عبدالجبار نفری
عبدالجبار نَفَرّی (د ۳۵۴ق) از صوفیان نام‌دار سدۀ ۴ق بود که شرح حالش دانسته نیست و تنها دو کتاب بسیار مهم یعنی المواقف و المخاطبات از او بر جای مانده است. او در آثارش به صراحت تجربه‌های عرفانی خود را شرح می‌دهد ولی به جای سخن گفتن دربارۀ خداوند سخنان خداوند را دربارۀ خود نقل می‌کند. یکی از مهم‌ترین تجربه‌های او آگاهی از مقام بندۀ حقیقی است. وی برترین مقام را «وقفه» می‌نامد که فوق مقام معرفت است و در آن واقف از وقفۀ خود از این جهت که وقفه مشخصۀ آگاهی اوست، فراتر می‌رود. این‌چنین شخصی واسطۀ میان حق و خلق انسان کامل و خلیفۀ الاهی است که خداوند قدرت تسلط بر جهان را به او اعطا کرده است[۱].
شناخت اجمالی
وی در شهر نِفَّر (نیپور سابق) بین کوفه و بصره به دنیا آمد.[۲][۳] از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست و در نخستین تذکره‌ها ذکری از وی به میان نیامده است.
علت گمنامی
علت این امر را پیروی نکردن وی از طریقتی خاص یا شیخی مشهور یا تعمد در ناشناس ماندن و ابراز نکردن صریح آرای خویش، به سبب هراس از فضای حاکم بر جامعه پس از ماجرای حلاج دانسته‌اند.
پیشینه
نخستین بار ابن عربی در فتوحات مکیه و مواقع النجوم به او اشاره کرده است. [۴] صوفیان اندلس نیز در سلسله انساب خود از وی به همراه شبلی و حلاج نام برده‌اند.[۵] به گفتۀ عفیف الدین تلمسانی [۶]وی زندگی خود را در سیاحت و گمنامی سپری کرد و سرانجام در یکی از روستاهای مصر درگذشت؛ اما غانمی این نظررا رد کرده و گفته تمام سفرهای نفّری در عراق بوده و محل وفات وی نیز "نیل مصر" در عراق است. وی علت اشتهار نفّری را در مصر و مغرب و اندلس نتیجۀ اهتمام شاگردانابن‌عربی و تلمسانی دانسته است[۷].
تاریخ وفات
تاریخ وفات نفّری را به اختلاف ۳۴۴[۸]. 354[۹] و 366 ذکر کرده‌اند.
آثار
نفّری آثاری به نظم و نثر از خود بر جای گذاشته که مهم‌ترین آنها مجموعه المواقف و المخاطبات است که افزون بر چند نسخۀ خطی موجود، نسخه‌ای از آن با شرح و ترجمۀ آربری، در۱۳۱۳ش/۱۹۳۴ در قاهره به چاپ رسیده است. پل نویا تعدادی از رسالات و اشعار وی را در اثری با عنوان نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق بلخی، ابن عطاء الآدمی و النفّری، در۱۳۵۱ش/ ۱۹۷۳ در بیروت منتشر کرده است. جمال مرزوقی و سعید غانمی نیز مجموعه‌ای از آثار وی را به ترتیب با عناوین النصوص الکامله للنفّری و الاعمال الصوفیه در مصر و عراق چاپ کرده‌اند. برخی محققان مولف اصلی المواقف و المخاطبات را محمدبن عبدالله نفّری (متوفی ۳۵۴) دانسته و بر این نظر بوده‌اند که محمد بن عبدالجبار، مصاحب یا نوۀ وی بوده و آرا و احوال عرفانی او را نوشته است [۱۰]. مواقف مشتمل بر ۷۷ «موقف» کوتاه و بلند است که جنبه‌های متعددی از تعالیم صوفیه را در بر دارد و به گفتۀ نفّری الهام و املای مستقیم خداست. مخاطبات نیز مضامین مشابهی دارد و شامل ۵۶ خطاب است. مهم‌ترین ویژگی عرفان نفّری طرح اصطلاح «وقفه» یا «موقف» است و مفهوم آن اشاره به موضعی است که واقف در معرض شهود خدا و شنیدن خطاب الهی است[۱۱]؛ به گفتۀ مرزوقی[۱۲]تصوف نفّری مبتنی بر فنای افعال و ارادۀ سالک و بقای به افعال خدای تعالی و عدم شهود غیر خدا و نهایتاً شهود احدیت است. پس او تأکید دارد که حال فنا نباید موجب ترک (فنا) اعمال شرعی شود؛ ازاین‌رو صوفی باید پس از فنا به حال بقا برگردد و حق عبودیت را به جا آورد و به اوامر شرعی عمل نماید. اصطلاحی که نفّری برای فنا و فانی به کار می‌برد وقوف و واقف است. از نظر نفّری وقفه بالاتر از معرفت و معرفت نیز بالاتر از علم است. واقف از هرچیز و هرکس به خدا نزدیک‌تر است و از بشریت و اوامر و نواهی فراتر رفته است. در چنین مقامی واقف به مجرای اراده و فیض الهی بدل گشته و حتی قدرت خلق و ایجاد می‌یابد.
اسلوب نگارش
اسلوب نفّری در نگارش آثارش کاملاً رمزی، غامض و مشتمل بر صور خیال است و درک آن بسیار دشوار است[۱۳].
اعتقادات
به رغم اصالت تعالیم نفّری، عناصری مشابه با تعالیم جنید و به‌ویژه حلاج [۱۴] و حتی در برخی مواقف، نشانه‌هایی از عقیده به حلول و اتحاد دیده می‌شود. اما برخی دیگر عقیده دارند که وی معتقد به وحدت شهود بوده است نه وحدت وجود یا اتحاد[۱۵]. خود وی نیز در جایی عقیده به حلول و اتحاد را رد کرده است. بنابه نظر مرزوقی[۱۶] نفّری انسان را فاقد اراده و تمام افعال او را، از طاعت و معصیت مخلوق خدا می‌دانست. وی می‌کوشید کلامش با شریعت متعارض نباشد اما عباراتی دارد که مغایر کتاب و سنّت است[۱۷].
اهمیت آثار
نفّری یکی از بزرگان صاحب سبک در تاریخ زبان عربی است واز اسلوب و الفاظ خاص او، افراد دیگری از جمله ابن قضیب البان (متوفی ۱۰۴۰)، مولف المواقف الالهیه، استفاده کرده‌اند[۱۸]. ابن سبعین نیز در الرساله الفقیریه، هنگام نقد مذاهب فلسفی صوفیه به نفّری و مواقف او اشاره کرده است[۱۹].عفیف الدین تلمسانی نیز بر مواقف نفّری شرح نوشته است[۲۰].
پانویس
- ↑ نویا، پل، ج۱، ص۳۲۲-۳۲۴، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران، ۱۳۷۳ش
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۷۹۸
- ↑ زرکلی، ج۶، ص۱۸۴
- ↑ عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۵۹، چاپ احمد عبدالرحیم السایح، قاهره، ۱۴۲۶/۲۰۰۵
- ↑ ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، ج۱، ص۱۶۹، بیروت، ۱۹۷۳
- ↑ عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، ج۱، ص۲۵۹، چاپ جمال المرزوقی،) قاهره (، ۲۰۰۰
- ↑ عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ جمال المرزوقی،) قاهره (، ۲۰۰۰
- ↑ احمد امین، ظهر الاسلام، ج۴، ص۱۷۶، بیروت،) ۱۳۷۳/۱۹۵۳
- ↑ حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۸۹۱
- ↑ عفیف الدین التلمسانی، شرح مواقف النفری، چاپ جمال المرزوقی، (قاهره)، ۲۰۰۰
- ↑ بولس نویا، نصوص صوفیه غیر منشوره لشقیق البلخی، ص۳۵۸-۳۵۹، ابن عطاء الآدمی، النفّری، بیروت، ۱۹۷۳
- ↑ جمال المرزوقی، ص۱۱، النصوص الکامله للنفری، (قاهره)، ۲۰۰۵
- ↑ جمال المرزوقی، ص۱۰، النصوص الکامله للنفری، (قاهره)، ۲۰۰۵
- ↑ عمر فروخ، تاریخ الفکر العربی الی ایام ابن خلدون، ج۱، ص۴۷۳، بیروت، ۱۹۸۳
- ↑ ابراهیم ابراهیم یاسین، المدخل الی التصوف الفلسفی، ج۱، ص۳۸، (کویت (، ۲۰۰۶
- ↑ جمال المرزوقی، ص۱۳، النصوص الکامله للنفری، (قاهره)، ۲۰۰۵
- ↑ جمال المرزوقی، ص۱۸، النصوص الکامله للنفری، (قاهره)، ۲۰۰۵
- ↑ جمال المرزوقی، ص۴۴-۴۵، النصوص الکامله للنفری، (قاهره)، ۲۰۰۵
- ↑ ابوالوفا الغنیمی التفتازانی، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، ص۲۶۷، بیروت، ۱۹۷۳
- ↑ حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۸۹۱