند

نژِاد مردم قم :

اهالی قم از نژاد آریایی هستند و از برخی اقوام ایرانی چون عرب ها ، ترک ها و بختیاری ها در این منطقه زندگی می کنند . خانواده قمی متشکل از پدر ، مادر ، فرزندان و گاهی پدربزرگ و مادر بزرگ خانواده است . امروزه در مناطق شهری ؛ خانواده ها به صورت جمعی زندگی نمی کنند و فقط در مناطق روستایی و عشایری بافت خانواده ها هم چون گذشته بزرگ و دسته جمعی است. مراسم های سوگواری نیز به دو شیوه شخصی و مذهبی انجام می گیرد و همان آداب کلی مرسوم در ایران در این جا نیز حاکم است.

تاریخچه

به گفته برخی از ایران‌شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده است. بیشتر تاریخ‌نگاران سابقه این شهر را به قبل از اسلام برگردانده‌ و از شهر باستانی قم یاد کرده‌اند.در منابع تاریخی نام برخی از حاکمان قم در دوره باستان آمده است.البته برخی مورخان تأسیس این شهر را پس از ورود اسلام به ایران و در سال ۸۳ق یا ۹۳ق دانسته‌اند. بیشتر مورخان، فتح قم را در ۲۳ق به دست ابوموسی اشعری دانسته‌اند. البته بعضی از گزارش‌ها، فاتح قم را مالک بن عامر اشعری و بعضی دیگر احنف بن قیس می‌دانند. در جمع بین دو قول نیز گفته‌اند که مسلمانان در جای شهر و قلعه‌های قدیم، شهر جدیدی احداث کرده‌اند. پایه‌گذار شهر جدید را طلحة بن احوص اشعری می‌دانند.

در دوره عباسیان

در زمان عباسیان در قم قیام‌هایی علیه حاکمان وقت شکل گرفته است:

قیام علیه مأمون:

مردم قم در سال ۲۱۰ق از پرداخت خراج به خلیفه عباسی سرباز زدند، و علیه او شورش کردند. مأمون لشکری به فرماندهی علی بن هشام مروزی به سوی قم فرستاد و آنان را سرکوب کرد و مالیات را افزایش داد. علت قیام اهالی قم موافقت نکردن مأمون با درخواست آنان مبنی بر معافیت از خراج بوده است. هنگامی که مأمون از مرو به بغداد می‌رفت چند روزی در ری اقامت کرد و مردم این شهر را از پرداخت خراج معاف داشت. مردم قم در نامه‌ای از مأمون خواستند تا آنان را نیز از پرداخت مالیات معاف بدارد اما مأمون موافقت نکرد و این منجر به شورش علیه او شد. همچنین در سال ۲۱۵ق مردم قم دست به شورش زدند و حاکم عباسی را از شهر بیرون کردند، مأمون سپاهی فرستاد شورش را سرکوب کرد. حسن بن محمد قمی تاریخ این واقعه را سال ۲۱۷ق می‌داند.

قیام علیه معتصم:

در اوایل خلافت معتصم مردم قم دست به شورش زده و حاکم شهر را بیرون کردند. معتصم لشکری روانه قم کرد. لشکر او خساراتی به این شهر وارد کرد. قیام علیه معتز؛ در زمان خلافت المعتز بالله فرزند متوکل یک بار دیگر اهالی قم از اطاعت خلیفه سرپیچی کردند، معتز «موسی بن بغا» را که برای جنگ با علویان مازندران با لشکری انبوه گسیل داشته بود به قم فرستاد. آنها قم را با زور تصرف کرد و گروه کثیری از مردم شهر را کشتند و عده‌ای از رؤسا و مشاهیر قم را دستگیر کرده، به بغداد فرستادند.<refبلاذری، فتوح‏ البلدان، ۱۹۸۸م، ص۳۰۷></ref> قمی‌ها از امام حسن عسکری(ع) چاره‌جویی کردند، حضرت دعایی برای آنان ارسال کرد تا آن را در قنوت نماز بخوانند. قیام علیه مقتدر؛ وی با فرستادن حسین بن حمدان شیعی، توانست با قمی‌ها کنار بیاید، هنگام ورود حسین بن حممردم قم از وی استقبال کردند، و گفتند: ما با کسی جنگ می‌کنیم که با مذهب ما مخالف باشد. میان ما و تو اختلافی نیست.

قیام علیه معتضد:

معتضد حکمرانان غیر شیعی را به قم فرستاد. قمی‌ها حکمرانان وی را از شهر بیرون کردند، وی ابراهیم بن کلیخ را برای دفع شورش به قم فرستاد، ابراهیم نتوانست شورش را مهار کند، خلیفه از امیر اسماعیل سامانی برای دفع شورش قم کمک خواست، امیر اسماعیل شورش را خواباند، و یحیی بن اسحاق شیعی را به حکومت گماشت.

حکومت آل صفی بر قم

آل صفی، خاندانی محلی و شیعی در قرن هشتم قمری بودند که بر قم حکومت می‌کردند. در دوران حکومت آنان بناهایی بر مرقد برخی از امامزادگان ساخته شده است. از جمله سید سربخش، مقبره شاه احمد قاسم، بقعه خدیجه خاتون، امامزاده ابراهیم و ابواحمد محمد بن حنفیه است. همچنین کتاب تاریخ قم، در این دوره ترجمه شده است.

دوره صفویه

شاهان صفوی به قم نگاه ویژه‌ای داشتند. در دوره حکومت آنان، برخی از بناهای تاریخی قم مانند حرم حضرت معصومه و مسجد امام حسن عسکری بازسازی شد. نخستین ضریح مرقد حضرت معصومه در دوره شاه‎ طهماسب اول ساخته شده است. مدارس دارالشفاء، آیت‌الله بروجردی و فیضیه در دروه صفویه بنا شده است. شاه عباس دوم نیز به قم می‌آمده است. چهار تن از پادشاهان صفوی در این شهر مدفونند.

تشیع در قم

تا اواخر قرن چهارم هجری از زندگی مردم غیر مسلمان در این منطقه خبر داده شده، ولی پس از قرن چهارم مردم منطقه به طور عموم مسلمان معرفی شده‌اند. مردم قم پس از فتح این منطقه به دست مسلمانان، با دین اسلام آشنا شدند و از ابتدا مذهب تشیع را برگزیدند. ظهور و سیر تشیع در قم تا پایان غیبت صغری گر چه مردم شهر قم همانند دیگر بلاد فتح شده در آن زمان، ابتدا با مذهب تسنّن آشنایی یافتند، اما در میان همه شهر‌های همجوار خود مانند: اصفهان، کاشان، ری، ساوه و دیگر بلاد جبال که بیشتر آنها به دست ابوموسی اشعری فتح شده‌اند، تفکر شیعی را برگزیدند. ولی کی و از چه راهی مذهب تشیع از مراکز شیعه در عراق و مدینه به این سرزمین انتقال یافت و چگونه در این منطقه فراگیر شد.

عوامل تشیع اهل قم

یکی از مهم‌‌ترین طرق و اسباب تشیع این شهر، ورود مسلمانان شیعی مذهب به قم و استقرار آنان در این منطقه ذکر شده است. مسلمانان که پس از فتح قم تا نیمه‌های قرن دوم وارد قم شدند، چند طایفه‌اند که برخی از آنها را اسم می‌بریم.

امرای شیعه

قبیله اشعری به سپه سالاری ابوموسی اشعری در فتوحات ایران حضور داشتند و بخشی از بلاد ایران از جمله نواحی اصفهان، قم، کاشان، ساوه و بسیاری از مناطق جبل به دست آنان فتح شد. مالک بن عامر و پسرش سائب که از فرماندهان معروف این سپاه و فاتحان ساوه و مناطق شمالی آن سرزمین بودند، آنان پس از فتح این منطقه تا زمانی که اسلام در عراق استقرار یابد، در آنجا باقی ماندند، گفته‌اند اول کسی که پس از فتح قم وارد این شهر شد، سائب بن مالک رئیس شیعیان کوفه است. گر چه تا زمان ورود اعراب اشعری به این منطقه در اواخر قرن اول، نشانی از رواج تشیع و یا اثر در خور اعتنایی از زندگی شیعه در این شهر ثبت نشده، ولی حضور کسانی چون سائب هر چند در حد آشنا کردن مردم با تفکرات شیعه و ایجاد زمینه و همچنین انتقال اطلاعات برای فرزندان خود بی‌تأثیر نبوده.

برخی شیعیان عرب در قم

قم از نیمه‌های قرن اول هجری به بعد، شاهد ورود طوایفی از مسلمانان عرب بود که عمدتاً به دلایل سیاسی از سرزمین عراق و برخی دیگر از نقاط به سوی ایران هجرت کردند؛ مانند جماعتی از بنی اسد که بعد از قیام مختار در سال‌های 66 و 67ق وارد قم شدند و در محل جمکران استقرار یافتند. سپس در طایفه‌هایی از بنی غنزه، بنی مذجح، و بنی قیس به قم آمدند و طایفه اول در روستای چابلق و برقع و طایفه‌های دوم و سوم در کنار رودخانه که بعد‌ها به قسِیه معروف شد، سکنا گزیدند. از ورود مطرف بن مغیرة بن شعبه در سال 77ق به این منطقه و استقرار او در قم نیز گزارش شده است. نقل شده است: بیشتر کسانی که در این دوره مخالف امویان و تحت تعقیب آنان بودند، به قم، کاشان و دیگر بلاد این مناطق روی آوردند. به نقل مؤلف تاریخ قم، جماعتی از قبیله‌های تیم، قیس، عنزه و اشعری، و به نقل یاقوت حموی هفده نفر از علما، تابعان و بزرگان عرب از آن جمله فرزندان سعد بن مالک اشعری در سپاه ضد اموی عبدالرحمن بن اشعث شرکت داشتند که پس از شکست این سپاه در سال 84ق همه این طوایف رو به سوی قم نهادند و به ترتیب در روستای طیران و روستاهایی که به آنها اشاره شد، استقرار یافتند. طبق این گزارش، خروج همه این طوایف از عراق همزمان رخ داده که به تبع آن، باید ورود آنها به قم نیز همزمان بوده باشد. پس از استقرار اشعریان در قم، علاوه بر سادات و علویان که بیشترین تعداد مهاجران قم را تشکیل می‌دادند، این شهر همچنان شاهد ورود گروه‌ها و شخصیت‌های مختلفی بود و در سال 131ق مقاتل بن حکیم نمکی با جمعی از فرماندهان سپاه ضد اموی، از طرف قحطبه بن شبیب (یکی از سرداران ابومسلم خراسانی) وارد این شهر شد که خود قحطبه هم بعدها به او پیوست.

اشعریان مهم‌ترین طایفه مهاجر به قم

جماعتی از اشعریان تیره مالک بن عامر اشعری به دلایل سیاسی شبانه کوفه را به قصد مناطق دوردست ایران ترک کرده، از کوره راه‌های فرعی مناطق شرق عراق خود را به کوه‌های سر به فلک کشیده عرب فارس رساندند. این جماعت که بنا به نقل‌های مختلف خواه همه فرزندان سعد و سائب را شامل شود، یا فقط فرزندان سعد (یعنی عبدالله، احوص، فرزندان و خادمان آنان)، با طی راه‌های پرمشقّت و با دادن تلفات جانی بسیاری، در مناطق کوهستانی ایران، از میانه دشت‌های نهاوند، ملایر، اراک، محلات، به منطقه قهستان قم رسیدند و به سال 95 و در نزدیکی‌های روستای ابرشبحان یا روستای کمیدان و یا در بین حصارهای براوستان، میجان و شهرستان، بنا به نقل‌های مختلفی که رسیده است. فرود آمدند و چادر زدند. اشعریان که به همراه خانواده‌ها، خادمان و احشام خود کاروان بزرگی را به راه انداخته بودند، با استقبال یزدان فازار، رئیس منطقه قم، مواجه شدند. هنوز مدت زیادی از ورود اشعریان به منطقه قم نگذشته بود که تهاجمات موسمی دیلمیان به این منطقه آغاز شد و ساکنان قم مورد هجوم آنان قرار گرفتند، ولی مهاجمان با واکنش نظامی سخت اشعریان به فرماندهی احوص، مواجه و با تحمل تلفات سنگینی متواری شدند. این پیروزی اشعریان که دستاورد مهّم بومیان تلّقی می‌شد، بزرگان قم را بر آن داشت که خواستار اقامت اشعریان در این منطقه باشند و با آنان عهدنامه همزیستی و همیاری امضا کنند. امضای این پیمان، ماندگاری اشعریان را در این منطقه تثبیت کرد. با استقرار اشعریان در قم دیگر عموزادگان آنان از عراق و دیگر مناطق اسلامی نیز رو به این سو آوردند؛ به طوری که ابوبکر در روستای فراهان، پسرش حماد در روستای ساوه، عمران در روستای تفرش، آدم در روستای کاشان، عمر و همچنین فرزندان احوص در دیگر آبادی‌های این منطقه استقرار یافتند. در این هنگام سلمة بن سلمه همدانی که برخی از این مناطق مانند: ساوه، تفرش، زواره، جهرود، کوزدر را در اختیار داشت، در معرض فروش گذاشت و آنها را به اشعریان فروخت. از سوی دیگر احوص با به فروش رساندن اموال و املاک باقی مانده در کوفه، مبلغ کلانی را که بالغ بر پنجاه هزار دینار طلا بود، پشتوانه مالی قدرتمندی برای اشعریان قرار داد و از این راه املاک و اجناس بسیاری برای آنان تهیه کرد که به نفوذ بیشتر آنان در منطقه قم و دیگر مناطق جبال انجامید. البته تحقق برخی از این امور به قرن دوم هجری مربوط می‌شود. یزدانفادار در سال 97ق ده ممجان را برای سکونت اشعریان و در سال 99 و یا102ق ده جمر را برای کشت و زراعت آنان و سپس ده فرابه (گزنه) را برای چراگاه دام این جماعت معین کرد. که بدین ترتیب محل سکونت، زراعت و چراگاه‌ احشام انان مشخص و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی، مذهبی و ... آنان در این منطقه به طور گسترده آغاز شد.

آیین مردم قم قبل از اسلام

مردم قم در دوره قبل از فتوحات اسلامی، زرتشتی بودند و آتشکده‌های متعددی در این شهر و نواحی آن وجود داشت. علاوه بر مجوسیان، از زندگی یهودیان و مسیحیان ساکن در این شهر گزارش هم شده است. صاحب کتاب تاریخ قم باب نوزدهم کتاب خود را به اخبار یهودیان و مجوسیان این منطقه اختصاص داده و از زندگی مسیحیان و همچنین از مبلغ جزیه اهل ذمه این شهر سخن گفته است. وقتی قم به دست مسلمانان فتح شد، جمعی از مردم آن مسلمان شدند و عده‌ای دیگر در آیین زرتشتی باقی ماندند و جزیه را پذیرفتند که تا چند قرن بعد آتشکده‌های آنان در این منطقه باقی بود. همدانی در وصف قم می‌نویسد: در مزدیجان قم، آتشکده دیرینه‌ای از آتش آذر گشسب وجود داشت که درهای طلایی آن به هنگام تسخیر این نواحی در زمان عبدالملک مروان به کعبه انتقال داده شد، اما آتشکده آذر مهرین در زمان بهرام گور به وسیله سورین قمی به جوزان انتقال یافت و در آنجا آتشکده ساخته شد. آتشکده مرکزی شهر قم در نیمه‌های دهه دوم قرن دوم هجری، به هنگامی که بین اعراب اشعری و مجوسیان قمی اختلاف افتاد و اعراب بر مجوسیان پیروز شدند، برای همیشه خاموش گردید، امّا آثار آنان در اطراف قم تا مدت‌ها بعد همچنان باقی بود. اصطخری در گزارش خود از منطقه قم می‌نویسد: در نزدیکی شهر قم دهی معروف به قلعه کبری وجود دارد که مردم آن ده عموماً زرتشتی مذهب‌اند و آثار مخصوص زرتشتیان از قبیل معبد، دخمه و آتشکده (هم اکنون) در اطراف این شهر دیده می‌شود.

حرم

مجموعه حرم حضرت معصومه عليها السلام در مركز شهر قم يكي از بزرگ ترين و ارزشمندترين آثار معماري اسلامي ايران است كه يادگارهاي گرانبهايي از قرون مختلف را در بر دارد. اين مجموعه برمزار حضرت فاطمه عليها السلام، دخت امام موسي كاظم و خواهر امام رضا عليهما السلام ملقب به معصومه بنا گرديده است.

آنچه از محتواي نوشته ها و تحقيقات بر مي آيد، هنگامي كه در سال 201 هجري حضرت فاطمه معصومه عليها السلام رحلت فرمود و در باغ بابلان به خاك سپرده شد، موسي بن خزرج بر مزار مطهر وي سايباني از بوريا برپاداشت. چون حصير در برابر گرما و سرما مقاومت نداشت، به مرور زمان خراب شد.

در سال 447 ه . ق. مير ابوالفضل عراقي وزير طغرل كه مردي ديندار بود، قبه اي بر فراز آن مزار بنا نهاد كه طبق تحقيقات محققان، اين گنبد وسيع و بلند به قطر داخلي 11 و ارتفاع 14 متر بود.

در عصر صفويه حرم حضرت معصومه داراي چهار صحن بود كه پشت سر هم قرار گرفته بود و زائرين از يكي از صحنها وارد و از صحن ديگر خارج مي شدند. در عصر قاجاريه، توجه خاص فتحعليشاه بناي كنوني حرم را با تزيينات خود به دنبال داشت؛ چنان كه تزيينات، رواقها و بيوتات فعلي حرم اغلب متعلق به آن دوره مي باشد.

امام زادگان مدفون در قم

امام زاده اسماعيل

اين امام زاده در دامنه كوه بيدقان در 18 كيلومتري قم به چشم مي خورد. بناي بقعه از ابنيه قرن هفتم هجري است كه از اساس با مصالح سنگ و گچ بنيان گرديده و بسيار متين و مستحكم است بناي امام زاده داراي منبري به تاريخ 922 ه . ق. است و تزيينات زيبايي دارد.

امام زاده موسي مبرقع

امام زاده موسي بن مبرقع، فرزند امام محمد تقي عليه السلام جد سادات رضوي است و اولين كسي از سادات رضوي است كه در سال 256 ه . ق. در قم اقامت گزيد. موسي مبرقع در 296 ه . ق. از دنيا رفت و در مكاني كه اكنون مزار اوست دفن شد. دهليز و راهرو بقعه مشحون از آثار هنري است كه از قرن نهم هجري باقي مانده است.

امام زاده شاه اسماعيل

مقبره شاهزاده حمزه از فرزندان موسي بن جعفر عليهماالسلام و برادر امام رضا عليه السلام در ميدان كمند قم واقع شده و حرمت و تقدّس ويژه اي نزد مردم قم داراست. در جنب اين امام زاده، امام زاده ديگري به نام شاهزاده احمد وجود دارد كه گويا برادر شاهزاده حمزه است. قبرهاي متعددي در اطراف هر دو امام زاده به چشم مي خورد.

امام زاده علي بن جعفر (در بهشت)

بناي مقبره امام زاده علي بن جعفر مشهور به «دربهشت» متعلق به اوايل قرن هشتم هجري است كه در دوران قاجار ايوان و بيوتاتي بدان اضافه گرديده است. از جمله تزيينات اين بنا عبارت اند از: گچبري بنا كه در زمره برجسته ترين آثار هنري قرن هشت و همطراز بناهاي همچون گنبد علويان همدان، مدرسه حيدريه قزوين، بقعه پير بكران اصفهان است.

امام زاده سيد سربخش

اين امام زاده در خيابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته و شخص مدفون در آن از نوادگان امام جعفر صادق عليه السلام مي باشد. بر اساس نوشته گچبري پاياني كتيبه، تاريخ احداث بنا، محرم الحرام 774 هجري ثبت شده است. اين بنا، به دستور غياث الدين اميرمحمد از بزرگان خاندان علي صفي بنياد شده و تزيينات آن كار علي بن محمد بن ابي شجاع هنرمند بزرگ آن دوره است.

امام زاده احمد بن اسحاق

مقبره امام زاده احمد بن اسحاق از نوادگان امام هفتم عليه السلام در ميدان كهنه قم يا ميدان زكريابن آدم در جوار امام زاده شاهزاده حمزه واقع شده است. اين بنا، از بناهاي باستاني قبل از صفويه است كه به دستور شاه عباس تعمير و تزيين شده است.

امام زاده ابوالعباس احمد

اين آرامگاه در مجاورت امام زاده در بهشت قرار گرفته و از آثار قرن هشتم هجري مي باشد. او از جمله سادات حسن سجادي بوده و جدش، ابوالفضل حسين، از صحابه امام عسكري عليه السلام است.

امام زاده شاه ابراهيم

اين بنا در مزرعه شاه ابراهيم در 24 كيلومتري قم واقع شده و بناي كنوني آن مزار از دوره صفوي است.

امام زاده شاهزاده ابو احمد

اين بنا در بيرون دروازه ري در شمال شرقي قم و در ميانه بقاع چهار امام زاده و شاهزاده سيد علي واقع شده و مدفن ابو احمد محمد بن حنفيه از احفاد حضرت علي عليه السلام است و قدمت بنا به دوران صفوي باز مي گردد.

شاهزاده احمد و علي حارث

اين بنا در شرق شهر قم - در خاكفرج - واقع شده و شامل بقعه و دو ايوان با چندين حجره، غرفه و صحن است كه قدمت آن به دوره شاه طهماسب صفوي مي رسد.

امام زاده شاهزاده جعفر غريب

اين آرامگاه در 6 كيلومتري شرق قم و مدفن يكي از نوادگان امام كاظم عليه السلام مي باشد. در وسط بقعه، مرقدي با پوشش كاشي و از آثار عصر فتحعليشاه ديده مي شود.

امام زاده شاهزاده زكريا

امام زاده شاهزاده سيد علي

امام زاده شاهزاده محسن

امام زاده صفورا

امام زاده عبدالله

اين آرامگاه در نزديكي قلعه صدري قم واقع شده و منسوب به امام زاده اي از نوادگان امام سجاد عليه السلام است. اين بنا مربوط به دوره قبل از قاجار مي شود.

بقعه بابا مسافر

اين بقعه در منتهي اليه كوچه تكيه باغ پنبه در شمال شرقي شهر قم و نزديك دروازه ري واقع شده است. اين بقعه از ابينه تاريخي و احتمالاً از آثار دوره صفويه است.

بقعه چهار امام زاده شهره، ملا آقا

اين بقعه در جانب شمالي و خارج شهر قم و در كنار امام زاده ابو احمد و شاهزاده سيد علي واقع شده است و به ظاهر مدفن چهار امام زاده به نامهاي ابوعبدالله حسين و سه پسرش به نامهاي ابومحمد حسن، ابوعلي محمد و ابوطالب محسن است. بناي بقعه در دوره صفويه احداث شده است.

بقعه خديجه خاتون

==امام زاده سلطان محمد شريف بناي مزار منسوب به سلطان محمد شريف - فرزند ابوالقاسم علي نقيب قم از نوادگان امام چهارم در محله اي به همين نام، نزديك دروازه قلعه شهر واقع شده است و نمونه اي خوب از سبك معماري و تزيين قرن نهم و دهم هجري مي باشد.

امام زاده شاهزاده ابراهيم

اين بنا در بيرون دروازه كاشان - قم و نزديك مزار «در بهشت» درون محوطه محصوري كه به عنوان گورستان استفاده مي شود، واقع شده و مدفن يكي از نوادگان امام هفتم است. تاريخ ساخت اين بنا بر اساس قديمي ترين كتيبه موجود، به اوايل قرن نهم هجري مي رسد.

امام زاده شاهزاده ابراهيم و محمد

بناي بقعه شاهزاده ابراهيم در فرديجان - غرب شهر قم - از آثار دوره ايلخاني و مدفن دو تن از فرزندان امام هفتم به نام هاي ابراهيم و محمد است. اصل بنا متعلق به قرن هفتم و هشتم هجري است.

امام زاده شاهزاده احمد قاسم

بناي مزار احمد بن قاسم بن احمد بن علي بن جعفر الصادق عليه السلام در نزديك دروازه قلعه قم - جنوب شرقي شهر - از آثار خاندان علي صفي است.

امام زاده شاهزاده هادي و مهدي

اين آرامگاه در جمكران و در دهكده هادي مهدي واقع شده است. مدفونان اين امام زاده، سه تن به اسامي هادي، مهدي و ناصرالدين محمد از سادات حسيني و احفاد امام سجاد مي باشند. اين بنادر سال 1299 ه . ق. از طرف شاهزاده حسام السلطنه ساخته شده است.

امام زاده شش امام زاده

اين بنا در خارج روستاي سيف آباد قمرود در 24 كيلومتري شمال شرقي قم قراردارد و به نظر مي رسد از آثار دوره صفوي است كه در قرن چهاردهم تزيين شده و تعميرات لازم انجام شده است. در اين بنا، شش امام زاده مدفون اند كه همگي از احفاد امام كاظم عليه السلام هستند.

بقعه شيخ اباصلت

بقعه شيخ اباصلت در شمال شرقي قم و متصل به دروازه سابق ري قرار دارد. بقعه اي است آجري و ساده از دوره صفويه كه مدفن يكي از دانشمندان قم در قرنهاي نخست هجري بوده است.

مساجد معروف قم

مسجد مقدس جمکران

مسجد جمکران در ۶ کیلومتری جنوب شرقی شهر قم (جاده قم ـ کاشان) واقع شده و همواره پذیرای زائرینی از نقاط مختلف ایران و سایر کشورهاست. به علت قداست و اهمیت در این مسجد مقاله‌ای جداگانه به شرح بیش‌تری خواهیم پرداخت.

مسجد امام حسن مجتبی علیه‌السّلام

این مسجد بر اساس یک روایت تاریخی به اراده و اشاره حضرت امام زمان (عج) ساخته شده است. این مسجد را در مسیر تهران ـ قم و در محلی که سابقاً بیابان خارج از شهر بود. مرحوم حاج یدالله رجبیان از اخیار قم به نام مسجد امام حسن مجتبی بنا کرده است قدمت این مسجد به سال ۱۳۸۱ هـ. ق مطابق سال ۱۳۴۰ شمسی است.

مسجد جامع

اسکلت اصلی گنبد خانه متوازن آن، به نیمه نخستین قرن ششم هجری قمری تعلق دارد. این مسجد پس از مسجد جامع عتیق قم قدیمی‌ترین مسجد استان قم است.

مسجد امام حسن عسکری (جامع عتیق)

این مسجد در خیابان آستانه واقع شده است. اصل بنا به قرن سوّم هجری مربوط است، ولی اکنون از اصل بنا اثری نیست و بنای حاضر تجدید بنای آن مسجد قدیمی است. مسجد امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ قدیمی‌ترین مسجد استان قم است و از اهمیت روحانی و ویژگی‌های معماری خاص برخوردار می‌باشد. این مسجد به مسجد جامع عتیق قم نیز معروف است.

مسجد اعظم

مسجد اعظم قم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه ـ سلام‌الله‌علیها ـ به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال ۱۳۷۴ هـ. ق توسط استاد «حسین بن محمد معمار» معروف به استاد لرزاده بنا گردید. این مسجد به جهت بزرگی و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است.

مسجد فاطمیه

این مسجد هم از مساجد معروف قم می‌باشد که در نزدیکی گذرخان به همت یک خانم خیرخواه به نام بانو همایون رخداد، بنا گردیده است. در حال حاضر در این مسجد علاوه بر اقامه نماز ، تدریس علوم دینی نیز صورت می‌گیرد.

مسجد پنجه علی

این بنا در محله‌ای به همین نام واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگی که تصویر دستی بر آن حک شده، به این نام خوانده شده است.

مسجد صرم

این بنا در روستای صرم در ۲۶ کیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده و از آثار دوره صفوی است. این بنا در طی سال‌های ۱۰۶۱ و ۱۰۶۲ هـ. ق توسط شخصی به نام حاجی صومی، بنا گردیده است.

مراجع تقلید کنونی شیعیان در قم

لطف‌الله صافی گلپایگانی متولد: ۱۲۹۷ ش

حسین وحید خراسانی متولد: ۱۳۰۰ ش

حسین نوری همدانی متولد: ۱۳۰۴‌ش

ناصر مکارم شیرازی متولد: ۱۳۰۵‌ش

سید محمد صادق روحانی متولد: ۱۳۰۵‌ش

سید موسی شبیری زنجانی متولد: ۱۳۰۶‌ش

عباس محفوظی متولد: ۱۳۰۷ش

جعفر سبحانی تبریزی متولد: ۱۳۰۸‌ش

عبدالله جوادی آملی متولد: ۱۳۱۲ش

یدالله دوزدوزانی متولد: ۱۳۱۴ش محمدعلی گرامی قمی متولد: ۱۳۱۷ش

سید محمدعلی علوی گرگانی متولد: ۱۳۱۸ش

حوزه علمیه

حوزه علمیه قم یکی از بزرگترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که در شهر قم قرار دارد. مکتب و حوزهٔ حدیثی قم (در کنار کوفه و بغداد) یکی از سه حوزهٔ حدیثی کهن در تاریخ علمی جهان تشیع بود و در قرن اخیر توسط عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تجدید حیات شد به گونه ای وی را مؤسس حوزه علمیه قم نامیده‌اند.

این حوزه در دوران رضاشاه بر اثر تعطیلی حوزه علمیه تهران و انتقال علمای شیعه به شهر قم تأسیس شد.

حوزهٔ علمیهٔ قم، با تلاش‌های افرادی همچون میرزا محمد فیض قمی، محمد تقی بافقی یزدی، مهدی پایین شهری قمی، میرزا محمد ارباب قمی، محمدرضا شریعتمدار ساوجی و چند تن دیگر و در نهایت با استقرار عبدالکریم حائری یزدی (معروف به مجدد حوزهٔ قم) در این شهر، جانی دوباره گرفت.

حوزه علمیه تهران و قم در طول تاریخشان ارتباطات زیادی با یکدیگر داشته‌اند.

مدارس علمیه

مدرسه علمیه الزهرا

مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی

مدرسه علمیه امام حسین

مدرسه علمیه امام باقر

مدرسه علمیه امام مهدی

مدرسه علمیه رسول اعظم

مدرسه علمیه امام رضا

مدرسه علمیه رضویه

مدرسه علمیه ستیه

مدرسه علمیه امام خمینی

مدرسه علمیه سید الشهداء

مدرسه علمیه اباصالح

مدرسه علمیه المهدی

مدرسه علمیه الهادی

مدرسه اسلامی هنر

مدرسه علمیه امام مهدی موعود

مدرسه علمیه بقیةالله

مدرسه علمیه حقانی

مدرسه علمیه رشد

مدرسه علمیه جانبازان

مدرسه علمیه رسالت

مدرسه علمیه حضرت آیت‌الله العظمی شیخ عبد الکریم حائری یزدی

مدرسه علمیه شهیدین

مدارس علمیه مجتمع شهید صدوقی

مدرسه علمیه عترت

مدرسه علمیه کرمانی‌ها

مدرسه علمیه معصومیه

مدرسه علمیه امام عصر

مدرسه علمیه سعد حلت

مدرسه علمیه اثیرالملک

مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی

مدرسه علمیه سید زین الدین

مدرسه علمیه سید عبدالعزیز

مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج

مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی

مدرسه علمیه مرتضی کبیر

مدرسه علمیه در آستانه

مدرسه علمیه سفیران هدایت

مدرسهٔ علمیه مومنیه مدرسهٔ عمیه رضویه

نقش قم در آینده

در بحار الانوار دو روایت را، از امام صادق (علیه‌السّلام) دربارۀ آیندۀ شهر قم و نقش مکتبی آن پیش از ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) نقل شده است:

۱. خداوند سبحانه و تعالی به وسیلۀ شهر کوفه بر سایر شهرها استدلال می‌کند، همچنین به مؤمنان آن شهر بر سایر مؤمنان و به شهر قم بر سایر شهرها و به واسطۀ اهل قم بر جهانیان، اعم از جن و انسان. خداوند سبحانه و تعالی اهل قم را مستضعف فکری قرار نداده؛ بلکه همواره آنان را موفق و تایید کرده است. سپس فرمود: دینداران در این شهر، در مضیقه زندگی می‌باشند. اگر غیر این باشد، مردم به سرعت به آن جا روی می‌آورند و آن جا خراب می‌گردد و اهل آن، تباه می‌شوند و آن گونه که باید نمی‌تواند بر سایر سرزمین‌ها حجت باشد. زمانی که موقعیت قم بدین‌جا برسد، آسمان و زمین آرامش ندارد و ساکنان آن‌ها لحظه‌ای باقی نمی‌مانند. بلا و گرفتاری از قم و اهل آن دفع شده است. به زودی زمانی خواهد رسید که قم و اهل آن، حجت بر مردم خواهند بود و این در زمان غیبت قائم ما و ظهور وی می‌باشد. اگر چنین نباشد، زمین، اهل خودش را فرو می‌برد. فرشته‌های الهی مامور دور کردن بلاها از این شهر و اهل آن می‌باشند. هرستمگری که دربارۀ آنان اراده بد داشته باشد، خداوند سبحانه و تعالی که در هم کوبندۀ ستم‌پیشگان است، او را در هم می‌شکند یا به گرفتاری و مصیبت یا دشمنی، مبتلا می‌کند. خداوند متعال نام قم و اهلش را در زمان فرمانروایی ستمگران، از یاد آنان می‌برد؛ آن گونه که آن‌ها یاد خدا را فراموش کردند.

۲. به زودی شهر کوفه از مؤمنان خالی می‌شود و به گونه‌ای که مار در جایگاه خود فرومی رود، علم نیز این چنین از کوفه رخت بر می‌بندد و از شهری به نام قم آشکار می‌شود. آن سامان، معدن فضل و دانش می‌شود؛ به گونه‌ای که در زمین کسی در استضعاف فکری به سر نمی‌برد، حتی نوعروسان در حجله گاه خویش. این قضایا نزدیک ظهور قائم ما به وقوع می‌پیوندد. خداوند سبحان، قم و اهلش را برای رساندن پیام اسلام، قائم مقام حضرت حجت می‌گرداند. اگر چنین نشود، زمین اهل خودش را فرومی برد و در زمین حجتی باقی نمی‌ماند. دانش، از این شهر به شرق و غرب جهان منتشر می‌شود. بدین سان بر مردم اتمام حجت می‌شود و یکی باقی نمی‌ماند که دین و دانش به وی نرسیده باشد. آن گاه قائم (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ظهور می‌کند و ظهور وی، باعث خشم و غضب خداوند سبحانه و تعالی بر بندگان می‌شود؛ زیرا خداوند سبحانه و تعالی از بندگانش انتقام نمی‌گیرد، مگر بعد از آن که آنان وجود مقدس حضرت حجت را انکار کنند.

انقلاب اسلامی

از قم به عنوان خاستگاه انقلاب اسلامی ایران یاد می‌شود. محل سکونت امام خمینی در قم بود و برخی از سخنرانی‌های او علیه حکومت پهلوی در این شهر انجام می‌شد. امام خمینی در ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۲ش در مدرسه فیضیه علیه حکومت پهلوی سخنرانی کرد. در پی این سخنرانی، وی دستگیر و به تهران منتقل شد. در ۱۵ خرداد در اعتراض به دستگیری امام خمینی مردم برخی از شهرهای ایران از جمله قم به خیابان‌ها آمدند و در درگیری با مأموران حکومتی شماری کشته و زخمی شد. از این واقعه به قیام ۱۵ خرداد یاد می‌شود و در نظر برخی نقطه عطفی در آغاز انقلاب اسلامی به شمار می‌آید. همچنین در ۱۳۵۷ش، مردم قم در پی انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه‌ اطلاعات که در آن به مراجع تقلید به‌ویژه امام خمینی توهین شده بود، اعتراض کردند حرکت اعتراضی آنان به قیام ۱۹ دی معروف است. این قیام را سرآغاز اعتراضاتی می‌دانند که به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ش منجر شد و از آن به جرقه انقلاب ایران یاد می‌کنند.

بناهای تاریخی و مذهبی

یکی از استان های مرکزی که بیشتر شهرت خود را به واسطه حرم حضرت معصومه (س) دارد قم می باشد. هر ساله این شهر میزبان زائرانی هست که به زیارت حضرت معصومه راهی می شود. در این جا ما قصد داریم که آثار تاریخی شهر قم را برای شما معرفی کنیم پس همراه ما باشید تا با آثار تاریخی این شهر آشنا شوید.

شما در شهر قم علاوه بر دیدن و زیارت در حرم حضرت معصومه و مسجد جمکران می توانید از دریاچه نمک، غارها، دریاچه حوض سلطان، مدرسه فیضیه و… دیدن کنید.

خانه ملاصدرا قم

فیلسوف بزرگ قرن یازدهم هجری قمری که فلسفه اشراق را به اوج رسانید، ملاصدرا است. خانه ی او در روستای کهک می باشد و قدمت آن به دوره صفویه برمی گردد. شما می توانید برای بازدید از این منزل، به انتهای بافت سنتی روستا بروید و و در انتهای مسیرهای هلالی شکل به خانه ملاصدرا می رسید. ساختمان در یک باغ قرار دارد که توسط خانه های همجوار اشغال گردیده است.

در اطراف این خانه ها عناصر دیگری نیز وجود دارد. مسجد کوچکی که در شمال شرقی باغ قرار دارد، عصاری که در شمال غربی قرار دارد که در حال حاضر در حال تخریب است و چهار صفه که در وسط باغ قرار داشته و در دوران مختلف به شکل های مختلف تغییر کرده است.

کاروانسرای علی آباد قم

این کاروانسرا به سبک معمول دارای سه تالار ستون دار در سه گوشه این بنا است. در این کاروانسرا به جای ایوان اصلی یک عقب رفتگی در حیاط است و پشت آن تالار پذیرایی بنا شده است. این سبک ساختمان در بیشتر در خانه های یزد و کاشان است ولی در کاروانسرا مشاهده نشده بود. در چهار طرف و گوشه های این بنا برج هایی بنا شده است. قهوه خانه و حمام و مسافرخانه ای دیگر، برای مسافران ویژه وجود داشته است. در پشت این مسافرخانه حوض آب و درختان انار وجود دارد.

امامزاده عبدالله قم

قدمت این ساختمان به دوران سلجوقی برمی گردد و شباهت زیادی به میل میم دارد.این ساختمان در خارج از شهر قم و در حدود روستای چشمه علی بر روی ارتفاعات واقع شده است.

جاذبه های گردشگری قم

دریاچه نمک قم

دریاچه نمک حوض سلطان در ۴۰ کیلومتری شمال شهرستان قم و ۸۵ کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه بزرگراه تهران قم قرار دارد. این دریاچه که به دریاچه ساوه- قم ودریاچه شاهی هم معروف است، به مساحت تقریبی ۲۴۰ کیلومتر مربع درشمال شرق شهرستان قم واقع شده است ورشته کوههای البرز درشمال ان قرار دارد وسعت وشکل دریاچه متناسب باورود آب ومیزان بارندگی آن درفصول مختلف سال متفاوت است . درمواقع بارندگی وذوب برف های ارتفاعات اطراف چون برمیزان آب ورودی افزوده می شود، وسعت آن زیاد ودرغیرازاین ایام وسعت آن کاهش می یابد. بدین ترتیب سطح آب دریاچه پیوسته درنوسان است.

این منطقه از نظر زیست‌شناسى، بوم شناسى، دیرینه‌شناسى، هوا، اقلیم، اشتغال‌زایى و تفرجگاهى قابل تأمل و تحقیق ژرف بوده و به عنوان یکى از چشم‌اندازهاى توسعه استان قم مطرح است. خاک منطقه از نظر شورى، دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه تشکیل می‏دهد که میزان شورى از مرکز به طرف بیرون به تدریج کاهش پیدا کرده و نوع گیاهان منطقه از نظر خواص دارویى، مواد مؤثر و سایر کاربردها حائز اهمیت است. با توجه به اهمیت حفاظت و حیات تالاب حوض سلطان از تعرض سودجویان و ناآگاهان محیط زیست و ترمیم خسارات وارد شده به پوشش گیاهى، این منطقه در سال ۸۸ به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شد.درموقع پرآبی سطح دریاچه گسترش می یابد وآب آن اراضی پست وشوره زار باتلاقی پیرامون را می پوشاند ودریاچه بزرگی به طول ۱۸ وعرض ۱۶ کیلومتر تشکیل می دهد که به نام دریاچه حوض سلطان یا کویرنمک مشهور است. رودهای متعددی به این دریاچه وارد می شوند که عموما” از اراضی شوره زار ونمکی اطراف عبور می کنند.

خانه حاج قلي خان

اين خانه كه هم اكنون محل اداره ميراث فرهنگي است، در مركز بافت قديم شهر (محله چهارمردان) واقع شده است. بناي ساختمان به معماري اواخر دوره قاجاريه باز مي گردد و قسمت جنوبي بنا كه قديمي ترين بخش بنا هستند، تقريباً قدمتي در حدود 120 سال دارد.

خانه زند (حاج علي خان)

اين خانه، در كنار خانه حاج قلي خان (محل اداره ميراث فرهنگي قم) و در مركز بافت قديمي شهر (محله چهار مردان) واقع شده و از طريق كوچه گذر قلعه به بيرون ارتباط دارد. قدمت آن به حدود 120 سال و اواخر دوره قاجاريه مي رسد. ستونهاي سنگي همراه با سرستونها و پايه ستون، ايوانهاي شمالي و شرقي و درهاي چوبي از عناصر بارز بنا محسوب مي گردد.

خانه ملاصدرا

اين خانه متعلق به فيلسوف بزرگ قرن 11 كه فلسفه اشراق را به نهايت اوج خود رسانيد، در كهك و به دوره صفويه مربوط است. بازسازي آن در سال 1376 ه . ش. توسط اداره امور ميراث فرهنگي صورت گرفت.

كاروانسراها و قلعه هاي قديمي

كاروانسراهاي قديمي از يادگارهاي با ارزش معماري ايران، از روزگار كهن مي باشد كه به دلايل گوناگون ارتباطي، اقتصادي، نظامي، جغرافيايي و مذهبي احداث گرديده و در دورانهاي مختلف به تدريج توسعه يافته است. كاروانسراهاي قديمي كه حد فاصل بين شهر قم با ديگر شهرها قرار گرفته اند، عبارت اند از:

كاروانسراي كنار گود

اين كاروانسراي چهار ايواني با دو حياط مركزي، در جاده تهران - قم بنا شده، قدمت بنا به دوره صفويه باز مي گردد و عمده مصالح آن آجر و سنگ است، با تزييناتي از آجر چيني كه قابل توجه است.

كاروانسراي دهكده طلب

كاروانسرايي چهار ايواني در جاده اراك - قم، در شمال سلفچگان مي باشد. قدمت بنا به دوره سلجوقي و صوفي مي رسد و عمده مصالح آن از آجر و سنگ است.

كاروانسراي آوه

اين كاروانسرا در جنوب جاده قم - ساوه با پلاني چهار ايواني است. قدمت بناي اين كاروانسرا به دوره سلجوقيان باز مي گردد و از عمده مصالح به كار رفته در آن آجر مي باشد.

كاروانسراي قلعه سنگي

در 35 كيلومتري جاده قم - ري ساخته شده و پلاني از نوع چهار ايواني دارد، با مصالح ساختماني سنگ كه در دوره صوفيه ساخته شده است.

كاروانسراي اتابكي

اين كاروانسرا در جاده قم - كاشان با 4 ايوان در دوره قاجاريه بنا شده، اما تأييدات معماري عهد صفوي در آن نمايان است. عمده مصالح اين بنا از سنگ، آجر و خشت است.

كاروانسراي باقر آباد

در جاده قم - تهران (علي آباد - منظريه) واقع شده است. اين بنا از آثار به جا مانده از دوره قاجاريه مي باشد عمده مصالح ساختماني بنا از آجر، سنگ و فاقد تزئينات است.

كاروانسراي پل دلاك

از آثار دوره صفويه در جاده قم - تهران و با مصالحي از نوع خشت بوده است كه در اثر مرور زمان كاملاً تخريب شده است.

كاروانسراي پاسنگان

از بناهاي ارزشمند قرن 13 هجري در جاده قم - كاشان مي باشد.

كاروانسراي قلعه صدري.

مراکز تحقیقاتی و پژوهشگاه

مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث

پژوهشگاه قرآن و حدیث

مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور

پژوهشگاه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی

مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی

دفتر انتشارات اسلامی

مرکز المعجم الفقهی

مرکز جهانی انصارالمهدی

مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی

مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی

مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی

مؤسسهٔ قرآنی بیت‌النور

مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه

مؤسسهٔ تحقیقاتی اسرا

مرکز پژوهشی صافا

مجمع جهانی اهل بیت

پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی

مؤسسهٔ علمی طه

مجمع اندیشهٔ اسلامی

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه (نام سابق این مرکز: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه)

مؤسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه

مرکز کتاب‌شناسی شیعه

مؤسسهٔ علوم آل محمد

خانه فرهنگی حضرت زهرا

مؤسسهٔ فرهنگی دارالمعارف

مؤسسهٔ فرهنگی هنری صاحب‌الامر

مؤسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر

مؤسسهٔ فرهنگی انتظار نور

بنیاد هنری ـ دینی الرضا

مؤسسهٔ معارف اهل‌بیت

مجمع جهانی شیعه‌شناسی

مرکز حقایق اسلامی

مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان

مرکز شیعه‌شناسی

بنیاد پژوهش‌های اسلامی

مرکز جهانی آل‌البیت

مرکز تخصصی علوم حدیث

بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه

دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی

فرهنگستان علوم اسلامی

مؤسسه معارف اسلامی امام رضا

مرکز تحقیقاتی امیرالمؤمنین

مرکز تخصصی امامت و مهدویت

مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه

مؤسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر

دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری

دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی

دانشگاه قرآن و حدیث

دانشگاه معارف

دانشگاه معارف اسلامی

دانشگاه علمی کاربردی شهرداری

دانشگاه پیامبر اعظم

دانشگاه علمی کاربردی صنایع دستی و گردشگری

دانشکدهٔ علوم بهداشت

مؤسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی

مؤسسهٔ آموزش عالی شهاب دانش

دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی

دانشگاه شهید مدنی

دانشکدهٔ پرستاری و مامایی

دانشگاه کریمهٔ اهل بیت

دانشگاه علوم قرآنی

دانشکدهٔ اصول دین

دانشگاه علمی کاربردی هنر و فرهنگ

دانشگاه صنعتی قم

دانشکدهٔ حضرت معصومه

دانشگاه حکمت قم

دانشگاه تعالی قم

مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر قم

دانشگاه صنعتی شهاب دانش (برق - فناوری اطلاعات و ارتباطات) آموزشکده فنی پسران قم

پردیس قم دانشگاه تهران

مؤسسه آموزش عالی پویش

دانشکده صداوسیما - قم

دانشگاه قم

دانشگاه صنعتی قم

دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم

دانشگاه مفید

دانشگاه پیام نور

مؤسسه آموزش عالی معصومیه قم

دانشگاه علوم پزشکی قم

جامعه المصطفی العالمیه

دانشگاه باقرالعلوم

کتابخانه‌ها

کتابخانه عمومی آیت‌الله خامنه‌ای

کتابخانه عمومی نرگس

کتابخانه عمومی امام‌زاده ابراهیم

کتابخانه عمومی امام صادق

کتابخانه مجمع آثار اسلامی

کتابخانه تخصصی صاحب‌الزمان

کتابخانه المهدی

کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی

کتابخانه سیدالشهداء

کتابخانه محقق طباطبایی

کتابخانه تخصصی فقه و اصول

کتابخانه تخصصی ادبیات

کتابخانه تخصصی حدیث

کتابخانه آیت‌الله حائری

کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی

کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآن

کتابخانه قرآن و عترت

کتابخانه آستانه مقدسه قم

کتابخانه عترت

کتابخانه دفتر تبلیغات

کتابخانه دانشگاه قم

کتابخانه آیت‌الله مشکینی

کتابخانه عمومی امام علی

کتابخانه عمومی علامه امینی

کتابخانه عمومی امام رضا

آرامگاه‌های تاریخی قم

آرامگاه فتحعلی شاه

مقبره فتحعلی شاه در قسمت شمالی صحن شمالی آستان حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها قرار دارد و از آثار بیگم صفوی است. این مقبره در زمان حیات فتحعلی شاه به دستور خود وی (سال ۱۲۴۵) تعمیر و تزیین شد.

آرامگاه محمد شاه

در ضلع غربی حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها در ورودی مسجد بالاسر واقع شده است.

مقبره مهد علیا

مهد علیا زوجه سلطان محمد خدابنده صفوی و مادر شاه عباس اول بود که با قدرت تمام در اداره امور اهتمام می‌ورزید. این مقبره در جهت غربی و عقب گور محمد شاه قرار گرفته است.

آرامگاه مستوفی

این آرامگاه به پدر مستوفی الممالک ـ از رجال مشهور عهد قاجار ـ تعلق دارد که در ضلع شمال شرقی صحن عتیق قرار گرفته است.

آرامگاه شاه عباس دوّم

این مقبره در جنوب غربی حرم واقع شده است.

آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی

این آرامگاه‌ها در محل موزه سابق (مسجد شهید مطهری فعلی) آستانه قرار گرفته است.

آرامگاه علی بن بابویه قم

آرامگاه علی بن بابویه قمی (متوفای ۳۲۹ هـ. ق) در کنار شرقی قبرستان قدیمی بابلان و هم اکنون در شرق خیابان ارم واقع شده است.

مقبره خواجه اصیل الدین

این مقبره جزء مقابر گنبد سبز واقع در خیابان چهارمردان می‌باشدکه از بنای بزرگ خاندان صفی می‌باشد.

آرامگاه سایر بزرگان

آیت الله آخوند ملا مهدی عراقی

آیت الله میرزا حسن کاشفی

آیت الله سید صدرالدین

آیت الله محمد تقی خوانساری

آیت الله بروجردی

مرتضی مطهری

آیت الله اراکی

آیت الله علامه طباطبایی

پروین اعتصامی