عرش

عَرش یکی از مفاهیم قرآنی است و مطابق با عقاید امامیه به معنای علم، تدبیر و یا حاکمیت الهی است.

عرش در لغت

عرش در اصل به شیء سقف‌دار گفته می‌شود. و نیز به معنای «تخت پادشاه» یا «چیزی که دارای سقف باشد» آمده است. و همچنین به معنای تخت پادشاهی نیز بیان شده است.مصطفوی،حسن،التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،۱۳۶۰ش،ج۸ص۸۴.

عرش در قرآن

عرش در قرآن با توجه به موارد استعمالش در معانی مختلفی به کار گرفته شده است که البته همه آن‌ها در یک نقطه مشترکند و آن اینکه "عرش کنایه از عظمت خداوند و مخلوقات اوست." در آیه شریفه: الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ. یعنی آن خدای مهربانی که بر عرش (عالم وجود و کلیه جهان آفرینش به علم و قدرت) مستولی و محیط است. «استوا» بر عرش کنایه از استیلای خداوند، حکومت، مالکیت و تدبیر او بر نظام هستی است. چنان‌که در اطلاقات معمولی نیز گاهی کلمه " بر تخت نشستن " کنایه از تسلط و استیلای پادشاه بر کشورش به کار می‌رود. در برخی از تفاسیر در پاسخ به این پرسش که عرش خدا چیست آمده است: برخی از الفاظ نمى‌‏تواند به درستى بيانگر عظمت خداوند و حتى عظمت مخلوقات بزرگ او باشد، به همين دليل با استفاده از معانى كنايى اين الفاظ، شبحى از آن همه عظمت را ترسيم مى‏‌كنيم و از جمله الفاظى كه اين سرنوشت را پيدا كرده است كلمه" عرش" است كه در لغت به معنى" سقف" يا" تخت پايه بلند" در مقابل كرسى كه به معنى تخت پايه كوتاه است آمده، سپس اين كلمه در مورد تخت قدرت خداوند به عنوان عرش پروردگار به كار رفته است.

عرش خداوند

در اينكه منظور از عرش خدا چيست و اين كلمه كنايه از چه معنايى مى‌‏باشد؟ مفسران و محدثان و فلاسفه سخن بسيار گفته‌‏اند. گاهى عرش را به معنى" علم بى پايان پروردگار" تفسير كرده‌‏اند و گاهی به معنى" مالكيت و حاكميت خدا" اطلاق کرده‌اند و گاهی به معنى هر يك از صفات كماليه و جلاليه او، چرا كه هر يك از اين اوصاف بيانگر عظمت مقام او مى‏‌باشد گفته‌اند همانگونه كه تخت سلاطين نشانه عظمت آن‌ها است.آرى خداوند داراى عرش علم، عرش قدرت، عرش رحمانيت و عرش رحيميت است. طبق اين تفسيرهاى سه‌گانه، مفهوم" عرش" بازگشت به صفات ذات پاك پروردگار دارد، نه يك وجود خارجى ديگر. بعضى از رواياتى كه از طرق اهل بيت ع رسيده است نيز همين معنى را تاييد مى‏‌نمايد، مانند حديثى كه" حفص بن غياث" از امام صادق ع نقل مى‌‏كند كه‏ از امام ع در باره تفسير" وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‏" سؤال كردند، فرمود:" منظور علم او است" و در حديث ديگرى از همان امام ع" عرش" را به معنى علمى كه انبيا را بر آن واقف كرده، و" كرسى" را به معنى علمى كه هيچ‌كسی را از آن آگاه نكرده است تفسير کرده است، در حالى كه بعضى ديگر از مفسران با الهام گرفتن از روايات ديگرى" عرش" و" كرسى" را به دو موجود عظيم از مخلوقات پروردگار تفسير كرده‌‏اند. از جمله بعضى گفته‌اند: منظور از عرش مجموعه عالم هستى است. و گاه گفته‌‏اند مجموعه اين زمين و آسمان در درون كرسى قرار دارد، بلكه آسمان و زمين در برابر كرسى همچون حلقه انگشترى است در يك بيابان پهناور، و كرسى در برابر عرش نيز همچون حلقه انگشترى است در يك بيابان وسيع.و گاه" عرش" را بر قلب انبيا و اوصيا و مؤمنان كامل اطلاق كرده‏اند، چنان كه در حديث آمده است: ان قلب المؤمن عرش الرحمن:" قلب مؤمن عرش بزرگ خدا است"!و نيز در حديث قدسى نقل شده است: لم يسعنى سمائى و لا ارضى و وسعنى قلب عبدى المؤمن: " آسمان و زمين من وسعت وجود مرا ندارد ولى قلب بنده مؤمن من جايگاه من است.

عرش از منظر روایات

عرش در روایات با تعابیر مختلفی بیان شده است از جمله اینکه عرش بر دوش فرشتگان مقربان الهی قرار گرفته است و نیز شمایل تمام موجودات جهان در عرش نقش بسته است. و برخی دیگر از روایات بیان می کنند که جمله «لا إله إلّا اللّه، مُحَمَّدٌ رَسول اللّه، علی أمیرالمؤمنین» بر روی عرش نوشته شده است. همچنین رسول خدا (ص) فرمود که در سفر معراج هنگامی که به عرش نگاه کردم، مشاهده کردم همه معصومان در طرف راست عرش قرار دارند. در بعضی از روایات نیز وارد شده که عرش، علم بی‌پایان پروردگار است. و در برخی دیگر از روایات آمده است که عرش بسیار با عظمت است و تمام موجودات در برابر عرش، مانند حلقه‌ای در بیابانی پهناور هستند.

دیدگاه‌های مختلف درباره عرش

عرش نا معلوم است

برخی از مذاهب اهل سنت همچون اشاعره و اهل حدیث معتقدند که به مفاهیمی مانند عرش و کرسی تنها باید ایمان آورد و از تفکر درباره آن پرهیز کرد. خداوند بر عرش قرار دارد؛ ولی مفهوم آن برای ما معلوم نیست. از مالک بن انس نقل شده است که می گوید: جمله نشستن خداوند بر روی عرش جمله ای است که دارای مفهوم است اما تفسیر آن قابل فهم نیست و نیز پرسش در باره آن از بدعت است اما ایمان به آن واجب است.

مادی و مکانی بودن عرش

معتقدان به مادی بودن عرش تحلیل های مختلفی از خود ارائه دادند. مثلا ظاهرگرایان و حشویه معتقدند که عرش الهی مکانی است وسیع که خداوند بر آن تکیه کرده و به تدبیر امور هستی مشغول است. برخی می گویند که عرش از چهار سمت به مقدار چهار انگشت گسترده شده است و زیر خداوند صدایی چون رحل آهنی به گوش می رسد. برخی از جسم‌گرایان معتقدند عرش و کرسی دو جسم وسیع و بزرگ کیهانی‌اند. و عده اندکی نیز گفته‌اند عرش و کرسی همان سیاره «زحل» و «مشتری» هستند.بعضی دیگر می گویند که در روز قیامت خداوند بر عرش می‌نشیند و فرشتگان او را حمل می‌کنند به گونه‌ای که همه آن را مشاهده می‌کنند. برخی از فلاسفه مسلمان عرش الهی را «فلک‌الافلاک» که همان فلک نهم در نظام فلسفی است می‌دانستد.

عرش از منظر مذاهب و عالمان مسلمان

عرش معنای کنایی دارد

از نگاه معتزله و برخی از مفسران امامیه چیزی به نام عرش در خارج وجود ندارد و عرش به معنای کنایه از امور دیگری است. اما اینکه کنایه از چیست دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. گروهی معتقدند: عرش سراسر جهان هستی است و نشستن خداوند بر آن، کنایه از تدبیر الهی بر تمام امور است. عده‌ای دیگر می‌گویند: کرسی کنایه از دنیای مادی و عرش کنایه از جهان مافوق ماده است. شیخ صدوق عرش را به علم بی‌پایان پرودگار تفسیر کرده است. برخی دیگر نیز آن را کنایه از فرمانروایی، حاکمیت و مالکیت خداوند می‌دانند. علامه طباطبایی معتقد است عرش مرحله تکامل یافته‌ای از عوالم وجود بوده و مرکز فرماندهی جهان و محل صدور دستورات الهی بوده و نشستن خداوند بر عرش نیز کنایه از تدبیر جهان و علم او به تمام امور است.

عرش در دیگر ادیان

نام عرش در دیگر ادیان نیز آمده است و گاهی به معنای آسمان است و بیان شده است که به آسمان قسم یاد نکنید چون آسمان عرش خداوند است. و گاهی به معنای تختی آمده است که دارای چرخ است و خداوند روی آن نشسته است. در حالی که عرش و چرخ‌های آن از آتش ملتهب شده‌اند. در کتاب پادشاهان از تورات نیز از فرشتگانی یاد شده است که در سمت راست و چپ بر سریر(عرش) الهی نشسته‌اند. علاوه فرشتگان سرافین نیز در اطراف تخت پروردگار به تسبیح پروردگار مشغول هستند.